Abstract

In transparante spellingen, of orthografieën, zoals de Duitse spelling komen problemen in lezen en spellen geïsoleerd vaak voor en zijn even prevalent als gecombineerde beperkingen van lezen en spellen. De cognitieve oorzaken hiervan zijn vaak onduidelijk. Disfuncties in het werkgeheugen lijken deze beperkingen enigszins te kunnen verklaren. In dit onderzoek is met een 2 (leesproblemen ja vs. nee) x2 (spelling problemen ja vs. nee) design gepoogd de invloed van het werkgeheugen in kaart te brengen. Het werkgeheugen is gemeten in 204 derde klassers, waarbij multivariate analyes van variantie zijn uitgevoerd voor elk werkgeheugencomponent. Kinderen met problemen in de spelling hadden meer uitgesproken problemen in de fonologische lus dan de kinderen met leesproblemen. Kinderen met leesproblemen hadden disfuncties in domein-algemeen centrale executieve functies. Met betrekking tot het visuospatiële kladblok werden geen problemen gevonden. De problemen in lezen en spellen lijken gekenmerkt te worden door verschillende werkgeheugenprofielen. Zowel lezen en schrijven moeten in ogenschouw gehouden worden bij het onderzoeken van cognitieve factoren van problemen in geletterdheid in transparante spellingen.

Het meeste onderzoek naar problemen in lezen en schrijven is gedaan in Engelssprekende landen. De Engelse taal is wordt echter gekenmerkt door ondoorzichtige orthografieën. Deze orthografieën bestaan uit onregelmatige grafeem-tot-foneem koppelingen, wat resulteert in verscheidene koppelingen tussen letters en geluiden. De meeste talen zijn echter doorzichtiger, waardoor de vraag rijst in hoeverre resultaten van Engelstalig onderzoek gegeneraliseerd kan worden. Moeilijkheden in geletterdheid zijn niet universeel, maar hangen af van de kenmerken van de orthografie van de context waarin de problemen in geletterdheid optreden.

Lezen en spellen in transparante orthografieën

Vaardigheden in lezen en spellen zijn sterk gecorreleerd in het Engels, terwijl deze correlaties gemiddeld zijn in talen met transparante orthografieën. Dit geeft aan dat de ontwikkelingspaden van deze twee vaardigheden in geletterdheid meer onafhankelijk zijn in transparante orthografieën. Geïsoleerde problemen van lezen of spellen komen evenveel voor als een gecombineerd probleem in lezen en spellen. Dit wordt veroorzaakt doordat orthografische regelmatigheid alleen helpt bij grafeem-foneemkoppeling (van belang bij het lezen), en niet bij de foneem-grafeemkoppeling (van belang bij het spellen). Vanuit een fonologisch verwerkingsperspectief is het leren te spellen in transparante orthografieën veeleisender dan het leren lezen.

Het werkgeheugenmodel van Baddeley

Baddeley stelt dat het werkgeheugen bestaat uit een centraal executieve functie, welke interacteert met de fonologische lus en het visuospatiële kladblok. Het visuospatiële kladblok is verantwoordelijk voor de passieve en tijdelijke opslag van visuospatiële informatie. Het bestaat uit de ‘visual cache’, waar visuostatische informatie, zoals vorm en kleur, wordt opgeslagen. Spatieel-dynamische informatie, zoals beweging, triggert spatiële herhaling toegeschreven aan de ‘inner scribe’. De fonologische lus houdt fonologische informatie vast en is onderverdeeld in de ‘phonological store’ en de ‘articulatory reharsal process’. Op spraak gebaseerde informatie krijgt directe toegang tot de store, of opslag, waar het ongeveer 2 seconden vastgehouden wordt. Het vervallen van deze informatie kan voorkomen worden door het herhalingsproces, welke een subvocale herhaling initieert en daardoor de representatie versterkt in de fonologische opslag. De centrale executieve functie reguleert de opslag en verwerking van informatie. Complexe verwerking vereist opslag van één of beide onderliggende system van de fonologische lus en het visuospatiële kladblok.

Werkgeheugen in kinderen met problemen in lezen of spellen

Kinderen met problemen in geletterdheid lijken problemen te hebben met de centrale executieve functie en de fonologische lus, maar niet met het visuospatiële kladblok. Wimmer vond in onderzoek dat verminderde herhaling van niet-woorden bij slechte spellers. Deze herhaling van niet-woorden lijkt de efficiëntie van de fonologische opslag te weerspiegelen. Problemen bij het spellen lijken dus gerelateerd te zijn aan een verminderde accuraatheid van de fonologische representatie in de opslag.

Wanneer woorden langer worden, wordt het lastiger deze te onthouden. Dit woordlengte-effect lijkt aan te geven hoe makkelijk en automatisch subvocale herhaling plaatsvindt. De mate van articulatie reflecteert de maximale snelheid van subvocale herhaling. Slechte lezers lijken een vertraagde initiatie van subvocale herhaling te hebben. Na het begin lijkt de snelheid hetzelfde bij alle groepen. Eerdere studies hebben voornamelijk gericht op subprocessen van de fonologische lus. De huidige studie richt zich daarnaast daarom ook op de algehele werking van de fonologische lus.

Een andere vraag is of beperkingen van de centrale executieve functie domein-specifiek zijn of domein-algemeen. Volgens de ‘phonological processing limitation’ hypothese belemmeren lage fonologische verwerkingsmogelijkheden de hogere cognitieve verwerkingen. Beperkingen in de centrale executieve functie worden dus veroorzaakt door problemen in de fonologische lus. Kinderen met beperkingen in de geletterdheid hebben problemen met de fonologische lus, en daardoor problemen met de meeste executieve taken. De ‘domain-general’ hypothese stelt dat kinderen met beperkingen in de geletterdheid problemen hebben in de executieve functie welke niet samenhangen met beperkingen in de fonologische lus.

Discussie

Met betrekking tot de fonologische lus scoorden kinderen die goed konden spellen beter in vier van de vijf metingen dan de kinderen die slecht konden spellen, terwijl kinderen met leesproblemen normaal scoorden op vier van de vijf metingen. Dit komt overeen met het gegeven dat spelen in transparante orthografieën fonologisch zwaarder is dan lezen, omdat foneem-grafeemkoppelingen een stuk minder consistent zijn dan grafeem-foneemkoppelingen. Daarnaast lijken spellingproblemen gerelateerd te zijn aan een verminderde efficiëntie van de opslag in de fonologische lus, weerspiegeld door minder herhaling van niet-woorden. Het belang van de fonologische opslag voor het spellen wordt onderstreept doordat alle fonemen van een woord gesegmenteerd en geïdentificeerd moeten worden om de corresponderende grafemen te vinden. Het subvocale herhalingsproces is niet aangetast bij de kinderen met spellingproblemen.

Alleen kinderen met leesproblemen hadden beperkingen in de centrale executieve functie.

De resultaten ondersteunen daarnaast de domein-algemene hypothese, wat suggereert dat kinderen met leesproblemen beperkingen hebben in hun centraal executieve functie, welke meer impact hebben dan hun beperkingen in de fonologische lus.

Het profiel van kinderen met zowel problemen met lezen als met spellen is niet een apart profiel, maar is opgebouwd uit problemen in de fonologische lus en de centrale executieve functie.