De legitimiteit van de politie is haar zorg niet - van Reenen (2014)

Inleiding

Heeft de politie in Nederland wel een legitimiteitsprobleem? In dit artikel wordt beargumenteerd van niet. Daarnaast wordt beargumenteerd dat legitimiteitsvorming en behoud politieke functies zijn en geen politiële. Legitimiteit dient onderscheiden te worden van vertrouwen en effectiviteit van de politie. Echter, vertrouwen en legitimiteit zijn verschillende begrippen en niet zomaar onderling inwisselbaar. Ook de koppeling van legitimiteit en effectiviteit is onjuist: er is geen direct verband tussen het erkennen van legitimiteit en de effectiviteit van het politieoptreden. Ook voor het argument voor de invoering van community policing in Nederland, namelijk dat daarmee de legitimiteit kan worden vergroot of behouden, lijkt geen bewijs te zijn.

Legitimiteit

Het verschil tussen legitimiteit en vertrouwen heeft betrekking op drie elementen:

1. Legitimiteit is voorbehouden aan de overheid en specifieker dan het begrip vertrouwen dat niet verbonden is aan politieke macht

2. De kern van het legitimiteitsbegrip is de vrijwillige onderschikking aan macht en vertrouwen heeft daar geen betrekking op

3. Vertrouwen gaat over de korte termijn, legitimiteit over de lange termijn

In het legitimiteitsbegrip van Weber gaat het ook om langdurig en vrijwillig onderschikken aan politieke macht en zijn er instituties aangewezen die dragers van de politieke orde zijn. Wanneer hun aanspraken op een recht op gehoorzaamheid erkend worden door burgers, is er sprake van een legitieme macht en is er sprake van systeem legitimiteit. Zwakke legitimiteit kan leiden tot een crisis in bredere of beperktere zin.

Wetten die op politieke wijze gecreëerd worden, worden na verloop van tijd als vanzelfsprekend, objectief en politiek neutraal beschouwd. Dit is de legitimiteitsvorm die door Weber als rationeel omschreven wordt.

Legitimiteit geldt ook voor het aanvaarden van de monopolie van geweld en dwang door de overheid. De legitimiteit van politieke macht wordt mogelijk door een massale erkenning in de samenleving van deze geweldsmonopolie. Het perspectief op geweld ontbreekt in het vertrouwensbegrip.

Legitimiteit kent dynamiek: de bereidheid van mensen om zich vrijwillig te onderschikken fluctueert. Eind jaren zestig was er bijvoorbeeld een legitimiteitsterugval van de politie. Functionele legitimiteit is dat het aanvaarden van macht gebaseerd wordt op een deskundig handelende overheid. Echter, effectiviteit en kwaliteit van het optreden van de overheid kunnen altijd betwist worden en leveren dus geen stabiele basis op voor macht. Als de politie zich bezighoudt met haar eigen legitimiteit, kan dat worden beschouwd als een vorm van politisering van de politie. In 1978 beschreef van Reenen over de een politiek-politiële structuur: politiek ging zich bezighouden met sturing van geweld en de politie met legitimiteit werven. Dit was een crisisreactie op politieke legitimiteitsproblemen.

Vertrouwen

Uit de European Social Survey en de Integrale Veiligheidsmonitor blijken een aantal conclusies:

• Het vertrouwen in de politie in Nederland is onveranderlijk hoog in vergelijking met andere sectoren en andere landen

• Het vertrouwen in de politie als institutie is robuuster, het vertrouwen in het politieoptreden is kwetsbaarder

• Het vertrouwen in de politie verschilt tussen burgers

• Nederland blijkt een ‘high trust’ country: burgers hebben vertrouwen in de politie, in politieke instituties en in elkaar

Het vertrouwen in de politie hangt dus niet samen met het gedrag van de politie, omdat er sprake is van een gegeneraliseerd vertrouwen. Er wordt beargumenteerd om voor het lange termijn vertrouwensbegrip van de overheid het begrip vertrouwen los te laten en het legitimiteitsbegrip te gebruiken. Vertrouwen kan gebruikt worden als een meer operationeel concept en kan gebruikt worden voor acceptatievormen die betrekking hebben op het politiehandelen.

Effectiviteit

Bij het ‘new public management’ denken worden concepten uit het bedrijfsleven geïntroduceerd binnen de overheid en hierbij wordt gedacht dat legitimiteit vooral te maken heeft met effectiviteit. Ook bij de politie is er sprake van ‘managerialisation’, denk aan de prestatiecontracten. De effectiviteit van de politie is echter niet erg hoor en toch heeft dit niet geleid tot een vertrouwenscrisis. De politie moet werken met de ‘legitimiteitsriemen’ die het politieke systeem haar ter beschikking stelt. De politie wordt steeds duurder maar de prestaties lijken niet toe te nemen. Het is echter niet juist om de effectiviteit te koppelen aan legitimiteit.

Gevolgen

De zorg om legitimiteit van de politie is een hardnekkig gedachtegoed. Als in 1985 werd het document ‘Politie in verandering’ opgesteld en het document ‘Politie in ontwikkeling’ was hier een vervolg op en weerspiegelt het thema legitimiteit. Ook nu bij de nationale politie wordt legitimiteit nog steeds als een strategisch belang gezien en de ambitie is er om de legitimiteit van de politie te versterken. Het past echter niet binnen de rechtsstaat als een geweldsmonopolist (de uitvoerende politiemacht) een politiek actor wordt doordat zij zich bezig gaat houden met het verwerven van legitimiteit. De politie kan nu uitgaan van een robuuste legitimiteit. Waakzaamheid is echter wel belangrijk en de politie zou een rol kunnen hebben in de politieke advisering over beleid en wetgeving die de politie raakt. Angst voor niet voldoende legitimiteit is een belangrijke angst voor een democratische politie. Als deze angst verdwijnt, kan er meer worden gewerkt met nieuwe strategieën zonder te denken dat een mislukking meteen leidt tot een probleem met betrekking tot legitimiteit.

Activiteiten van de politie, zoals community policing systemen, kunnen geen politieke legitimiteit doen ontstaan. Wel kan hiermee vertrouwen opgebouwd worden. Een onderzoek van Van der Veer en anderen toont aan dat nabijheid van de politie slechts een kleine bijdrage levert in het vertrouwen in de politie.

Samenvattend: er is geen legitimiteitsprobleem voor de politie in Nederland en de zorg voor legitimiteit is een politieke en geen politiële taak.