Risicogedrag: Vriendschappen en rookgedrag

Vriendschappen en rookgedrag (Kobus, 2003)

Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de relatie tussen vriendschappen en roken tijdens de adolescentie. Toch bestaat er nog veel onduidelijkheid. Men probeert hier meer inzicht te krijgen in de processen. Men wil weten hoe jongeren precies worden beïnvloed. Daarmee kan men de preventie- en interventieprogramma’s verbeteren.

Vriendschappen spelen een belangrijke rol tijdens de adolescentie. Sommige vrienden moedigen roken aan, terwijl anderen het juist afwijzen. Rokers raken vaker bevriend met andere rokers, terwijl niet-rokers vaker bevriend raken met niet-rokers. Men denkt echter vaak dat het zwart-wit is (“Rook!”, “Doe het niet!”), maar zo is dat niet. De invloed van vrienden is meer subtiel en moet preciezer worden onderzocht. Daarbij moet men rekening houden met de sociale context, de familie, de buurt en de media.

Theorieën

Social learning theory

De ‘social learning theory’ kijkt zowel naar de sociale processen als cognitieve mediatie wanneer het gaat om het aanleren en behouden van gedrag, zoals roken. Volgens deze theorie wordt gedrag aangeleerd door middel van observatie van anderen en het vervolgens imiteren van dit gedrag. Daarbij worden ook de beloningen, straffen, voordelen en nadelen van het gedrag geobserveerd.

De theorie maakt onderscheid tussen verschillende typen sociale contacten. De directe invloed van ouders en vrienden worden gezien als primaire sociale factoren. Een voorbeeld van een indirecte sociale factor is de media. Jongeren zullen eerder gedrag overnemen van diegenen met wie zij goed contact hebben, zowel in frequentie als in duur.

Als een adolescent eenmaal is begonnen met roken, worden de observaties minder belangrijk en de daadwerkelijke ervaringen belangrijker. Positieve ervaringen zorgen voor een positievere attitude tegenover het roken. Volgens de theorie zullen adolescenten meer en meer gaan roken, tot het punt dat zelfs negatieve straffen en andere attituden geen invloed meer hebben op het rookgedrag.

Primary socialization theory

Volgens deze theorie worden normen en gedrag aangeleerd in sociale contexten. Er worden drie primaire contexten geïdentificeerd, namelijk de familie, de school en vriendengroepen. Media en lokale instituties hebben een indirect effect, doordat zij een effect hebben op families, scholen en vriendengroepen. Daarnaast houdt deze theorie ook rekening met de individuele persoonlijke kenmerken, zoals angst, zelfvertrouwen, sensatie zoeken en psychopathologie.

De ‘primary socialization theory’ stelt dat, wanneer de relaties tussen jongeren en anderen in hun leven sterk en prosociaal zijn, het onwaarschijnlijk is dat zij zich bezig zullen gaan houden met drugs, alcohol en sigaretten. Echter, wanneer jongeren zwakke relaties hebben met hun familie en school worden de relaties met vrienden belangrijker. De kans is dan vaker groter dat deze vriendengroepen normen hanteren die het gebruik van deze middelen wel aanmoedigen.

Social identity theory

Deze theorie richt zich op het zelfconcept van een individu als een groepslid en categorisatie van verschillende sociale groepen. Een jongere creëert een zelfconcept op basis van verschillende zelfbeelden. Deze zelfbeelden vallen op een continuüm van persoonlijke kenmerken aan de ene kant (e.g. “Ik ben een roker”) en sociale categorieën aan de andere kant (e.g. “Ik behoor tot een groep die rookt”). Het gedrag van een individu in een bepaalde situatie wordt bepaald door de voorkeur van het individu voor de persoonlijke of de sociale identiteit in die situatie. Wanneer de jongere de voorkeur geeft aan de persoonlijke identiteit, wordt gehandeld volgens de persoonlijke normen. Wanneer de jongere de voorkeur geeft aan de sociale identiteit, wordt gehandeld overeenkomstig met de sociale normen van de groep waartoe hij behoort.

Social network theory

De ‘social network theory’ richt zich op de interdependentie van individuen, ofwel de relaties tussen individuen in een sociaal systeem. Een sociaal systeem refereert naar een gerichte populatie binnen specifieke grenzen. Voorbeelden van sociale systemen zijn een klas met kinderen, een school of een buurt.

Individuen binnen een sociaal systeem interacteren met elkaar en beïnvloeden elkaars beslissingen. De relaties tussen individuen kunnen worden gezien als kanalen waarbinnen informatie en hulpbronnen worden uitgewisseld binnen het systeem. Deze kanalen hebben te maken met beperkingen van de omgeving. De locatie van het individu in het systeem is dus belangrijk. Deze beïnvloedt namelijk zijn/haar gedrag, percepties en attitudes. Voor jongeren binnen sociale systemen zijn drie van zulke locaties geïdentificeerd, namelijk hechte groepsleden, losse ‘liaisons’ en niet-verbonden ‘isolates’.

Er kan ook onderscheid worden gemaakt tussen centrale en marginale individuen. Centrale individuen zijn de erg zichtbare groepsleden. De marginale individuen zijn de liaisons en de isolates. De centrale individuen hebben niet altijd meer invloed in het sociale systeem. Dit is alleen het geval wanneer het niet-controversiële topics betreft. Bij controversiële topics zijn de marginale individuen belangrijker. Dit komt doordat centrale personen meer onder druk staan om te conformeren, terwijl marginale individuen kunnen doen wat zij willen.

Samenvoegen van theorieën

Alle theorieën stellen afzonderlijk dat jongeren die omgaan met rokers, eerder zelf ook zullen gaan roken. Jongeren die omgaan met niet-rokers zouden minder snel gaan roken. Elke theorie draagt op een eigen manier bij aan het begrijpen van dit proces. De ‘social learning theory’ benadrukt het mechanisme van sociale invloed, de ‘primary socialization theory’ benadrukt het belang van individuele kenmerken en relaties, de ‘social identity theory’ kijkt naar het proces van groepsvergelijking en sociale identiteiten, en de ‘social network theory’ benadrukt het belang van de locatie in het sociale systeem en informatieuitwisseling.

Er is nu meer zicht op het proces van sociale invloed, beginnend bij het brede sociale systeem en eindigend bij de cognities van de individu.

Groepsdruk

Bij groepsdruk denkt men al snel aan toejuichen en aanmoedigen van slecht gedrag. Echter, jongeren geven zelf aan vooral een interne druk te voelen om te beginnen met roken wanneer anderen om hen heen dat doen. Roken wordt hierbij gekoppeld aan de wens om niet te worden uitgesloten, sociale acceptatie, het bewerkstelligen van sociale interacties, en een gevoel van autonomie.

Typen vriendschappen

Beste vrienden

Er worden veel overeenkomsten waargenomen in het rookgedrag van beste vrienden. Er moet hierbij echter wel rekening gehouden worden met het ‘rater-effect’. Deze vindt plaats wanneer respondenten hun eigen gedrag op hun beste vriend of vriendin projecteren. Recent onderzoek dat daar rekening mee houdt, ziet minder overeenkomsten in het rookgedrag van beste vrienden. Bij het beginnen met roken zijn vooral de vriendengroepen belangrijk, terwijl de invloed van de beste vriend of vriendin pas belangrijk wordt bij het in standhouden van het rookgedrag.

Romantische relaties

Jongeren vertonen vaak bepaald gedrag omdat zij denken dat een bepaald persoon dat leuk zal vinden en hen dan aantrekkelijker zal vinden. Roken is een voorbeeld van zulk gedrag. De meeste romantische relaties tijdens de adolescentie zijn van korte duur. Bij relaties die wel lang bestaan wordt de invloed van de partner steeds belangrijker.

Social crowds

Aan de hand van de reputatie van een groep, ook wel het stereotype genoemd, leren jongeren welke andere individuen vergelijkbaar zijn met henzelf. Deze reputatie wordt door de jongeren gebruikt als richtlijn. Zij willen zelf graag tot die groep behoren en dat gedrag vertonen, ongeacht of hun directe vrienden dat gedrag vertonen of willen vertonen. Deze stereotypen worden vaak door de media versterkt.

Uit onderzoek is gebleken dat jongeren die roken en tot behaalde ‘crowds’ behoren in verschillende groepen kunnen worden onderverdeeld. Binnen deze groepen verschillende de kenmerken van de jongeren en hun redenen om te roken.

Ongeacht de categorisering, social crowds voorzien de jongeren van een sociale identiteit, die soms gepaard gaat met roken. Voor sommigen gaat dit om status en populariteit, terwijl het voor anderen onderdeel uitmaakt van het willen deelnemen in risicogedrag in het algemeen.

Invloed van familie en vrienden

Er is enorm veel bewijs voor het feit dat roken van vrienden sterker geassocieerd is met rookgedrag, dan het roken van de familieleden. Familie kan zelfs beschermend werken. Zo is gebleken dat jongeren minder vaak roken wanneer de ouders de jongeren in de gaten houden, positieve opvoedingsstijlen gebruiken, steun geven, zelf niet roken en duidelijk aangeven dat ze tegen roken zijn. 

Samenvatting geschreven door Froukje Smits.