Hoofdstuk 2: Wie mogen er deelnemen aan het rechtsverkeer van de internationale rechtsorde? Wie bezitten over rechtssubjectiviteit? 

2.1 Wat is een rechtssubject? 

Elk rechtssysteem heeft haar eigen rechtssubjecten. Rechtssubjecten zijn personen of entiteiten die bekwaam zijn om deel te nemen aan het rechtsverkeer. Het is belangrijk om te weten aan wie rechten en verplichtingen toe komen. In de internationale rechtsorde waren in het begin alleen staten rechtssubject, maar in het moderne internationaal publiekrecht behoren, naast staten, onder meer ook internationale organisaties, zogenoemde de facto-regimes en individuen. 

2.2 Hoe kan een persoon of entiteit met rechtssubjectiviteit deelnemen aan het rechtsverkeer? 

Personen zijn internationale rechtssubjecten indien zij juridische bekwaam zijn om binnen de internationale rechtsorde deel te nemen aan het rechtsverkeer. 

De volgende acties kunnen ondernomen worden door een persoon of entiteit die rechtssubjectiviteit bezit:

• Internationale rechtshandelingen verrichten (sluiten van verdragen) 
• Internationale rechten bezitten
• Rechten op internationaal niveau afdwingen
• Internationale verplichtingen hebben
• Op internationaal niveau aansprakelijk worden gesteld voor schending van rechten of verplichtingen 

Volledige rechtssubjectiviteit houdt in dat je op alle bovengenoemde manieren deel kunt nemen aan het internationale rechtsverkeer. Beperkte rechtssubjectiviteit houdt in dat je slecht een aantal van de bovengenoemde manieren kunt in de internationale rechtsorde. Een staat heeft altijd volledige rechtssubjectiviteit, hierin komt de staat als grondlegger van het internationaal recht tot uiting. 

Niet alle internationale rechtssubjecten kunnen op gelijke wijze aan het rechtsverkeer deelnemen. Een burgemeester van Leeuwarden kan bijvoorbeeld niet een verdrag sluiten voor heel Nederland. In elk geval moet vastgesteld worden wat met rechtssubject bedoeld wordt en welke bevoegdheden, rechten of verplichtingen aan die persoon of entiteit toekomen. 

2.3 Wanneer verkrijgen personen of entiteiten rechtssubjectiviteit? 

In de internationale rechtsorde wordt bepaald wie rechtssubjecten zijn, dit beslist nationaal recht niet. Er bestaat geen wet in de internationale rechtsorde die bepaalt wie rechtssubject is. Wie rechtssubject is wordt uiteindelijk afgeleid uit de praktijk. Het kan worden aangenomen dat personen rechtssubjectiviteit zijn als zij internationale rechten, bevoegdheden of plichten bezitten. Rechtssubjectiviteit duidt op het vermogen van personen om bevoegdheden, rechten of plichten te bezitten, maar tegelijkertijd kan rechtssubjectiviteit worden afgeleid van het bezit van bevoegdheden, rechten of plichten. In de rechtspraktijk wordt het al dan niet bezitten van rechtssubjectiviteit gebruikt als grondslag voor het al dan niet toekennen van rechten en plichten aan bepaalde entiteiten. Als staten in de veronderstelling zijn dat multinationale organisaties geen rechtssubjectiviteit bezitten, kunnen staten ze ook niet aansprakelijk stellen voor schending van verplichtingen. 

Zonder rechtssubjectiviteit kun je geen internationale rechten of plichten hebben en kun je je niet aansprakelijk gesteld worden voor het overtreden van internationale rechten of plichten. Het toekennen van rechtssubjectiviteit aan entiteiten kan aan de andere kant ook de relatieve positie en het gezag van staten bedreigen. 

Bij de beoordeling van de status van een persoon of entiteit in de internationale rechtsorde speelt het effectiviteitsbeginsel een grote rol. Mede als gevolg van het ontbreken van een centraal gezag in de internationale rechtsorde is het recht geneigd de feitelijke uitoefening van macht en gezag te erkennen als grondslag voor rechtsposities. Wanneer een staat of organisatie effectief gezag heeft, kan het rechtssubjectiviteit verkrijgen. De criteria van een staat of organisatie is niet altijd helder, daarom is het oordeel van andere staten van belang. Elke staat bepaalt of zij een persoon of entiteit als rechtssubject zien en of zij rechtsbetrekkingen met die persoon of entiteit willen aangaan. Het begrip 'erkenning' speelt hier een belangrijke rol. 

2.4 Wanneer spreek je van een staat? 

Staten zijn de grondleggers van het internationaal publiekrecht. Het belangrijkste kenmerk van staten is dat zij onafhankelijk publiek gezag uitoefenen over een grondgebied en de dar levende bevolking. Voor een langere periode oefent een staat effectief gezag uit. Met effectief gezag wordt bedoeld het recht vaststellen en handhaven. 

2.5 Wat zijn internationale organisaties?

De term 'internationale organisaties' wordt intergouvernementele organisaties bedoeld. Deze zijn meestal opgericht door staten om publieke taken uit te voeren. Internationale organisaties bezitten internationale rechtspersoonlijkheid en nemen als zelfstandige entiteiten deel aan het internationale rechtsverkeer. In juridisch opzicht staan internationale organisaties los van staten. In praktijk zijn internationale organisaties vaak in vergaande mate afhankelijk van staten. Anders dan staten hebben organisaties geen algemene rechten en plichten en geen algemene bevoegdheid om rechtshandelingen in de internationale rechtsorde te verrichten. Internationale organisaties hebben allen de bevoegdheden en rechten die uitdrukkelijk en impliciet aan hun zijn toegekend. 

2.6 Wat zijn de-facto regimes? 

Bij de afwezigheid van effectief gezag in staten, wordt de dienst uitgemaakt door nietstatelijke entiteiten, zogenoemde de facto-regimes. Dit gebeurt in staten die slechts beperkte controle hebben over (delen van) hun grondgebied. De facto-regimes zijn georganiseerde groepen die feitelijk effectief gezag uitoefenen over een deel van het grondgebied van een bestaande staat en de daar levende bevolking. Vaak zijn dit groeperingen die tegen de staat in opstand komen om autonomie te verkrijgen. De juridische status van de facto-regimes is zwak. Dergelijke entiteiten zijn vaak tijdelijk van aard. Het toekennen van rechtssubjectiviteit maakt hun positie sterker, maar bedreigt de positie van de bestaande staat.

Desondanks kan de internationale rechtsorde de juridische betekenis van de facto-regimes niet geheel ontkennen. In die gebieden moet de bevolking nog wel steeds internationale bescherming krijgen. Alleen door erkenning van een zekere mate van internationale rechtssubjectiviteit kunnen deze regimes door internationaal recht worden gereguleerd. De rechtssubjectiviteit beperkt zich tot wat nodig is om de burgers bescherming te bieden. In het algemeen wordt aangenomen dat overeenkomsten die de facto-regimes sluiten met staten geen internationaal publiekrechtelijke status hebben. 

2.7 Bezitten bevrijdingsbewegingen over rechtssubjectiviteit? 

Bevrijdingsbewegingen zijn groeperingen die vechten tegen een koloniale mogendheid of een bezettende macht. Zij kunnen controle over een grondgebied uitoefenen, maar dit is geen noodzakelijk kenmerk. De internationale rechtsorde kent aan bevrijdingsbewegingen een verdergaande rechtssubjectiviteit toe dan aan de facto-regimes. Internationaal recht kent aan de facto-regimes het recht op zelfbeschikking toe. Het recht om over hun politieke lot te beslissen, eventueel in de vorm van onafhankelijkheid. 

2.8 Wat zijn internationale non-gouvernementele organisaties?

NGO's (non-gouvernementele organisaties) zijn private ondernemingen die grensoverschrijdend opereren. Zij kunnen ideële doelstellingen hebben of belangen van het bedrijfsleven of werknemers behartigen. NGO's kunnen door technische expertise of via de mobilisatie van hun achterban belangrijke invloed uitoefenen op de totstandkoming en naleving van internationaal recht. Ze worden als waarnemers toegelaten binnen internationale organisaties. In enkele gevallen hebben ze ook spreektijd en kunnen ze voorstellen indienen. De internationale rechtsorde kent geen rechtssubjectiviteit toe aan NGO's. Ze worden beheerst door het nationaal recht van de staat waarin zij zijn gevestigd. 

2.9 Onder welk recht vallen multinationale ondernemingen?

Multinationale ondernemingen zijn in meer dan één staat economisch actief, zij opereren vaak internationaal. Deze ondernemingen genieten uitsluitend rechtssubjectiviteit in de nationale rechtsorde van de staat van nationaliteit of waar zij zijn geregistreerd, of waar het financiële bestuur is gevestigd.

In de laatste decennia hebben multinationals een zekere status gekregen in de internationale rechtsorde. Dit vloeit voort uit twee overwegingen. Ten eerste hebben staten er belang bij dat in hun rechtsorde geregistreerde ondernemingen bescherming krijgen in andere staten. Verplichtingen tot bescherming zijn opgenomen in verdragen tussen staten, ondernemingen kunnen aan deze verdragen direct rechten ontlenen en kunnen deze inroepen voor een tribunaal tegen een staat. Ten tweede onttrekken multinationale ondernemingen zich door de verspreiding van macht en kapitaal in vergaande mate aan nationaal recht. Gaten die het nationaal recht niet kan voldoen worden gedicht door onderwerping aan internationale verplichtingen. Er zijn al niet-bindende richtsnoeren voor multinationale ondernemingen tot stand gekomen. Deze richtsnoeren zijn niet bindend, er is weinig interesse van staten om dergelijke verplichtingen vast te leggen. Veel ondernemingen hebben wel de inhoud van internationale richtlijnen overgenomen in interne regels voor een betere reputatie. 

2.10 Bezitten natuurlijke personen ook over rechtssubjectiviteit in de internationale rechtsorde?  

In de internationale rechtsorde missen natuurlijke personen de juridische positie die zij verkrijgen in de nationale rechtsorde. In het klassieke internationaal recht werden natuurlijke personen op indirecte wijze (via de staat) gereguleerd. Natuurlijke personen waren geheel aangewezen op de staat. Schending van de rechten van een onderdaan was in feite een schending van de rechten van een staat.

Sinds het begin van de twintigste is deze positie veranderd. Internationaal recht bepaalt nu dat individuen bepaalde individuele rechten hebben, zonder afhankelijk te zijn van de nationale rechtsorde. In een aantal gevallen kunnen ze hun rechten op internationaal niveau afdwingen. In de LaGrand-zaak oordeelde het hof, IGH (internationaal gerechtshof), dat individuen rechtssubjecten binnen de internationale rechtsorde zijn. De rechtssubjectiviteit van individuen is wankel, maar kan niet langer worden ontkend. Fundamentele rechten van individuen behoren tot internationaal gewoonterecht en gelden wereldwijd. Eenieder kan direct op grond van internationaal gewoonterecht strafrechtelijk aansprakelijk gesteld worden voor onder meer, misdrijven tegen menselijkheid, volkerenmoord en oorlogsmisdrijven. Toch blijven natuurlijke personen in grote delen van de wereld overwegend afhankelijk van de nationale rechtsorde. 

2.11 Wat is de status van overige subjecten? 

Andere subjecten dan de hiervoor genoemde hebben een beperkte status in de internationale rechtsorde. Hiertoe behoren bijvoorbeeld volkeren, minderheden en inheemse volkeren. De Heilige stoel heeft een geheel eigen positie in de internationale rechtsorde. Staten hebben aanvaard dat zowel de Vaticaanstad en de Heilige stoel rechtssubjectiviteit bezitten, ook zijn ze waarnemers bij een groot aantal internationale organisaties. 

Tentamentips: 

• Leer goed de bijgekregen jurisprudentie om te weten wie rechtssubjectiviteit bezit. De VN bezit bijvoordeeld over rechtssubjectiviteit om haar taken juist uit te voeren. 
• Onthoud goed dat staten over volledige rechtssubjectiviteit bezit, dit hoeft niet bevestigd te worden. Je moet wel kijken of er wel gesproken wordt van een staat. 
• Alle schuingedrukte woorden en termen moet je weten.