Introductie: Maatschappelijk geweld in Brazilië

Twintig jaar geleden begonnen in Brazilië de autoritaire regimes te vallen. Brazilië werd toen democratisch. Sindsdien zijn het criminele en politieke geweld toegenomen, evenals de schending van mensenrechten.

Criminelen breken de wet. Parallelle machten en autoriteiten kwamen op in de favelas. In deze favelas hebben drugshandelaren de macht. Zij zijn arm, ongeschoold en meestal niet-blanke adolescenten. De veranderingen in staatsinstituten leidden tot een toename van geweld maar ook de wereldwijde verspreiding van cocaïne en wapens.

De toenemende criminaliteit rechtvaardigt een onderdrukkend beleid en de corruptie dringt diep de staat in. De rijken vluchten uit de gated communties (ommuurde wijken) en de armen zijn afhankelijk van de criminelen voor bescherming.

Criminelen leggen contact met machtige staatssegmenten om lokale macht te verkrijgen. Vaak weegt dit niet op tegen de lokale politie. Door de politieke relaties die criminelen hebben met de staats-actoren blijft er criminaliteit bestaan.

In de analyse van criminaliteit en geweld is de top-down benadering gebruikelijk. In dit boek wordt echter een micro-level benadering toegepast. Geweld word onderzocht in drie favelas in Rio de Janeiro. Burger mobilisatie kan een oplossing zijn om geweld te beheersen, wanneer gecoördineerd met actie van de staat. De politiek in de favelas en in de politieke operaties van criminele bendes zijn belangrijk om de democratie en wet in Rio en Brazilië te begrijpen.

Bestaande benaderingen voor geweld in de favelas

De studie van favela-geweld in Rio word gedomineerd door twee manieren van denken.

1. De verdeelde stads benadering (divided city approach)

Favelas worden afgezonderd van de stad vanwege hun criminele dominantie. Dit wordt veroorzaakt door het falen van de staatspolitie. Er is gewelddadige politie voor het onderdrukken van criminaliteit, wat een deel is van het probleem. Veel burgers zien daarom de politie en de staat gelijk aan traffickers (handelaars).

Deze methode bestudeert niet diep genoeg hoe interacties tussen de staatsofficieren en de favela leiders bijdragen aan het geweld.

2. Neoclientelist benadering

Deze benadering gaat na hoe contacten tussen traffickers, politie, zaken leiders en favela-bewoners bijdragen aan het geweld in Rio. Traffickers onderhouden relaties met official statesmen voor het verkrijgen van bronnen en om hun politieke dominante positie in de favelas te behouden. Zij, en andere arme mensen, overleven in de Braziliaanse ‘democratie’ door het cliëntalisme. Cliëntalisme is een hiërarchisch model, waarin machtige actoren met een hoge status hulp leveren aan actoren met een lagere status in ruil voor gunsten.

Traffickers, politici en favela-bewoners zijn in een bepaald opzicht hetzelfde. Traffickers verzamelen de bronnen die nodig zijn voor een basiswelvaart en publieke diensten voor favela-inwoners door criminele activiteiten en contact met politici. Traffickers kunnen zichzelf veilig kopen door door te gaan met hun criminele activiteiten.

De politieke relaties in Rio zijn complexer. Niemand wil traffickers, dus elke overheid probeert ze te laten verdwijnen. Hierdoor zijn de twee benaderingen niet goed genoeg.

Gewelddadige democratie in Latijns Amerika

Sommige wetenschappers beweren dat geweld en ongelijkheid in Latijns Amerika wordt veroorzaakt door het falen van de staat. Anderen zeggen dat het komt door externe sociale machten die zich niet aan de wet houden en zich inlaten met staatsactoren. Ze bevorderen illegale activiteiten en mensenrechten schendingen. Deze externe sociale krachten bestaan in de zogenoemde ‘bruine gebieden’ (brown areas) waar de staat bijna niet aanwezig is en de mensen erg arm zijn.

De staat is zelf ook een actieve promotor van geweld, dus diens aanwezigheid betekent niet meteen de verdwijning van geweld in deze gebieden. De staatsmacht zelf helpt ook bij het creëren en onderhouden van de macht van traffickers. Omdat de staat geen macht heeft in deze gebieden, leveren de lokale gangs een parallelle staatsstructuur en een alternatieve wetgeving. Ze doen wat de politie niet kan. Ze hebben wel connecties met de politie die corrupt zijn.

Enkel door het begrijpen hoe criminelen en andere actoren die aanhoudend gewelddadig zijn (die zowel binnen als buiten de staat samenwerken om geweld te vereeuwigen) kun je de volledige uitdaging zien waar Latijns Amerikaanse democratieën tegenover staan.

Criminelen in het politieke plaatje

Welke rol spelen de actoren die blijvend geweld gebruiken in de politiek?

Criminelen spelen een kritieke rol in politieke systemen. Zij ondersteunen de staatsstructuur. De internationale schulden crisis heeft ertoe geleid dat gemeenten van ontwikkelingslanden niet in staat zijn om voor grote nieuwe investeringen te financieren. Tegelijkertijd is de drugs en wapenmarkt toegenomen door de mondialisering (globalization). Omdat de staat het niet meer kan doen, leveren criminelen sociale diensten voor burgers.

De burgers betrekken zich in illegale markten en misdaad omdat ze buitengesloten zijn van de arbeidsmarkt en de ongelijkheid toeneemt. Dit leidt tot de toename van criminaliteit en veiligheid wordt een luxe product. Criminelen gebruiken geweld voor het behalen van hun doelen en wenden geweld aan voor degenen die niet geholpen kunnen worden door de politie.

Criminelen werken met de staatsofficieren omdat ze bescherming en ondersteuning nodig hebben. Zonder hen zijn ze zwakke sociale actoren die eenvoudig gedood of gevangen kunnen worden. Staatsofficieren op hun beurt, kunnen op deze manier geweld beheersen, maar niet stoppen.

Hoe criminelen communiceren met andere burgers en staatsofficieren

Het gevaarlijke gedrag van criminelen maakt het moeilijk om relaties te onderhouden. Criminelen moeten voorzichtig zijn met wie ze werken, omdat hun criminele activiteiten onthult kunnen worden en hen in gevaar kunnen brengen. Politici moeten ook voorzicht zijn, ze kunnen hun positie verliezen wanneer hun verband met criminelen onthult wordt. Relaties worden geheim gehouden voor de buitenwereld om de informatie die mensen van elkaar hebben te beperken.

Structuren van geweld in stedelijk Brazilie

Criminelen geven macht aan de politici door hen te ondersteunen tijdens verkiezingen en door hen monopolie te geven in de favelas. In ruil leveren de politici enkele diensten aan de criminelen. De lokale burger leiders bemiddelen tussen deze relaties, net als de relaties tussen de traffickers en de favela-inwoners van wie ze afhangen voor bescherming, maar wie ook veel geweld veroorzaken.

Hoe kan geweld beheerst worden?

De populairste politieke reactie is om een meer repressief beleid te voeren. Maar het geven van meer macht en wapens aan de politie, stelt de corrupte politie enkel instaat om een groter deel van de drugshandel te eisen. NGO’s claimen dat de lokale-burger-samenleving sterker moet worden en nauwere banden moet maken met de staat om geweld te beheersen. Maar vaak worden deze organisaties overgenomen door traffickers. De beste oplossing is wanneer burgers en staatsactoren samen vechten tegen misdaad.

Permanente controle in de favelas zou ook helpen in het afnemen van geweld. Cruciaal is om deze manieren van beleid door te zetten. Echter is de interesse in de favelas vaak snel voorbij, waardoor criminaliteit terugkomt en ze terugvallen op oude gewoonten. In veel gevallen wordt het favela geweld erger wanneer:

• er veel politie is

• wanneer de staat zich erbij betrekt

Beide omdat het de traffickers boos maakt. Traffickers heersen in de favelas en iedereen die wat wil doen in de favelas moet met hun contact opnemen. Zo gaan ook de NGO’s eerst naar de traffickers in een bepaalde favela wanneer ze zich willen betrekken bij die favela.

Hoofdstuk 1: Setting the Scene: Continuities and Discontinuities in a ‘Divided City’

Voor ruim een eeuw hebben de burgerleiders van Rio gewerkt om Rio te maken en hervormen tot een stad met waardevol voor Europa. Terwijl tegelijkertijd ontlopen ze relaties tussen de rijke en arme delen van Rio, die het gebied juist zoveel karakter geven. Ze probeerde dit waar te maken door:

• een ambitieuze bouwprojecten. Andere pogingen waren door

• het verbeteren van de sanitaire voorzieningen en

• het verbeteren van de publieke gezondheid.

• het verwijderen van arme gemeenschappen op zichtbare plekken

• het creëren van politie krachten die zich bezig houden met het onderdrukken van bevrijde slaven en andere elementen van de stedelijke armen

De favela met zijn armoede en het vanzelfsprekende geweld, kwam op als een negatieve mythe van Rio als een ontwikkeld stedelijk centrum. Daarom wilden veel staats- en burgerleiders deze favelas verwijderen.

Het geweld is opgekomen door verspreiding van de drugshandel in Rio. In huidige debatten over de favelas wordt beargumenteerd dat de stad opgesplitst wordt tussen de gewelddadige en rechteloze favelas en suburbs, tegenover de democratische en geordende stad van het centrum en de rijke Zona Sul.

In dit hoofdstuk doet Arias een poging om Rio’s politiek te begrijpen. Dit doet hij door te analyseren hoe de staatspolitiek, maatschappelijke keuze, economische en geografische structuren heeft geleid tot het ontstaan van favelas en hun relatie met de rijke delen van de stad.

Ongelijkheid en geweld in Brazilië en Rio de Janeiro

De politiek van Rio moet worden begrepen in de historische context van ongelijkheid en geweld in Brazilië in zijn geheel. Door het kijken naar het verleden kun je de conflicten van nu beter begrijpen, het helpt bij het vormen van een genuanceerder beeld over de oorsprong van het burgergeweld en het huidige imperfecte politieke systeem in Rio.

De Portugezen vestigden een rechtelijke macht, die rijkdom nam van het land en andere kolonisten. Gecombineerd met de Afrikaanse slavenhandel leidde tot de opkomst van een systeem gekenmerkt door dwangmatig geweld door een paar actoren.

Favelas zijn hier een product van.

Met de afschaffing van slavernij en die monarchie, kwam Brazilië in 1890 in een veertig jarig experiment van een beperkt democratisch systeem, later bekend als de Oude Republiek. In deze tijd kende Brazilië relatief vrije en eerlijke verkiezingen, hoewel met een beperkt stemrecht. De meeste macht lag in de hand van de elite.

Met de val van de Oude Republiek en de Revolutie van 1930, nam Brazilië een meer autoritair, gecentraliseerd pad, met de Estado Novo onder het leiderschap van Getúlio Vargas. Staatsmilitairen werden gezwakt en gereconstrueerd als een meer lokale politie macht. De regering werkte, voor het eerst, om symbolisch het volk te betrekken. In deze periode is de officiële viering van carnaval ontstaan. Ondanks deze culturele integratie, werd de politiek nog steeds gedomineerd door een kleine groep elite.

De Estado Novo kwam tot zijn einde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Toen kwam er in Brazilië de Tweede Republiek, gekenmerkt door breed participerende democratische regering.

De Tweede Republiek viel en er ontstond weer een gecentraliseerd autoritair politiek systeem onder het militaire regime. Door het gebruik van staatskracht onderdrukte ze radicale politieke tegenstand. Door de groeiende schulden, olie crisis, internationale mensenrechten normen en de actievere lokale gemeenschap stapte de militaire heerschappij op.

De hedendaagse Nieuwe Republiek is zowel democratisch als relatief gedecentraliseerd. Hoewel de spanningen uit vorige regimes niet is verdwenen, spelen deze zich nu uit op nieuwe manieren.

Favelas in de Oude Republiek en Estado Novo (1889-1945)

De eerste kraker vestiging genaamd favela, was een gemeenschap van dakloze bondsoldaten na terugkomst van de Canudos Oorlog in 1897. De soldaten noemden de gemeenschap favela naar een plant die overal voorkwam in het gebied waar ze vochten. Dit was echter niet de eerste vorm van populaire huisvesting in Rio. Zo waren er aan het begin van de negentiende eeuw slaven die quilombos hadden gevormd.

De aanwezigheid van voormalige soldaten op de berg, veranderde de betekenis van een informeel stuk land. Het was een vorm van protest tegen het falen van de regering in het nakomen van verplichtingen voor degenen die hun leven hebben geriskeerd voor hun land.

In deze tijd hadden de favelas nog geen faciliteiten.

Bijna vanaf het begin wilde de regering deze groeiende gemeenschappen al laten verdwijnen. Maar de pogingen waren zonder succes. Een poging was om de verspreiding van bestaande favelas te reguleren. Ze wilden inwoners verplaatsen naar parques proletários, was een gesloten door de staat geadministreerde vorm van populaire huisvesting was met een strikte avondklok.

De Vargas administratie bouwden banden met de inwoners door enkele hulp te bieden en sociale evenementen te houden. Echter, wanneer de landwaarde toenam, werden enkele groepen uit de parques gezet om ruimte te maken voor hoger inkomen huisvesting.

Favelas in de Tweede Republiek (1945-1964)

Met de val van Estado Novo kwam een democratische regering. Vanaf de jaren ’30 groeiden de favelas enorm, door migratie in stand gezet door de industrialisering van grote steden in het zuidoosten. Door de groeiende populatie en het democratische stemrecht kregen de favelas een bepaalde mate van politieke macht. Cliëntelistische politici zochten stemmen door het leveren van kleine giften aan de bewoners.

De staat probeerde nog steeds de favelas te laten verdwijnen en een alternatieve huisvesting aan te bieden. De inwoners begonnen zich nu echter te organiseren.

De eerste AM’s (vereniging van georganiseerde inwoners) ontstond in 1945. Met als gevolg dat er een lokaal leiderschap in de favelas kwam. In deze tijd hadden de favelas een beetje elektriciteit en geen intern sanitair. Groepen inwoners organiseerde zich vaak in polícia mineira (burgerwacht groepen), die ruzies en gevechten tussen inwoners oplosten, diefstal lieten stoppen en alles wat de buurtnormen overschreed.

In de vroege jaren 60 verklaarde de gouverneur van Rio, Carlos Lacerda, de ‘war on favelas’. In reactie hierop organiseerde de AM’s van Rio zichzelf in de ‘Federation of Favela Associations of the State of Guanabara’ (FAFEG). Tegen het verwijderen van de favelas en om te overleggen met de staat. In 1964, een paar maanden nadat het militaire dictatorschap aan de macht kwam, begon de Lacerda regering favelas te verwijderen, ondersteund door federale troepen.

Favelas in de tijd van het Dictatorschap (1964-1978)

Eind jaren ’60, werd het dictatorschap harder, en begon serieus favelas te verwijderen. Het plan was om zesenzestig favelas te verwijderen. De favelas waren in een lastige posities, gezien de staat de favelas formeel als illegale nederzettingen verklaarde.

In de periode van 1968 tot 1975 verwijderde de regering met geweld maar liefst zeventig favelas en verplaatste honderdduizend inwoners naar andere delen van de stad. Ondanks de pogingen bleef de migratie doorgaan en nam het aantal favela-inwoners maar een beetje af.

Gedurende het dictatorschap speelde misdaad en geweld een grote rol in de favelas. De politie van Rio de Janeiro onderworpen de inwoners van favelas vaak aan onredelijke huiszoekingen, uitbuiting en arrestatie.

Favelas gedurende de Democratie (1978-1988)

De conditie verbeterde toen het militaire regime meer politieke competitie toestond. Ook nu gingen politici de favelas in voor stemmen, ze probeerde asymmetrische relaties van afhankelijkheid op te bouwen.

In 1982 kwam Leonel Brizola aan de macht. In die tijd leverde de regering zelfs direct diensten aan de inwoners, zonder een politici die er tussen stond. Zo zetten schooldag zorg programma’s op. Dwongen de politie met respect om te gaan met de favela-bewoners en mensen rechten. Daarnaast zorgden ze voor water en elektriciteit in arme gemeenschappen.

Echter probeerde Brizola ook FAFERJ (FAFEG voor de gehele staat van Rio) te demobiliseren. Hij werkte politieke instituten tegen. De favelas werden van elkaar gescheiden en begonnen de strijden voor regeringshulp. Grote hoeveelheden cocaïne kwam op in Rio en drugs gangs begonnen met de AM’s te strijden voor leiderschap in veel gemeenschappen.

De macht van traffickers nam toe in de favelas. Ze namen inwoners in dienst van hun operaties, leverden de nodige hulp aan arme bewoners en versterkten hun leiderschap in de favelas.

De versterking van drugsbendes zorgde voor een toename van geweld en misdaad in de stad van Rio en lokten gewelddadige militaire en politie reacties uit, waardoor de rechten van de inwoners werden geschonden.

De groeiende macht van de drugshandelaren was deels een gevolg van de staatcorruptie, het sociale beleid gedomineerd door personalistische politiek en de politieke en economische geografie van Rio in de tijd van mondialiserende markten.

Het ontstaan van drugsbendes

In de late jaren ’90 in de militaire periode ontstonden de machtige bendes. Gewone criminelen werden opgesloten samen met politieke gevangenen. De gevangen guerrilla’s leerden strategieën aan hun medegevangenen, die de criminelen gebruikten voor het opzetten van machtige gevangenisbendes. Wanneer ze vrij werden gelaten, zetten de voormalig gevangenen bende netwerken op in de stad. Drugs handel en bankovervallen werden nu georganiseerd.

Politici zagen al snel het belang van deze nieuwe handelaren als gemeenschapsleiders en begonnen met hen samen te werken voor het verkrijgen van stemmen. In ruil ondersteunden de politici sociale projecten van de traffickers en leverden hulp in de favelas.

Door het dealen in cocaïne werden de traffickers rijker en konden zichzelf in wapens voorzien, wat de omgeving erg veranderd.

Favelas in de Nieuwe Republiek van Brazilië (1988-heden)

Het huidige democratische regime van Brazilië levert rechten voor zijn inwoners, maar verzekerd maar een paar sociale garanties om voordeel te hebben bij die rechten. De banden tussen de armen en de staat zijn verbroken.

De drugs handel in Rio de Janeiro

Voornamelijk door de structurele en geografische factoren is Rio van een hub voor handel en verkoop van de Latijns Amerikaanse drugshandel. De favelas van Rio, gebouwd op de steile helling van de berg, zijn ideale plekken om drugs en wapens te verstoppen. De jonge, arme, niet-blanke mannen die de in de handel in de favelas domineren zijn het publieke gezicht van de stedelijke drugshandel.

Toch heeft de drugshandel een ‘verzadigingspunt’ bereikt. In de afgelopen tien jaar zijn de homicide aantallen gedaald. Hoewel stijgende verdwijningsaantallen suggereren dat de moordaantallen wellicht gelijk zijn gebleven. De moordaantallen in grote Braziliaanse steden zijn wel toegenomen, omdat zij meer te maken krijgen met hoge drugsmisdaad en moorden.

Er zijn in ieder geval mogelijke verbeteringen in het algemene misdaad niveau.

De criminelen in Rio organiseren zich door losse institutionele netwerken die arrestaties en opsporing lastig maken. Tegelijkertijd helpt het ook om staats en sociale actoren te vinden die hun activiteiten zouden kunnen ondermijnen.

De drugshandel wordt beheerst door een dono, wat eigenaar betekend. Deze zit vaak gevangen en beheerst meerdere favelas. Kinderen zijn al vanaf hun tiende betrokken bij de bendes. En hoewel het gros mannelijk is, spelen meisjes ook een steeds grotere rol.

Politiek in de favelas van Rio

In de favelas is een complex van politiek en wettelijk pluralisme waarin verschillende organisaties macht hebben over verschillende aspecten van het leven. Niet langer zijn de AM’s de enige leiders van de gemeenschap. Ook drugshandelaren, religieuze groepen en NGO’s maken deel uit van het bestuur van de favelas. Conflicten tussen deze organisaties kunnen tot geweld leiden.

De lokale politieke participatie is afgenomen in de afgelopen dertig jaar.

De officiële plichten van de AM’s zijn het verbeteren van de condities in de favelas door inwoners te organiseren en verbanden te houden met de staat en andere buitenstaande groepen. De AM is afhankelijk van de regering voor hulp, daarom moeten hun leiders niet openlijk kritiek leveren op het gedrag van de staat en politici.

NGO’s en religieuze groepen leveren basis ondersteuning voor daar waar de staat het niet doet. Ze hebben programma’s als zorg voor kinderen en geven les in mensenrechten.

De kerken, met name Pentacostalisten, leveren mogelijkheden voor bendeleden om het criminele leven achter zich te laten.

Door de bescherming die de drugshandelaren leveren, blijven inwoners banden met ze onderhouden. En blijven ze de aanwezigheid van de handelaren goedkeuren. Onder kinderen worden ze zelfs gezien als volkshelden.

Beleid en de staat in de favelas van Rio

Trafficking heeft niet geleid tot de afwezigheid van de staat in de favelas. Er zijn vuurgevechten tussen de handelaren en de politie en corrupte soldaten en politie verkopen wapens aan de traffickers.

De misdaad in Rio kan enkel begrepen worden in de context van politie krachten die opereren in de stad.

In het militaire regime kreeg de PM (paramilitairen) een dagelijkse rol in publieke ordehandhaving en breidde zijn nationale veiligheidsfunctie uit. Daarnaast werden informele death squads gecreëerd om de gewapende en politieke oppositie te onderdrukken.

In de democratie onder Brizola is moeite gedaan om het gedrag van de politie beter te beteugelen in de arme gemeenschappen.

Verder zijn wordt er moeite gestopt in een administratieve reformatie van de politie, wat heeft geleid tot de standaardisering van crimineel rechtelijke verslaggeving. De misdaad statistieken zijn hierdoor de afgelopen vijf jaar verbeterd.

De operatie van de staat in de favelas van Rio

De geschiedenis markeert karakteristieken van zwakke staten. Veel problemen van de favelas komen door de misdrijven van staatsactoren. De politie schendt de rechten van de inwoners. De politie en politici nemen smeergeld aan en stelen van fondsen die bedoeld zijn voor maatschappelijke hulp. Deze acties versterken de drugshandelaren die, door het smeergeld, vrij kunnen opereren in de favelas en hulp bieden aan de inwoners.

Toch is de Braziliaanse staat niet zwak. Ze helpen de favela-bewoners met infrastructurele problemen. Ook levert de staat diensten en betaald geld aan de AM leiders. Omdat de AM banden heeft met de traffickers, helpt dit ook bij het versterken van de traffickers.

Een groot deel van de bronnen wordt verspilt, de staat komt niet effectief de vraag van de inwoners tegemoet. Ook faalt het garanderen van rechten voor de inwoners en het voorkomen van geweld. De inwoners en AM leiders worden steeds afhankelijker van de traffickers.

Hoofdstuk 2: Netwerk benadering voor criminele politiek

De uitdaging van dit boek is flexibiliteit en de veelomvattendheid van criminele activiteiten te verklaren. Dit in de context van een democratisch systeem dat steeds sterker wordt.

Hoewel Brazilië een democratisch land is, is er met name in Rio ontzettend veel geweld. Het democratische systeem wordt sterker ondanks dat er een internationale consensus is betreft het bestrijden van drugshandel. Ook zijn de overheden bereid om een hoog niveau van geweld te gebruiken om criminaliteit de kop in te drukken.

Het aanhoudende geweld in Brazilië is enkel te begrijpen door het bestuderen van de schakels die de criminelen nodig hebben om voort te bestaan. Daarnaast is ook het verband van criminelen met bepaalde invloedrijke actoren in de samenleving belangrijk om te begrijpen. Deze invloedrijke actoren voorzien vooral in hun eigen persoonlijke en politieke behoeften door contacten te onderhouden met criminelen. Dit gebeurt in een omgeving waar de macht van de staat dramatisch is veranderd, vanwege transnationale institutionele en markt onderdrukkingen.

Door middel van netwerken hebben criminelen lange termijnrelaties opgebouwd met individuen in de staat en samenleving. Deze lange-termijn-relaties helpen de criminelen om arrestaties of onthullingen te kunnen ontwijken. Tevens zorgen zij voor het illegale marktaandeel en het nodige vertrouwen en legitimiteit om deze handel stabiel te houden. Deze handel houdt op haar beurt weer complexe illegale activiteiten in stand.

De toenemende criminele connecties tussen staat en samenleving hebben een schadelijk effect op democratische overheden en basis rechten. Overheidsrepressie en initiatieven om lokale institutionele capaciteiten te bouwen zijn niet erg effectief in het stoppen van deze illegale praktijken. Dit komt omdat die criminele netwerken de mogelijkheid hebben om potentiële tegenstanders te kiezen.

In dit hoofdstuk zal beschreven worden wat de aard, samenstelling en operatie van illegale netwerken is en het effect dat zij hebben op democratische overheden.

Het definiëren van illegale netwerken

Netwerken zijn met name vrijwillige, wederzijdse en horizontale (hoewel niet gelijkwaardig) patronen van communicatie en uitwisseling. Deze netwerken kunnen vergeleken worden met markten en hiërarchieën. Groepen werken samen omdat ze op deze manier iets kunnen bereiken wat niet mogelijk was geweest in gesloten formele organisaties of in andere verspreide handelsrelaties. Netwerken bieden een effectieve alternatieve vorm van organisatie.

Criminele netwerken houden illegale uitwisselingen in stand, dit door criminelen, staatsactoren en de burgers te betrekken in hun onwettige ondernemingen. Een aantal van deze actoren hebben volledige kennis van deze praktijken, anderen weten hier maar weinig van. Ook zijn er actoren die geen kennis hebben van deze onwettige ondernemingen, maar er wel in betrokken zijn. Illegale netwerken hebben geen duidelijke grenzen en mengen vaak met legale ondernemingen.

Illegale netwerken zijn gebaseerd op uitwisseling van (instrumenteel) materiaal en informatie. Criminelen werken met staatsofficieren en bedrijfseigenaren om toegang te krijgen tot specifieke (hulp)bronnen, zonder dit contact zijn die bronnen niet voor hen toegankelijk vanwege hun illegale status.

Burgers en staatsactoren werken met op hun beurt samen met criminelen om toegang te krijgen tot bronnen en om bepaalde doelen te bereiken. Deze zouden waarschijnlijk onhaalbaar zijn zonder het gebruik van geweld.

Door over de grenzen van staat en samenleving te gaan, kunnen de criminelen goederen en diensten verkrijgen die zij nodig hebben om te blijven opereren. Het gaat echter ook verder dan dit. Netwerken spelen een essentiële rol in het opbouwen van vertrouwen en normen. Illegale netwerken (net als ´advocacy networks´) mobiliseren hulpmiddelen, daarnaast creëren en verspreiden zij de normen en ideeën die nodig zijn om criminele activiteiten in stand te houden.

Door middel van netwerkactiviteiten positioneren de criminelen zichzelf en hun bondgenoten als verdedigers van groepsnormen. Ze verdedigen deze groepsnormen tegen de claims van de staatsorganisaties, ze maken gebruik van de capaciteiten van netwerken om sociaal kapitaal op te bouwen en tevens politieke macht.

Criminele netwerken begeven zich in een wereld waarbij wedijveren en beleids- en ´advocacy´ netwerken opereren in de staat en gaan over de politieke en sociale grenzen heen. Illegale netwerken gebruiken beleidsnetwerken om hun doelen te bereiken, niet alleen om het functioneren van de staat te ondermijnen, maar ook door het veranderen van de manier waarop de staat en het politieke regime opereren. Ze zitten verweven in politieke systemen. Ze ondermijnen mensenrechten en publieke orde door de staat en sociale ´forces´ in dienst te nemen, die juist de mensenrechten en publieke orde moeten handhaven.

Criminelen gedragen zich anders dan de staat en de burgers. Criminelen gebruiken vooral veel geweld, hebben veel macht, maar ook een lage sociale status, daarom moeten zij op een voorzichtige manier interacties bemiddelen met state officials om de nodige ruimte te krijgen om bepaalde activiteiten uit te voeren.

Netwerken bieden een perspectief in het begrijpen van de manieren waarop staatsactoren, criminelen en civiele leiders samenwerken om andere actoren en netwerken te manipuleren.

Actoren in illegale netwerken

Een sleutelelement van netwerkorganisaties is de mogelijkheid van netwerken om belanghebbende actoren bij elkaar te brengen. Zij hebben wederzijdse belangen, behoeften en vaardigheden om hun individuele of collectieve doelen te bereiken. Een netwerk benadering bestudeert nauwkeurig de verschillende actoren die werkzaam zijn in de criminele wereld, in de staat en in de samenleving. Het geeft een kader voor het begrijpen waarom en hoe deze verschillende actoren samenwerken.

Mondialisering (globalisation) leidt tot de terugtrekking van de staat in arme gebieden van Rio. Dit reflecteert niet het ten ondergaan van de staatsmacht, maar juist de in ontwikkeling van de staatsmacht en sociale krachten door middel van nieuwe vormen van politieke netwerken. In deze nieuwe vormen zijn criminelen, staatsofficieren en sociale groepen betrokken. De illegale aard van deze activiteiten, maakt het nodig voor groepen om samen te werken met actoren van andere sectoren om zo toegang te krijgen tot hulpbronnen en nodige vaardigheden om politieke doelen te bereiken in zo´n onstabiele omgeving.

De staat

Vele politici en bureaucraten die samen een moderne staatsvormen, opereren niet in harmonie en zijn vaak tegen elkaar opgezet. In dit boek wordt vallen de politie, politici, verkozen officials en bureaucraten onder de term ‘state officials’. Hetgene wat hen bij elkaar houd is het feit dat zij binnen een juridische staat werken en toegang hebben tot bepaalde contacten die afkomstig zijn van hun ‘stations’. Via deze contacten kunnen ze hun politieke en persoonlijke doelen bereiken. Een voorbeeld is dat overheidsvertegenwoordigers een beroep kunnen doen op de IMF of overeenkomsten hebben met de World Bank.

Naast dat de state officials bronnen kunnen claimen vanuit de internationale gemeenschap, hebben ze ook interne staatsbezittingen en sociale netwerken. Zo hebben ze de mogelijkheid om te kunnen bepalen wat de voorwaarden zijn voor staatscontracten en hebben ze invloed op wat de media uitzend.

De politie en politici nemen graag omkopingen aan van criminelen, om zo hun karige salaris aan te vullen. Lokale officials gebruiken waarschijnlijk illegale fondsen om de campagnes te kunnen betalen, om herkozen te worden. Verder onderhouden politieke leiders contacten met criminelen om politieke tegenstanders aan te vallen of om hun besluiten op te leggen aan de tegenstanders. Het contact met criminelen levert vaak ook stemmen op en ze maken hiermee een grotere kans om te worden verkozen of herkozen, zolang ze echter niet gepakt worden.

Politie die geld krijgen via de criminelen en die een betere afbetaling kunnen leveren aan corrupte bazen, hebben de kans om te promoveren tot machtige posities in de beveiligingshiërarchie. Het hebben van criminele contacten kan sommige staatsactoren dus helpen om te promoveren ten kostte van anderen, waarbij zij een machtige kieskring (constituencies) creëren. Deze kiesgroep wordt dan toleranter over de groeiende illegale activiteit en is zo vatbaarder voor criminele invloed.

Hoewel dit vaak voorkomt, moeten de state officials hun banden met criminelen goed verborgen houden. Want als dit aan het licht komt, ondermijnt dit de legitimiteit en zullen de officials worden vervolgd en/of gevangen gezet. Voor vertegenwoordigers van de staat en overheid is het van belang om een legale publieke vorm vast te houden.

Waar het contact tussen de staat en samenleving verbroken is, vervullen de criminelen een aanvullende rol. Criminelen helpen de burgers soms bij het zoeken van sociale ondersteuning en lossen collectieve problemen op.

De samenleving

Civiele leiders zijn gespecialiseerd in het bemiddelen tussen staat en maatschappij en het bereiken van een consensus in moeilijke omstandigheden. Als de staat een onpopulair beleid wilt doorvoeren, kunnen deze actoren helpen om een overeenkomst te sluiten tussen de bevolking en de beleidsmakers. Ook kunnen zij helpen bij het verbeteren van (staats)beleidsvoorstellen door aan state officials aan te geven wat er speelt in de samenleving.

Als er goede contacten zijn gelegd met de civiele leiders dan is dat ook voordelig voor state officials, want door de open lijnen in de communicatie kunnen zij hun beleid overbrengen/uitvoeren. Omdat er weinig budget is vanuit de overheid voor de burgers, kijkt men vaak naar deze burgerleiders om te voorzien in publieke diensten. Daarom is het voor de burger leiders vaak verleidelijk om contacten te onderhouden met criminelen. Criminelen hebben namelijk toegang tot de illegale marktplaats en kunnen de burger leiders voorzien van geld zodat zij hun projecten kunnen uitvoeren.

Op slecht beveiligde plaatsen, waar de overheid in tekort schiet, kunnen illegale actoren betere veiligheid bieden voor de samenleving dan de overheid. Ook kunnen de burgers goede banden onderhouden met de criminelen, om zo niet lastig te worden gevallen. De staat kan hun veiligheid namelijk niet garanderen.

Politici leggen contact met de criminelen via civiele actoren, omdat zij geen openlijk contact willen met de criminelen. Voor de civiele leiders is het contact met criminelen waarschijnlijk minder vermijdbaar. Als civiele leiders worden gepakt vanwege banden met criminelen, heeft dat minder gevolgen, het betekent niet per definitie dat zij daardoor hun baan verliezen. Ze blijven echter wel een risico lopen wanneer ze contact onderhouden met de criminelen en kunnen met geweld in aanraking komen. Het is ook mogelijk dat wanneer ze gepakt worden, het de mogelijkheid om te bemiddelen met de staatsactoren afremt.

Criminelen

Criminelen opereren buiten de wet om, in illegale markten en gebruiken onwettig geweld. Zij spelen vaak een grote politieke rol en kunnen conflicten oplossen. Ze bieden aan de kansarmen een paar vormen van veiligheid en sociale diensten aan. Daarnaast fungeren ze als geheime bemiddelaars tussen politieke en sociale actoren en de zwarte markt.

In dit boek gaat het om grootschalige internationale criminelen en leiders van een vorm van een paramilitaire groep tot aan drugsbendes op straat niveau en mensenhandel organisaties.

Criminelen zijn ook afhankelijk van staatsactoren. Door contacten met de politie kopen zij bescherming voor hun illegale activiteiten. Illegale actoren krijgen tevens toegang tot de beleid makende ‘machine’, hierbij kunnen ze onderdrukkende maatregelen tegen henzelf voorkomen of vervolging minimaliseren. Zonder deze contacten zouden deze illegale praktijken haast onmogelijk zijn.

Structuur van criminele netwerken

Illegale netwerken worden gekenmerkt door een combinatie van sterke en zwakke banden met ledenorganisaties.

• Sterke banden typeren lange termijnrelaties met wederzijds vertrouwen, het uitgebreid delen van informatie en het plannen van activiteiten (information-sharing and activity-planning). Een voorbeeld hiervan zijn banden van lokale inwoners met civiele leiders.

• Zwakke banden typeren relaties waar er schaamte bij komt kijken of waarbij het moeilijk is om vertrouwen op te bouwen. Een voorbeeld is de relatie tussen politie en criminelen, deze banden zijn vaker afstandelijk, losser en zwak.

Zwakke banden zijn goed voor contacten met business leaders en politici die de criminelen bepaalde hulpbronnen kunnen bieden. Deze relatie loopt vooral via tussenpersonen, zoals advocaten, want business leaders of politici willen liever geen direct contact. Deze criminele netwerken, geven criminelen de hulpbronnen die zij nodig hebben om hun illegale praktijken voort te zetten, bieden politici meer toegang tot potentiële stemmers en tegelijkertijd kan er worden gezorgd dat gemeente officieren niet direct contact hebben met de criminelen.

Door de netwerken kunnen actoren die betrokken zijn in illegale activiteiten genoeg legitimiteit en vertrouwen overbrengen, zodat men zeker kan zijn van de continuïteit van de zakelijke operaties.

Netwerken opereren op basis van protocollen die groepsinteractie faciliteren. Leden van netwerken gedragen zich hetzelfde, zoals kledingstijl, streektaal en communicatiestijl, dit maakt hun transacties eenvoudiger en creëert een gevoel van vertrouwen. Degenen die buiten deze netwerken vallen, kennen deze protocollen niet en worden minder snel vertrouwd.

Netwerken bieden een ‘peer’ (gelijke) bewakingssysteem, hierbij wordt er snel doorgegeven wanneer een ledengroep zich niet heeft gehouden aan een overeenkomst of de collectieve normen heeft geschonden.

Vanwege het non-hiërarchisch structuur van de netwerken, kan de informatiestroom naar de buitenwereld worden beperkt en kunnen de netwerken altijd blijven bestaan, zelfs onder gewelddadige omstandigheden. Dit komt omdat er geen persoon is die de leiding heeft over deze netwerken, waardoor de informatie niet gecentraliseerd is. De arrestatie of moord op één van de leden van een illegaal netwerk, zal dan weinig invloed hebben op de organisatie en het zeker niet uitroeien. Als men een groep uit zo’n netwerk gevangen neemt dan zal ook dit geen bijzondere gevolgen hebben. Dit komt omdat als aan hen gevraagd wordt wie de orders uitdeelt, dit niemand blijkt te zijn. Actoren die banden hebben met de gevangengenomen groep, verdwijnen dan tijdelijk en verbreken de banden met groepen om zo niet te worden ontdekt.

Door de flexibiliteit van de netwerken, kunnen zij snel van vorm en lidmaatschap veranderen en reageren dus zo op veranderende druk van buitenaf. Zo wordt het erg lastig om deze netwerken te deactiveren. De overheid en sociale actoren proberen de netwerken te ondermijnen, maar de leden van het netwerk passen zich hieraan aan en reageren op vernieuwende manieren.

Criminele netwerken hebben ook de neiging om een paar relaties te verdiepen, via een paar vertrouwde actoren die dan dienen als raakvlakken tussen de verschillende politieke gebieden. Deze vertrouwde actoren zijn een uitdaging voor de criminelen, omdat de actoren directe informatie hebben over deze criminelen en diens activiteiten. Daarnaast moeten deze actoren ook contact onderhouden met niet-criminelen die misschien samenwerken met de politie.

De criminelen hebben geen direct contact met politie en politici, als ze samen willen werken doen ze dat via andere volmachten in de samenleving. Zij kunnen vervolgens overheidsvertegenwoordigers benaderen die niets afweten van hun band met de criminelen.

Omdat illegale actoren in staat zijn om mee te beslissen aan de verkiezing of herkiezing van staatsactoren en civiele leiders, kunnen de pluralistische en sociale mechanismen niet goed functioneren. Terwijl zij volgens velen de rechten garanderen in een democratie. Een voorbeeld hiervan zijn de staatsleiders die banden hebben met criminelen. Zij kiezen er soms voor om de vraag naar hervormingen te negeren en kunnen loze beloftes maken dat zij criminaliteit hard gaan aanpakken om zo het volk zoet te houden, terwijl zij het illegale netwerk vrij laten lopen.

Zie het schema over criminele netwerken.

De staat

• Politici leveren hulp en bescherming aan criminelen. Ze beheersen politie operaties tegen hun en mengen zich om juridische acties de beperken.

• De regeringsbureaucraten leveren ondersteuning aan criminelen, ze helpen bij het leveren van basale diensten.

• Politie verkoopt bescherming. Deze bescherming kan komen door langdurige relaties [persistent relations) of door arrestaties die leiden tot losgeld betalingen voor het vrijlaten van traffickers.

Civiele samenleving [civil society)

• Civiele groepen bemiddelen relaties onder criminelen, privé actoren en vertegenwoordigers van de staat.

• Civiele groepen onderhandelen met politici over voordelen die ze leveren aan de gemeenschap in ruil voor stemmen.

• Civiele groepen proberen ook spanningen te laten verdwijnen tussen de ‘gewone’ mensen en de criminelen, meestal door het voorkomen van conflicten.

Criminelen

• Criminelen leveren bronnen en enige bescherming aan inwoners

• Criminelen verkopen stemmen aan politici in gebieden die ze beheersen.

• Criminelen betalen de politie en vullen het salaris van de politie aan.

Politieke effecten van criminele netwerken

Uitgebreide transnationale georganiseerde criminaliteit creëert nieuwe vormen van dictatorschap (authoritarianism). Op binnenlands niveau kan de aanwezigheid van illegale netwerken effect hebben van een radicaal veranderde regering en afwijkende democratische systemen.

Er bestaat weliswaar een formele democratie, toch worden er enkel rechten gegarandeerd aan bepaalde klassen. Namelijk de klassen die het zich kunnen veroorloven om veiligheid te kopen en toegang te krijgen tot rechtelijke instanties en andere administratieve systemen van de staat. Zij die de middelen hiervoor niet hebben zijn dus buitengesloten en kunnen maar weinig genieten van de voordelen van een democratisch systeem. Deze samenleving wordt steeds meer en nauwer verbonden aan criminelen, een algemene tegenstand tegen criminele activiteiten verminderd, deze situatie kan uit de hand lopen.

Het is belangrijk te weten wat de ‘praktische’ ervaringen zijn betreft de wetgeving in Latijns Amerika, dit is essentieel voor het begrijpen van de uitdagingen waar het gebied vandaag de dag tegenover staat. Guillermo O’Donnel stelt dat Latijns Amerika verdeelt kan worden in drie zones: blauw, groen en bruin.

Blauwe zones is daar waar een wet opereert.

Groene zones is daar waar de wet(handhaving) beperkt is.

Bruine zones is daar waar er praktisch geen handhaving is.

In elk land is er een andere vermenging van deze drie zones. Brazilië heeft vele bruine zones op plattelandsgebieden en delen van grote steden. Argentinië heeft meer groene gebieden, met maar heel weinig bruine gebieden. Dit model geeft belangrijke inzichten in de variatie van de wetgeving in Latijns Amerika, maar geeft een beperkt beeld over wat er precies ligt in de groene en bruine gebieden of de relatie tussen de zones en plekken waar de wetgeving opereert. De netwerkmodel benadering uit dit boek, geeft hier wél inzichten in.

Via netwerken kunnen we leren hoe politieke systemen opereren in deze gebieden en we kunnen begrijpen hoe deze gebieden van elkaar verschillen en hoe zij gerelateerd zijn aan bredere politieke structuren.

In Latijns Amerika zijn er drie grote issues die opvallen, die van invloed zijn op de type politieke problemen in het gebied.

1) Een van de stimulerende karakteristieken van de vorming van illegale netwerken is de structurele vorm van criminele mogelijkheden in die gebieden. Bijvoorbeeld bij het produceren van cocaïne is er toegang nodig tot plattelandsgebied waar de telers ongehinderd hun gang kunnen gaan. Deze plek moet moeilijk te penetreren zijn door de staat. In Colombia en Peru besteden criminele organisaties veel tijd in het toezicht houden op de berg valleien en kopen de steun van machtige militaire leiders.

2) De aard, geschiedenis en de soorten civiele instituten die op een bepaalde plaats bestaan, kunnen ook effect hebben op politiek en crimineel geweld dat daar vaak voorkomt. Bijvoorbeeld op plekken waar de politiek gedomineerd wordt door de elite, moeten lange-termijn criminelen een manier vinden om te kunnen blijven opereren via de elites. Ook kan dit het geval zijn met religieuze organisaties die belangrijke politieke rollen vervullen.

3) De institutionele eigenschappen van de staat zelf vormen ook de contouren van criminele activiteiten. Zwakke staten creëren bepaalde kansen voor criminele activiteiten. De mate waarin de staat penetreert in bepaalde gemeenschappen en de mate waarin sociale diensten worden aangeboden, creëren verschillende mogelijkheden voor criminele activiteiten. In figuur 2, van blz 56 staan de factoren beschreven die van invloed zijn op illegale netwerken.

Counternetworks: verzet tegen criminele activiteit

Civiele netwerken als alternatieve strategie om geweld te beheersen

Neoliberale hervormingen en een moeilijke overschakeling van een autoritair gezag, hebben de toegang voor armere mensen naar de staat beperkt en heeft gewelddadige omstandigheden aangewakkerd. Criminelen vormen een grote uitdaging voor de democratische regelgeving.

Elke groep die zich richt op bestrijding van criminaliteit in de context van illegale activiteiten via een netwerk, moet brede ondersteuning en bescherming krijgen en niet alleen van drugsdealers maar ook van corrupte politie agenten die met hen samenwerken. Een oplossing voor deze problemen is nauw verbonden met georganiseerde netwerken, die bestaan uit de staat en sociale actoren. Door samen te werken kunnen deze groepen en individuen toegang krijgen tot bredere sociale en politieke netwerken.

Via deze netwerken kunnen ze machtige state officials onder druk zetten om de corruptie te laten stoppen, evenals hulp te bieden aan de bevolking die afhankelijk is van illegale actoren voor dienstverlening. Ook kunnen zij een effectief misdaad-beheersings-beleid implementeren.

Volgens velen moeten de politieke elites juridische instituten hervormen waarbij alle burgers gelijk behandeld worden en waarbij de politie verantwoordelijk wordt gesteld onder burgerwetten. Om verder mishandeling te voorkomen van armen en minderheidsgroepen, moeten dezelfde leiders de politie hervormen door hen in te planten met democratische waarden. Dit zal helpen om politie- en crimineel geweld te verminderen. Zo zullen ook zij hun banden moeten verbreken met de criminelen en beginnen met de handhaving van de wet.

De overheid moet zich inzetten om te zorgen dat de armen niet langer meer afhankelijk zijn van de criminelen voor indienstneming, informele veiligheid en bijstandsvoorzieningen. Hernando de Soto stelt dat de staten de afhankelijkheid van armen op criminelen kunnen verminderen door het leveren van basis sociale garanties.

Maar de kans is klein dat de staat deze suggesties zal opvolgen. Wel kunnen mobilisatie en protesten een manier zijn voor politieke verandering in deze uitgesloten democratieën, gezien dit de druk legt op overheden om hun beleid en gedragingen te veranderen. Civiele organisaties kunnen dan dienen als bruggen tussen burgers en de staat. Ze kunnen helpen bij het toepassen van beleid en de overheidsambtenaren verantwoordelijk stellen door politieke netwerken, de media en zo nodig publieke demonstraties.

In gemeenschappen waar er extreem geweld is, is het moeilijk om hervormingen te bewerkstelligen. Hier kan de samenvoeging van actoren en lokale netwerken de politieke taken faciliteren, die nodig zijn om vrede te bereiken. Een voorbeeld hiervan zijn transnationale netwerken die NGO’s, IGO’s en overheden hebben samengebracht en succesvol mensen rechten hebben kunnen beschermen onder autoritaire regimes. Netwerk connecties helpen bij het bereiken van politieke veranderingen onder moeilijke omstandigheden.

Netwerken stellen groepen met verschillende en vaak tegenstrijdige strategieën in staat om samen te werken en de zelfde doelen te bereiken. Door informele netwerken, kunnen verschillende lokale organisaties communiceren met NGO’s van buitenaf, inwoners en de staat om externe hulp te krijgen. Daarnaast kunnen ze innovatieve oplossingen voor problemen ontwikkelen, het staatsbeleid veranderen en de wetgeving uitbreiden.

Er zijn helaas enkele serieuze structurele, institutionele en historische barrières die het lange termijn succes van de civiele netwerken om geweld te beheersen moeilijk maken.

Hoofdstuk 3: Tubarão

Op vijftien mei 2002 vermoordde een paramilitair (PM) vijf inwoners uit de aangrenzende favela van Tubarão en Ceuzinho. De bevolking was woedend en geloofde niet dat de slachtoffers drugshandelaren waren. De burgers daalden af tot in de rijke buurt, en kwamen in opstand. Dit trok de aandacht van de media en het werd uitgezonden op de televisie. Binnen een maand begon de regering een innovatief publiek veiligheidsprogramma. Dit programma is gebaseerd op het contact tussen de politie, NGO’s en lokale leiders. Het innovatieve programma verminderde het geweld enorm.

Binnen drie jaar keerde het geweld echter weer terug. Gelegen tussen de zee en de lucht, is Morro do Tubarão een goed voorbeeld van de contradicties tussen arm en rijk in Brazilië.

Dit hoofdstuk gaat over Tubarão en het nabij gelegen Ceuzinho. Dit zijn twee favelas waarin meer dan vijftienduizend mensen wonen. Gelegen op een extreem steile berg, boven een van Rio’s rijkste buurten. Er is zo’n hoge mate van geweld dat eens is geconstateerd dat de inwoners behoorlijke angst problemen hebben. Er zijn veel moorden en gevechten tussen bendes.

Doordat Tubarão en Ceuzinho zo dicht bij de rijke buurten gelegen zijn, hebben ze sterke banden met de state officials. Ook hebben ze lang aanzienlijke hulp gekregen, van zowel de regering als de rijke stadsbewoners, meer dan de meeste andere favelas.

Maar hoe kan het geweldsniveau dan toch zo hoog zijn? Dit komt door de politieke banden die de traffickers onderhouden met civiele leiders, de politie en politici.

Historische geografie van Tubarão
Tubarão is gevestigd in de rijke Zona Sul (zuid zone) en deelt een heuvel met Ceuzinho, waartussen soms de spanningen oplopen.

De raciale en regionale verschillen die deze gemeenschappen karakteriseren, hebben impact op het conflict dat vaker tot geweld leidt.

Tubarão heeft een levendig sociaal leven, wekelijks zijn er foros (populaire noord-oosterse dans) en baile funks (feesten met een hiphop versie die gebruikelijk is in Rio).

Tubarão is extreem steil gelegen. De meeste huizen zijn overvol, waarin extended families wonen.

De media focust zich vooral op de diefstallen in de favela, de drugshandelaars die toeristen bestelen en de rijken in drugs voorzien. Hoewel een ook positieve kanten zijn. Zo leveren veel favela-bewoners essentiële diensten aan de elite van de stad.

Tubarão’s grote drugsverkoop heeft intense conflicten gecreëerd onder gangs die strijden om controle over de favela. Tegelijkertijd proberen staatsagenten bevelen op te leggen, maar de politie wordt vaak afgekocht door een gang. De staatsagenten zijn medeplichtig in het geweld.

Door een hoog niveau van samenwerking tussen de staat en privé burgers (die in opspraak kwamen rond 1985) werd er een school gebouwd en werden er huizen verbeterd. De regering verzorgde ook de watervoorziening en elektrische dienst in de favela.

De regering van Brizola bouwde ook een dag-zorgcentrum, burgers-rechtencentrum en appartementen.

De favela heeft ook veel hulp gehad van NGO’s en religieuze organisaties, die werden aangetrokken tot de gemeenschap door de ligging in Zona Sul. Door connecties met rijke donoren, zoals Paulo Coelho, zijn er meer hulpbronnen naar de favela gebracht. Ook maakte dit de opening van een crèche en een school mogelijk.

Veel hulp van buitenaf loopt direct naar de lokale AM, zij beheersen de toegang tot ruimtes in de regerings-appartementen. Daarnaast krijgen ze staatsfondsen voor het onderhouden van het watersysteem en een crèche. Toch zijn de water en elektriciteitsdiensten verzwakt. Dit komt doordat de AM niet langer kon dreigen om de leiding af te sluiten, wanneer inwoners hun contributie niet betaalden. Deze verschuiving veranderde de politieke en sociale bronnen die toegankelijk zijn voor de lokale groepen. Daarnaast heeft het invloed op de condities waarin de AM leiders sterke banden met traffickers heeft opgebouwd.

De structuur van de illegale netwerken in Tubarão

In Tubarão is een sterk illegaal netwerk dat politici, traffickers, lokale leiders en politie samenbrengt. Ze worden samengebracht in pogingen om elkaar te verrijken, dit door het verstoren van de formele regering. Tegelijkertijd vereeuwigen ze de criminaliteit. Ze werken samen om sociale orde te verzekeren die nodig is voor het ondersteunen van criminele activiteiten. Ze zorgen ervoor dat er geen andere actoren zijn die politiek betrokken raken.

Lokale burgerleiders en traffickers werken samen om conflicten op te lossen. Daarnaast bevorderen ze een inwaartse blik voor inwoners, die hun gemeenschaps-identificatie versterkt. Dit maakt het lastig om civiele instituten en politieke relaties op te bouwen die nodig zijn om geweld te beheersen.

De AM: het oplossen van conflicten en het bemiddelen van relaties

De twee belangrijkste organisaties in Tubarão zijn de AM en de drugsbende. Sinds 1980 zijn zij nauw verbonden. De traffickers leveren de AM een maandelijkse subsidie en steunen bij moeilijke beslissingen. Voorbeelden van zulke beslissingen zijn het oplossen van conflicten tussen bewoners en interne onenigheden. In ruil helpt de AM de traffickers bij het organiseren van feesten, het minimaliseren van conflicten, het legitimeren van hun macht, bij open banden met politici, politie, lokale bedrijven en staatsbureaucraten.

De AM werd in het midden van de twintigste eeuw gevormd uit de polícia mineira (vigilante groep). Zij beheersten succesvol het geweld in de gemeenschap. Burgerleiders gebruiken de contacten met politici om de lokale condities te verbeteren.

Gedurende het dictatorschap nam de hulp vanuit de regering af, maar tijdens te democratie weer toe. Brizola had nauwe banden met de AM leiders en investeerde veel in de gemeenschap.

De huidige president, Bernando, kwam aan de macht nadat hij een drugsbende hielp de controle in de favela te krijgen. Daarvoor was er een paranoïde drugs-misbruikende trafficker in Tubarão. Hij bedreigde inwoners en dwong velen hun huizen te verlaten. Ook dwong hij het leiderschap van de AM de favela te verlaten. Bernando sloot, als een reactie hierop, een deal met het CV. CV is het ‘rode commando’, dit is een opkomende gevangenisbende. Bernando hielp de CV aan de macht. Zij lieten hem in ruil daarvoor de president van de AM worden.

Bernando is een strijdlustig figuur in de lokale politiek, hij bemiddeld relaties tussen meerdere groepen en lost de moeilijkste problemen van de gemeenschap op.

De lange ambtsperiode van Bernando bracht een politieke stabiliteit in Tubarão, iets wat zelden voorkomt in favelas. Hij loste conflicten tussen inwoners succesvol op en hielp met het verbeteren van de basis infrastructuur in de favela’s. Door een combinatie van publiek werk, investeringen en dreigingen heeft de AM de condities voor drugshandel behouden.

Vandaag de dag behoud de AM contacten met bedrijven en politici, om criminelen te helpen om lokale ondersteuning te krijgen. Ook leveren ze nog steeds diensten aan de inwoners. Echter beperken ze de mogelijkheid van de inwoners om zelf onafhankelijke instituten op te zetten, om voorstellen te doen aan de gemeente.

Er is echter ook een klimaat van angst voor Bernando aanwezig in de favela. Dit verminderd de kritiek onder de bewoners. Deze angst leid tot een vermindering van het werk van de NGO’s, interne politieke ontevredenheid en pogingen van de afnamen van geweld.

De pogingen van de AM houd de inwoners kalm. Tegelijkertijd remmen ze collectieve reacties tegen de traffickers. Door de angst van de bewoners is politieke mobilisatie tegen traffickers onwaarschijnlijk. Dit is deels ook te wijten aan het feit dat Bernando zoveel doet voor de gemeenschap.

De AM heeft dus een complexe rol in de favela. Aan de ene kant levert het basis diensten en bemiddeld relaties tussen de gemeenschap en buitenstaanders. Aan de andere kant is de AM een publiek gezicht voor de traffickers, ze bemiddeld relaties tussen de traffickers, burgers en buitenstaanders.

De AM is een cliëntelistische organisatie die opereert in een complexe nieuwe context die de basis van patron-client relaties enorm veranderd. De inwoners van de favela zijn cliënten van zowel de traffickers als de politici. Deze patrons verwachte beide andere typen van loyaliteit.

Het is belangrijk dat de officier van de AM jogo de cintura (politieke vaardigheden) heeft.

De traffickers: pogingen om de orde te houden en veiligheid te garanderen

Alberto, de dono van Tubarão en Ceuzinho behield, hoewel in de gevangenis, controle over de favela door zijn psuedofamiliale relatie met Bernando, zijn compadre.

Om de harmonie in de gemeenschap te bewaren, en te voorkomen dat inwoners de traffickers af stoten, betrekken criminelen zich met het lokale leven. Zo geven ze feesten. De baile funks voor de volwassenen, en aparte feestjes voor kinderen. Ook werken traffickers met de AM om werk voor de inwoners te creëren. Verder onderhouden de traffickers nauwe relaties met hun extended-families en hebben vaak lange-termijn vriendinnetjes, die hen beschermen tegen de politie.

De AM speelt een kritieke rol in de pogingen om administratief leiderschap te leveren om evenementen te organiseren en door verschillende actoren te verbinden die wellicht niet publiekelijk met de traffickers willen werken.

Naast dat de AM de feesten plant en geld ophaalt, sturen de ook ofícios (officiële berichten) naar de politie om acties te voorkomen tijdens de feesten.

De traffickers versterken hun positie door duidelijk te maken dat ze de lokale normen ondersteunen. Traffickers stelen niet van inwoners en voorkomen het mishandelen van inwoners. Behalve wanneer ze de orde bekrachtigen.

De besluiten die de traffickers maken zijn politiek. Alles om de steun van inwoners te behouden. Traffickers bemoeien zich niet met ruzies, berovingen of geweld wanneer ze verwachten dat de interventie hun positie verzwakt. Ze slaan wellicht een dronken persoon, maar de kans dat ze een man straffen die zijn vrouw slaat, is veel kleiner.

Traffickers respecteren de grenzen van de privé sfeer en bewaken deze grenzen, waarin vrouwen aan hun man gebonden zijn.

De bijdragen van staats actoren aan het netwerk

Publieke officials spelen ook een belangrijke rol in het illegale netwerk van Tubarão. Politie en politici hebben toegang tot staatsmacht, kunnen geld leveren, het opbouwen van materialen in de gemeenschap en hulpverlenen aan criminelen.

De politie: het verkopen van bescherming en het ondermijnen van legitimiteit

Tot de reformaties van 2000 waren de wetshandhavingsambtenaren in Tubarão extreem corrupt en gewelddadig. Het geweld dat de politie af en toe gebruikte tegen de dealers had weinig effect op het handelen, omdat ze het geweld gebruikten om geld te verkrijgen van de traffickers.

Voor de reformaties waren de inwoners enkel negatief over de politie.

Een deel van het politie geweld is een resultaat van overijverige pogingen van wetsbekrachtiging en de fouten die komen door angst, maar ook een deel van het politie geweld komt door corruptie. De corruptie is duidelijk aanwezig maar ongeorganiseerd. Elke nieuwe politie groep die in de favela komt, moet een eigen relatie met de dealers opbouwen.

De politie is een kritiek component in het netwerk, omdat ze zowel bescherming leveren aan de traffickers door de wet niet te bekrachtigen, en het bouwen van criminele legitimiteit in de gemeenschap door actief te werken met de traffickers. De combinatie van politie geweld en corruptie onderhaald de legitimiteit vanuit de ogen van de bewoners.

Politici en de state officials: hulpbronnen en aanzien

De band tussen politici en de favela komt overeen met hoe de politici de favelas altijd in Rio hebben behandeld. De meeste politici komen uit de hogere klasse en hebben enkel contact met de residenten vlak voor de verkiezingen. Sommige politici werken ook enkel samen met de AM voor het verkrijgen van stemmen.

Waarom het criminele netwerk opkwam

Meerdere factoren maakten het ontstaan van het criminele netwerk mogelijk.

1. Timing. In de jaren ’80 groeide de cocaïne handel enorm in de stad. Door de verschuiving van marihuana naar cocaïne verdienden de criminelen aanzienlijk meer geld. Hierdoor nam de competitie tussen drugsverkooppunten toe.

2. De mogelijkheid van traffickers om bronnen te gebruiken, die ze verdienden door de cocaïne handel, om diensten te leveren aan de inwoners. Zoals het sponseren sociale evenementen en het leveren van medische zorg.

3. Als een resultaat van de betrokkenheid van state officials in de lokale illegale activiteiten. De uitbreiding van het illegale netwerk kwam op in de context van de transitie naar de democratie. Politici en state officials staken hulpbronnen in projecten die verbonden waren met de AM. En omdat de AM van Tubarão met de traffickers werkt, houden deze fondsen het illegale netwerk in stand.

Hoe het netwerk de politieke orde in Tubarão beïnvloed?

Waarom is het criminele netwerk in Tubarão zo succesvol?

Tubarão zou een favela in Rio zijn, waar je een laag niveau van geweld zou verwachten. De locatie maakte het makkelijk voor inwoners om hun verlangens naar de staat uit te drukken en om contact met buitenstaanders op te bouwen, die hun aandacht kunnen vestigen op de gemeenschap.

Rijke buren en hotel eigenaren dwongen de regering om het lokale niveau van geweld en criminaliteit te verlagen. Het enige wat hiervan kwam was een onderdrukkend beleid. De inwoners alsook de regering ondernamen geen substantiële actie om het geweld te beheersen. Dit komt door het brede criminele netwerk van de AM, traffickers en de state officials.

De politieke orde in Tubarão reflecteert niet enkel het falen van de wetgeving en regering maar reflecteert ook een bepaald type van politieke orde gebaseerd op de staat, burger en criminele relaties. Deze hebben sterke overeenkomsten en verschillen met andere arme gemeenschappen in de stad. De interne politiek van Tubarão is gecreëerd uit het idee dat de gemeenschap verbonden is met de lokale staat en sociale structuren. Het resultaat is een gemeenschap waar politiek wordt gedreven door sterke consumenten vraag voor drugs, intense politieke zorg over geweld, de makkelijke toegang voor activisten van buitenaf en een nauwe civiele basis die gedomineerd wordt door een cliëntelistische AM.

Bernando is het dominante figuur in Tubarão, hij heeft hoge politieke vaardigheden. Bernando heeft een nauwe maar losse relatie met de traffickers.

De AM houd de tirannie niet tegen. In plaats daarvan leid zij de staats en maatschappelijke macht weg van de wetsbekrachtiging en bouwt een micro-autoritaire macht op in de favela.

Deze structuur heeft negatieve politieke implicaties. Eén daarvan komt door de semipublieke oorsprong van de relaties tussen Bernando en de traffickers. Door deze relaties wordt de mogelijkheid van de officiële vertegenwoordigers van de inwoners om een vermindering van politie geweld te eisen beperkt.

Het staatsinstituut blijk verdeeld en ongecoördineerd te zijn. Verschillende politie is betrokken bij totaal andere activiteiten. Sommigen gedragen zich onprofessioneel door mensen met de dood te bedreigen, anderen begaan afpersingen om geld te verkrijgen. Er zijn ook wel agenten die werkelijk proberen criminaliteit tegen te gaan. Sommigen binnen de wet, anderen door traffickers te achtervolgen en tegelijkertijd de mensenrechten te overtreden. De meeste inwoners zien de politie als corrupt en een bedreiging voor hun leven.

De staat speelt een grote rol in de gemeenschap. Hun rol wordt echter vooral bepaald door haar bronnen in het netwerk, zoals omkopingen. De politieke orde reflecteert de verdeelde en zwak georganiseerde staat die enkel in staat is een deel van de wet te bekrachtigen.

Pogingen om geweld te beheersen in Tubarão

Tubarão heeft lang een hoog niveau van geweld gehad. Inwoners faalde in het nemen van constructieve stappen om de situatie onder controle te krijgen. Vanaf september 2000 lukte het de PM van Rio, in samenwerking met leiders van Ceuzinho, om een gemeenschaps-beleidsprogramma op te zetten. Deze verminderde het geweld enorm en de moordcijfers werden terug gebracht naar nul. Na drie jaar namen de moordaantallen echter weer toe.

Waarom werkte de interventie?
Viva Rio is een belangrijke NGO, zij ontwikkelde een gemeenschapsbeleid programma. Hun programma was succesvol. Het lukt ze om onafhankelijke banden met de inwoners op te bouwen.

In samenwerking met de staat ontwikkelde ze series van sociale programma’s. Deze waren ontwikkeld om lokaal vertrouwen in de politie op te bouwen en de afhankelijkheid van burgers op de traffickers te verminderen.

Viva Rio hield toezicht op het geweld, trainde politie en leverde advies aan de inwoners en staatsvertegenwoordigers.

Inwoners die eerst niet in opspraak durfden te komen, verbonden zich nu met anderen die dezelfde belangen deelden. Zonder ondersteuning van zulke diverse participanten (zoals de regering, buitenstaande civiele leiders, lokale leiders, activisten en inwoners) zou de interventie niet succesvol zijn geslaagd.

De rol van de politiek op staatsniveau in het motiveren van de interventie

De pogingen van de regering en Viva Rio waren een deel van een groter publiek veiligheidsbeleid. Het beleid van de regering, in de periode tussen 1998 en 2002, richtte zich op het opbouwen van relaties tussen verschillende groepen. Ze zorgden voor relaties tussen de favelas, samenleving, en de staat. Dit om de macht van de traffickers af te laten nemen en geweld te beheersen.

De afname van het geweld in Rio in deze periode is te danken aan het beleid. Dit beleid richtte zich op het vergroten van de transparantie, administratieve reformatie en het versterken van de banden tussen de arme gemeenschappen en de staat.

Door de aandacht van de media op de moorden van mei 2000, heeft de regering zijn aandacht gefocust op Tubarão.

Conclusie

Het politieke regime maakt onderscheid tussen diverse favelas met betrekking op de mate van hulp. Toch hebben ze goede banden met de inwoners. Dit is te zien in hun reciprocale relatie, waarin ze stemmen krijgen voor de diensten die ze leveren. Helaas komen de hulpbronnen uiteindelijk in de handen van de criminelen.

Dit hoofdstuk laat zien dat zelfs onder ideale omstandigheden (waarin de gemeenschap in de gaten wordt gehouden door de rijke klassen) het illegale netwerk blijft opereren. De staatsbronnen worden dan gebruikt om deel te nemen in criminele activiteiten.

De staatsmacht kan de sociale condities effectief veranderen wanneer ze constructief samenwerkt met sociale actoren.

Het zou effectief zijn als er pogingen worden gedaan om de relatie tussen de staat, civiele en criminele domeinen te hervormen om de burgerrechten beter te beschermen. Helaas blijken zulke pogingen op de lange termijn niet te werken. Dit komt door structurele en institutionele factoren.

Hoofdstuk 4: Santa Ana

Geografie

Santa Ana ligt op een heuvel, net voorbij het stadscentrum van Rio. Vanuit Santa Ana is er een makkelijke toegang tot het centrum van Rio, wat ervoor zorgt dat dit gebied drugshandel aantrekt. Tegelijkertijd is er veel aanwezigheid van politie in deze favela en de politiek wordt gedomineerd door een crimineel netwerk van traffickers, politieke en lokale burgerleiders.

Door het kruisvuur tussen de politie en de drugshandelaren is Santa Ana een gevaarlijk gebied. Dit uit zich in tekens van geweld zoals beschadigde muren en de littekens van mensen.

Toen men er in is gefaald Santa Ana te besturen heeft dit de mate van geweld binnen dit gebied doen versterken.

Conflict in Santa Ana

Anders dan Tubarão en Vigário vindt het meeste geweld in Santa Ana plaats tussen traffickers en verschillende elementen van de PM (paramilitairen: militaire politie) van Rio.

De politie misbruik van de burgers en past geweld toe om geld te krijgen van traffickers. Dit is mogelijk door het beperkte (officiële) overzicht in de favela en betrekkingen tussen mensen van de overheid en burgers. Het gevolg hiervan is dat er een sfeer van wantrouwen ontstaat in Santa Ana tussen de burgers en de politie.

Op blz. 103 worden enkele incidenten die plaatsvinden in Santa Ana als voorbeeld genoemd om te laten zien dat er veel geweld plaatsvindt door de inspanningen die de politie doet om steekpenningen te verkrijgen. De politie in Santa Ana is er niet om misdaad te controleren, in tegen stelling geven ze traffickers vrije toegang in dit gebied om ze vervolgens aan te houden om losgeld te vragen.

Traffickers zijn wel betrokken bij het geweld, maar inwoners zien hen als minder verantwoordelijk dan de politie omdat de traffickers in ieder geval pogingen doen om de inwoners te helpen. Voor de traffickers zijn de inwoners dan ook belangrijk, de inwoners beschermen hen namelijk voor de politie. Deze lokale banden bouwen ondersteuning op wat de antipathie voor de politie versterkt.

Persistent geweld in Santa Ana en het illegale netwerk

Het geweld in Santa Ana wordt, net zoals in de meeste delen van Rio, in stand gehouden door een illegaal netwerk van lokale drugshandelaren, community-leiders, burgers, politici en politie.

Binnen Santa Ana zijn vier organisaties te onderscheiden:

1. Traffickers, de lokale drugs gang levert enkele basisdiensten aan burgers en belangrijke bronnen aan de gemeenschap.

2. De AM is een vereniging van inwoners die zichzelf hebben georganiseerd. Zij regelen de lokale infrastructuur en zorgen dat de connecties in stand blijven tussen burgers, buitenstaanders en traffickers.

De traffickers en de AM zijn nauw verbonden door familiebanden. Ze werken samen met twee buitenstaande groepen; de politie en politici. Dit om hun doelen te bereiken en hun activiteiten te legitimeren.

3. De katholieke gemeenschap, steunt een centrum in de gemeenschap. In dit centrum zit een crèche voor werkende moeders en een publieke ruimte waar religieuze lessen worden gehouden.

4. De NGO’s van buitenaf steunen een sociale club die jongeren voorziet van educatie over mensenrechten en die bijdraagt om jongeren weg te houden van de criminaliteit.

De geschiedenis van organisatie in Santa Ana 105

In de jaren ‘60 is de AM opgericht om de relaties met de overheid te bemiddelen. Later, tussen 1997 en 1999, ondersteunden de AM en de traffickers activiteiten voor de gemeenschap. Deze activiteiten hebben bijgedragen aan een toename van de steun van burgers voor de traffickers.

Er werden meerdere feesten georganiseerd die de relatie tussen traffickers en civiele leiders heeft versterkt. Deze feesten droegen ook bij aan de wetmatigheid van de traffickers. De traffickers spelen, naast de AM, een belangrijke rol in het verdelen van goederen onder burgers. Naast deze feesten, zorgen zij ook voor financiële ondersteuning.

Voor traffickers zijn er twee verschillende zones van belang:

1. Binnen de favela zelf

2. De directe omgeving van de favela

Het centrale belang van traffickers, wat betreft het controleren van misdaad, is dat zij willen voorkomen dat het gebied wordt ‘vervuild’. Omdat dit gevolgen kan hebben voor hun eigen handel.

De politie in Santa Ana heeft een vijandige relatie met de burgers. Deze relatie lijkt vijandiger dan in de andere gemeenschappen die worden bestudeerd in dit boek. De relatie tussen de traffickers en staatsactoren draagt bij aan behoud van de criminaliteit in de favela. Staatsactoren zorgen mede voor omstandigheden voor criminele activiteit.

De relatie tussen de politie en traffickers is zowel gewelddadig als ongeorganiseerd. Aan de ene kant neemt de politie directe betalingen van traffickers aan, aan de andere kant onderhouden ze ook relaties met hen op afstand.

Mechanismes van Netwerk creatie

Het netwerk in Santa Ana bevat delen uit de criminele onderwereld, de staat en de samenleving. De aanwezigheid van deze verschillende actoren uit verschillende sectoren zorgt ervoor dat de misdaad makkelijker wordt gemaakt.

Het illegale netwerk in Santa Ana levert ook een aantal publieke goederen. Hieronder vallen sociale evenementen zoals feesten genaamd baile funks.

Wat overeenkomt in Santa Ana met Tubarão is dat traffickers met lokale leiders werken zodat hun aanwezigheid opgemerkt wordt. Daarnaast om te voorkomen dat hun politieke rol binnen de favela openbaar wordt. Dit zou zorgen voor aandacht van de staat met als gevolg dat zij (de traffickers) ondermijnd worden. Ook worden in beide favelas de netwerken gekenmerkt door beperkte connecties (limited connections). Groepen binnen de favelas onderhouden hun sterke banden met elkaar en delen informatie over criminele activiteiten, maar delen dit niet met buitenstaanders.

Geweldsbeheersing in Santa Ana

Door de activiteiten van de criminele netwerken neemt het niveau van geweld toe. Maar voorkomt ook het ontstaan van een alternatief netwerk, dat de inwoners zou kunnen helpen om het bloedvergiet te stoppen.

Succesvolle pogingen om geweld te verminderen

Men er in is gefaald een alternatief netwerk op te zetten om geweld te controleren. Wel hebben de verbindingen naar buiten toe ervoor gezorgd dat er een afname van conflicten in Santa Ana was voor kortere periodes.

Het opzetten van strategieën om geweld te beheersen in Santa Ana

De crèche en de AM proberen het geweld te verminderen, maar door het illegale netwerk zijn ze machteloos om de staats politiek te veranderen. De social club, die geen banden heeft met traffickers, zou contacten met de buitenwereld kunnen leggen. Ze is hier echter nauwelijks toe instaat. De regering en buitenstaande NGO’s doen ook geen moeite om relaties op te bouwen. Dit komt omdat er zoveel geweld is in Rio, dat ze hun aandacht focussen op gebieden waar meer noodzaak is en die sterkere netwerk skills hebben.

Er zijn vijf factoren die bij kunnen dragen aan de vorming van een politieke beweging om geweld te controleren.

1. Het trainen van hooggekwalificeerde lokale leiders. Zie kunnen de lokale problemen oplossen en samenwerken met buitenstaanders. Het trainen van deze leiders heeft invloed in de politieke mobilisatie in de toekomst.

2. De connectie tussen de trafficker en de AM.

3. De mogelijkheid op een crisis.

4. Santa Ana is een relatief kleine gemeenschap en het is daarom van belang om verbindingen leggen met buitenstaanders.

5. De mogelijkheid van groepen om in de basis behoeften van burgers te voldoen.

Vergelijking van Santa Ana met andere favelas

Doordat Santa Ana zo dichtbij Rio gelegen is, heeft het toegang tot minder waardevolle en minder competitieve handel. Hierdoor komt het geweld binnen dit gebied niet voort uit criminele conflicten maar uit gevechten tussen de politie en traffickers. De ligging speelt hierin ook een rol. Namelijk door de ligging in een complex van favelas die door dezelfde gang worden beheerst.

De AM binnen dit gebied is de organisatie die zorgt voor de bemiddeling tussen traffickers, burgers en politici. Dankzij de AM is Santa Ana sociaal gezien een pluralistische plek. De favela heeft drie belangrijke en relatief machtige organisaties:

1. De AM

2. De kerk

3. Social club

Een van de belangrijkste reden van het pluralisme is de positie van de AM, zij zijn namelijk niet erg sterk. Het pluralisme is ook te danken aan de relatie met de katholieke kerk die veel inwoners in educatie heeft voorzien. Er ontstond een flexibele sociale omgeving wat leidde tot een algemene inwoner tolerantie van de traffickers met de mogelijkheid op interne civiele mobilisatie.

Conclusie

Geweld komt in hoge mate voor in Santa Ana. Dit is te danken aan een actief netwerk dat politie, traffickers, beleidsmakers en civiele leiders bij elkaar brengt in niet-democratische omstandigheden. Het illegale netwerk wat hier ontstaat verbind actoren van verschillende sectoren (hiervoor genoemd) van staat en maatschappij om criminele activiteiten in stand te houden.

In zowel de context van Santa Ana als meer in het algemeen van de favelas in Rio, zijn de staat en de samenleving tegenstrijdige actoren. Een grotere aanwezigheid van de staat zorgt niet noodzakelijkerwijs voor het controleren van geweld.

De criminelen in Santa Ana gaan te werk als een onafhankelijke kracht maar werken wel samen met staat en maatschappij. De criminelen delen bepaalde attributen met actoren van de staat, zoals de toegang tot wapens. Tegelijkertijd delen deze criminelen andere attributen met andere sociale actoren.

Hoofdstuk 5: Vigário Geral

Na de moorden van 1993, heeft het gebied Vigário Geral, met zijn 10.000 inwoners, een sterk intern politieke structuur ontwikkelt. Deze politieke structuur is gebaseerd op een machtige AM die zorgt voor watervoorzieningen en een het leggen van een straatplan.

In dit hoofdstuk wordt uitgelegd hoe een illegaal netwerk te werk ging in de periode voor 1993, hoe een beweging is ontstaan na de moorden van 1993 en waarom het geweld in Vigário Geral is toegenomen sinds 1999.

Historische geografie van Vigário Geral

Vigário is gelegen aan de grens van de stad Rio en dit heeft invloed gehad op de lokale politiek. Door deze afstand kon het gebied ontsnappen aan het beleid van de dictatuur, wat het verwijderen van favelas inhield.

Criminaliteit en geweld in Vigário 132

Tot 1993 was Vigário een gebied met een illegaal netwerk, dat politie, lokale politieke leiders en drugshandelaren bij elkaar bracht. Dit versnelde lokaal geweld en criminaliteit maar het zorgde aan de andere kant ook voor een bepaalde orde.

De banden tussen de traffickers en de AM verschillen over tijd binnen deze favela. Er is bewijs dat aantoont dat traffickers blijvende belangstelling had in de AM en dat ook andersom dit het geval was. De traffickers gebruikten de AM om zich te kunnen voorzien in diensten voor de gemeenschap en om burgers in dienst te krijgen.

Net zoals in Santa Ana en in Tubarão is er ook in Vigário Geral een geheime verstandhouding tussen de politie en de traffickers. Maar op andere gebieden verschilt Vigário een hoop met deze andere twee favelas. De aanwezigheid van de staat was in mindere mate van belang dan in Santa Ana en Tubarão. De enige staatsaanwezigheid die er was uitte zich in de vorm van systematische corrupte negende BPM (militaire politie bataljon).

Het geweld en corruptie zijn in deze favela zeer gecoördineerd. Dit heeft verschillend redenen, namelijk de afstand die er bestaat tussen het centrum van Rio en van plaatsen waar machtige burgers leven. Dit geeft de politie de mogelijkheid om corruptie en bende oorlogen op lange termijn toe te staan. Ook staat de PM hiërarchie meer misbruik van politie toe.

Geweldsbeheersing in Vigário

Op 30 augustus 1993 in de ochtend drongen een groep van dertig militaire politie Vigário Geral binnen en vermoordde eenentwintig inwoners. De volgende dag wenden woedende inwoners zich tot de traffickers en later die dag arriveerde de pers die het nieuws door brazilie verspreidde. Vervolgens richtte inwoners de gemeenschapsbeweging van Vigário Geral op. Er kwamen evenementen om vrede te brengen tussen de inwoners.

Drie jaar na het bloedbad is er nog steeds een hoge mate van geweld, ondanks de vrede die er bestaat tussen traffickers en NGO’s.

Gemeenschapsorganisatie: geweldbestrijding in Vigário

Dit was de aanleiding voor belangrijke lokale leiders, overlevenden en jonge burgers (die geen politieke ervaring hadden) om bijeen te komen om de favela te veranderen. Er ontstonden 4 groepen die het centrale punt van het nieuwe netwerk in Vigário vormden:

de AM, de CdP, de GCAR en de MSF/MOGEC.

1. De AM ontwikkelde sterkere banden met NGO’s en gebruikte dit voor nieuwe overheidsplannen binnen de favela en om burgers bepaalde diensten aan te bieden. Het respect voor deze burgers is toegenomen door bepaalde activiteiten van groepen in de favela en de manieren waarop burgers hun stem laten horen.

Ook hielp de AM de NGO’s die te werk gingen in de favela. Door de banden die de AM legden met andere organisaties verminderde dit het aantal activiteiten van traffickers gedurende deze periode. Ondanks deze punten, waren er ook nadelen. Zo had de AM constant een tekort aan geld.

2. De CdP (het huis van vrede) nam een leidende rol aan wat betreft lokale organisatie op twee gebieden. Namelijk het controleren van politiek geweld in Vigário en in Rio over het algemeen. En ten tweede de afhankelijkheid die de burgers hebben van de traffickers laten afnemen. Ook nam de CdP het op voor de slachtoffers van het bloedbad van 1993 en had het contacten met organisaties als Amnesty International en de internationale pers om het bewustzijn van politiek geweld te promoten. Hiernaast speelde de CdP een belangrijke rol in het promoten van NGO activiteiten in de favela.

Het falen van de CdP laat zien dat specifieke politieke keuzes van NGO leiders bepaalde effecten kunnen hebben op de lange termijn. De mislukking van de CdP resulteerde in het afnemen van druk op de overheid om het geweld te controleren.

3. Kort na de opkomst van de CdP, richtten Mocovide activisten de GCAR op. De GCAR is een organisatie dat de Afro-Braziliaanse cultuur promoot en is ontstaan om een programma op te zetten in Vigário. Dit uitte zich in de vorm van het uitgeven van een nieuwsbrief en het organiseren van feesten waar Afro-Braziliaanse muziek werd gespeeld. Dit zorgt ervoor dat mensen worden samengebracht met hun cultuur zodat ze zich niet richten op andere (slechte) zaken.

Aan de kinderen wordt informatie gegeven waarom het handelen in drugs slecht is en ze proberen zoveel mogelijk kinderen op school te krijgen. De GCAR krijgt steun van een NGO en probeert een bewustzijn te creëren over geweld en culturele activiteiten in de favela. Ook krijgt de GCAR internationale steun van de Europese Unie en de Franse en Italiaanse overheid.

Ondanks al deze positieve zaken, heeft de GCAR ook veel kritiek gekregen. Er werd gezegd dat de GCAR meer bezig was met het binnenhalen van geld in plaats van daadwerkelijk mensen te helpen. Maar over het algemeen wordt er positief gesproken over de GCAR, want door hun programma’s wordt Vigário door de media in een positief daglicht gezet.

4. De MSF is een Belgische NGO dat zorgt voor medische voorzieningen in conflictgebieden over de hele wereld. De MSF kwam zo ook naar Vigário na het bloedbad van 1993. Naast alle medische voorzieningen zorgden de MSF binnen Vigário ook voor lessen in management voor lokale leiders om hun eigen NGO op te zetten, gefocust op de verbetering van de gezondheidszorg in dit gebied.

In 1998 ging de MSF weg uit Vigário, tegelijkertijd ontstond de MOGEC. Zij bestaan uit een aantal burgers, AM leiders en NGO activisten. De MOGEC zorgden voor een basis tussen deze groepen en een mogelijkheid tot conversatie over de samenleving. Na een tijd werd de MOGEC steeds belangrijker en nam het zelfs bepaalde overheidscontracten over.

Naast deze 4 ‘hoofdgroepen’ waren er nog een aantal (kleinere) groepen die voorkwamen in de favela. Een samenwerking van werknemers was hier een voorbeeld van, die opkwam voor de banen van burgers.

De staat

De Braziliaanse staat is noch een samenhangend noch een efficiënt geheel maar het heeft groepen in de favela geholpen om het geweld te beperken. De Braziliaanse staat is een extreem heterogeen instituut waarvan een deel binnen de wet opereert, anderen de wet overtreden en sommigen beide.

Moeilijkheden gecreëerd door de breuk van het handels netwerk (trafficker network)

De groei van de NGO’s en tegelijkertijd de afname van traffickers zorgt voor nieuwe uitdagingen voor groepen, die opereren binnen de community.

Succes van het netwerk

Associatieve netwerken verbindingen, die groepen samenbrengen, hebben bijgedragen om de omstandigheden in Vigário te veranderen. Dit hebben ze gedaan door:

1. het versnellen van communicatie tussen groepen

2. het geven van toestemming aan groepen om zich te specialiseren binnen een netwerk

3. het helpen van burgers

4. het vormen van een mate van economische en politieke efficiëntie.

Door samen te werken leren netwerkleden van elkaar.

Het Vigário netwerk slaagde door de mogelijkheid van leden om zich te specialiseren, waardoor problemen effectiever opgelost werden. Door het bestaan van vijf groepen, kunnen ze onafhankelijk handelen en zijn daardoor minder kwetsbaar. Ook kunnen ze andere politieke strategieën toepassen. Collectief ondermijnde het netwerk trafficker macht en veranderde de staatspolitiek.

Het netwerk heeft legitimiteit onder de ledengroepen verworven en vertrouwen opgebouwd onder de inwoners. Ook is er grond voor nieuwe groepen om een nieuw project op te zetten.

Door hun contacten met de media en NGO’s werd er beter geluisterd naar de lokale vraag. Zoals de claims over politie misbruik in de favela.

Ondanks de ondergang van de CdP, zijn netwerk leden doorgegaan met het beheren van geweld tot in de nieuwe decennia. Toch speelden traffickers een steeds grotere rol en kwam geweld langzaam weer terug. Inwoners schrijven de terugkomst van geweld toe aan de bouw van een nieuwe snelweg dwars door hun community heen. Dit vergrotte de samenwerking tussen de Vigário’s en de Parada’s traffickers.

In juli 2003 drongen traffickers van Parada binnen en doodde een aantal van de traffickers uit Vigário. Tevens dreigden ze inwoners te doden. Een nieuwe oorlog begon. Inwoners gingen weer naar criminelen voor bescherming. De NGO’s die nog steeds in Vigário opereren, zijn niet instaat om de staat te motiveren om dit geweld tegen te gaan.

Het falen van het Vigário netwerk

De pogingen om geweld tegen te gaan in Vigário Geral en Tubarão heeft geleid tot een enorme afname van geweld voor twee tot drie jaar. De samenwerking tussen lokale leiders, activisten van buitenaf en staatsofficieren (waaronder de politie) hadden goed resultaat. Helaas is het geweld terug gekomen.

Lokale organisaties kunnen conflicten beheersen over de ‘medium term’. Het bestuderen van succesvolle reformaties is de moeite waard omdat we daar succes op kunnen bouwen. Het is echter wel zo dat het lastig is voor deze mobilisaties gezien de structurele en institutionele condities die gunstig zijn voor geweld. Wanneer mobilisaties succes willen hebben, moet de staat met name lokale pogingen ondersteunen en verbreden om geweld te beheersen in een groter aantal van buurten en mensen.

Conclusie

In zowel Vigário als Tubarão hielden activiteiten die geweld beheersten politie reformatie, NGO interventie en interne mobilisatie in. Media aandacht had ook effect, maar niet genoeg om het bloedvergiet te verminderen.

Met de afname van geweld, nam de interesse van de pers af, daarmee ook de druk op de staat en succesvolle programmaleiders van buitenaf stapten over naar een betere baan. Ondanks het vroege succes, kwam de illegale netwerken terug en nam het geweld weer toe.

Enkel door druk op de regering over tijd, kunnen groepen in de favela hun lokale condities verbeteren.

Hoofdstuk 6: Een vergelijking van criminele netwerken in Brazilië en Latijns Amerika

Dit hoofdstuk gaat over criminele netwerken buiten Rio. Het argument is dat netwerken, in verschillende gelokaliseerde vormen, een belangrijke rol spelen in het mogelijk maken van criminele activiteit rondom die regio.

Drugshandel in Rio de Janeiro

Door de enorme armoede en de ligging van Rio is het een ideale omgeving om drugs te verhandelen. Op een hoog niveau kopen drugsbazen politieke macht. Dit geeft de drugsbazen connecties met lokale ondernemingen en de arme mensen. Op een lager niveau organiseren de armen zich met die ondernemingen om hun veiligheid te waarborgen.

Criminaliteit in andere delen van Brazilië

Hoewel de moord cijfers van Rio zijn gestabiliseerd in de afgelopen jaren, zijn de aantal moorden in andere grote steden van zuidoost en zuid Brazilië enorm toegenomen.

Arias geeft voorbeelden van vier steden waar verschillende omstandigheden van sociale en politieke omgevingen een andere invloed hebben op de criminele netwerken.

Vitória: criminele netwerken op een hoog niveau

Vitória is een stad ten noorden van Rio waar het aantal moorden het hoogste is. Te midden van dat geweld staat de Scuderie Detetive Le Cocq (The Shield of Detective Le Cocq, SDLC). Een overblijfsel van een politie korps die opgericht was om moorden te wreken als een death squad.

In de jaren ’70 begonnen de SDLC te handelen in illegale drugs en wapens onder het zicht van de gouverneur van de staat waar SDLC een relatie mee had. Ondanks dat leden van de SDLC werden vervolgd in de jaren ’90 bleef hun netwerk overeind door de hulp van invloedrijke mensen. Voorbeeld van zulke invloedrijke mensen zijn Bicheiros (illegale loterij bankierders), ondernemers, politieke leiders en rechters.

De moorden, omkopingen en drugshandel werden echter zo erg dat een federal police delegado werd opgericht om de SDLC tegen te gaan. Zij slaagde erin corrupte mensen op te pakken. Door de spreiding van netwerken (van o.a. criminelen en politie) kon de SDLC een decennium lang een grootschalig netwerk van criminele activiteiten in standhouden. Deze complexe structuur maakte het lastig op te treden tegen dat netwerk.

De Death Squads mochten eerst legaal veel geweld gebruiken in dienst van de staat, door deze vrijheid echter konden ze gemakkelijk overstappen naar illegaal geweld en drugshandel. Daarnaast hadden leden van de Death Squads een baas, die weer connecties had met andere leidinggevenden, hierdoor waren de Death Squads onderling verbonden en op die manier werd controle over deze groep (van de staat) erg moeilijk.

Belo Horizonte

Deze stad, grenzend aan Rio en Sao Paulo, heeft recent een markt ontwikkeld voor verdovende middelen. De omgeving bestond uit een directe omgeving van welvarende regio’s (zoals Rio) en heuvels waardoor de politie moeilijk kon binnenvallen. De corruptie speelde zich af op een laag niveau door het omkopen van de civiele politie.

Criminele netwerken hebben geen direct effect op een land, maar beïnvloeden het sociale leven in een favela. Volgens Arias is Belo Horizonte het bewijs van het succes van netwerken in het controleren van criminaliteit.

Een groep academici, genaamd UFMG, werd gevraagd de stad in criminele mappen onder te verdelen. Zij zorgde voor een systeem waarbij gelijkmatige aangifte van geweld plaats kon vinden. Vanuit die gegevens ging de UFMG lokale organisaties benaderen en programma’s aanbieden waarin die organisaties konden leren hoe ze veiligheid konden waarborgen. Het gevolg was dat het aantal moorden en extreem geweld gecontroleerd werd en verminderde.

Positieve netwerken (tussen favela-bewoners, leiders van gemeentes, politie, de staat enzovoorts) kunnen dus de criminaliteit verminderen.

Porto Alegre: corruptie en handel in het zuiden

Porto Alegre is een stad in het Zuiden van Brazilië waar ze dezelfde problemen ervaren als Belo Horizonte. Porto Alegre had echter niet een groep zoals de UFMG en het ervoer dan ook een uitbreiding van de illegale drughandel. De criminele netwerken konden de politie echter niet volledig buiten houden dus zochten ze steun bij lokale bewoners.

De criminele netwerken zorgen ervoor dat, in de favela waar ze handelen, andere criminele activiteiten naast drugs gecontroleerd worden. Een gouverneur stelde een programma op waarbij het helpen van netwerken in buurten en de politie centraal stonden. Het geweld nam hierdoor af. Echter, veranderingen in beleid naar een zero-tolerence beleid tijdens de hervorming van Germano Rigotto deed de criminaliteit weer opwaaien. Door het zero-tolerence beleid veroorzaakte de politie veel geweld in plaats van dat ze het oploste.

Sao Paulo: de grote stad

Deze stad heeft geen heuvel, zoals Rio, hierdoor is de drughandel in verschillende netwerken verspreid over de stad. Door de grote legale markt in de stad is er ook een groot scala aan rijkdommen verworven door middel van overvallen en kidnapping.

Criminele netwerken specialiseren in een bepaalde criminaliteit.

Door de open ligging maken ze zich minder druk om territoriale verdediging. De grootste gang is de PCC, een zogenaamde gevangenis bende. De politie van Sao Paulo staan bekend om hun straffeloosheid en het vele gebruik van geweld.

Het argument van Arias over deze regio is dat invloedrijke en grote netwerken niet ontstaan of beperkt worden door de verdeeldheid van criminele netwerken. Daarnaast hebben criminelen ook connecties op een laag niveau die die hen verbind met andere criminelen en de staat. Hierdoor is er toch nog sprake van serieuze politieke corruptie.

Operatie van criminele netwerken in Latijns Amerika

De steden lieten zien dat (de successen van) criminele netwerken functioneren door burgers, staat en criminelen. Arias probeert gegevens te vergelijken met andere landen in Latijns Amerika.

Colombia

Colombia staat bekend als hét drugsland van Latijns Amerika. Brazilië is bang dat Rio “vercolombianiseerd”. In Colombia heeft de cocaïne handel de guerrilla’s en criminelen versterkt. Zij ondermijnen het gezag van de staat en provoceren de macht van de politiek.

Guerrilla’s, het drugskartel en paramilitairen organiseren zich los van elkaar hoewel ze dezelfde interesses hebben. Ze hebben zich ook geïntegreerd in economische en politieke activiteiten. Ze houden zich vast aan zowel de burgers als die connecties met de staat door zogenaamde Plata o plomo (silver or lead). Ze zorgen er ook voor dat ondernemers zich kunnen inkopen in bepaalde drugsaandelen, zo kunnen ze zich verschuilen achter legale mensen met een illegale agenda.

De drugshandelaren, guerrilla’s en de militairen hebben elkaar nodig om illegale zaken voortvarend te houden. Als ze echter niet aan elkaars eisen voldoen kunnen ze ook elkaar voor de voeten lopen, dan sluiten ze weer met andere groepen een band om zo de “nieuwe vijand” te verslaan.

De ligging van Colombia is het meest centraal voor de drugshandel. Hierdoor heeft de staat er heel veel last van en niet alleen de stad maar ook het platteland is verbonden met de complexe drugshandel. Omdat de politiek dit niet kan overzien krijgen guerrilla’s stukjes territorium in de hand. Deze complexiteit ervaart Brazilië niet.

Arias beargumenteert dat Brazilië zich niet druk moet maken over “vercolombianisering” omdat Colombia op een andere manier geweld en drugshandel ervaart. Brazilië moet zelf bezorgd zijn over de groeiende criminele netwerken.

Jamaica

Dit land ervaart ongeveer hetzelfde geweld en criminaliteit. Toch is het op een andere manier vanwege de locatie van het land als een eiland met een andere geschiedenis. Net zoals de andere landen was de politiek in Jamaica ook erg gericht op geweld.

Sinds de onafhankelijkheid in 1962 verschoof de macht over het land heen en weer tussen de JLP en de PNP. Zij huurde lokale mensen om hun macht te waarborgen in arme wijken. Deze strijd werd steeds harder doordat de overheid wapens uitdeelde aan lokale groepen om hun groep te verdedigen tot de jaren ’80. Doordat de overheid geen controle meer had over het geweld nam ze er afstand van.

Ook in de jaren ’80 raakte dat geweld verweven met drugs(geweld). Doordat de overheid de lokale bende minder of zelfs niet meer steunde, zochten ze een andere zekerheid en dat was de internationale cocaïne handel.

Sommige politici waren echter direct verbonden met de drugsbende door hen bescherming te bieden. In ruil kregen ze toegang tot een bepaalde wijk voor het maken van reclame. Dit is een verschil met Brazilië, omdat op een laag niveau drugshandelaren een sterke connectie hadden met de politiek.

Mexico

In Mexico zijn de criminele netwerken erg nauw verweven met de overheid en de politiek. Niet alleen maken ze afspraken, maar bendeleiders voeren ook direct opdrachten uit van politieke leiders.

Vooral in de tijd van de PRI (Institutionele Revolutionaire Partij). In ruil voor smeergeld zorgde hoge politici ervoor dat de bendes bescherming kregen. Toen de macht van de drugsbende groter werd en die van de politiek kleiner resulteerde dat in conflicten en moorden.

Mexico verschilt met Brazilië hierin doordat de bendes niet een sociaal defensie mechanisme werden tegen de staat, maar ze werkte juist met de staat om bescherming te krijgen. Zij gebruiken die bescherming van de staat om hun eigen sociaal positie te waarborgen.

Net zoals in Colombia willen de criminelen in Mexico geaccepteerd worden in de samenleving, waaraan ze veel donaties geven en dingen bouwen (zoals wegen, scholen en kerken).

Conclusie

Deze analyses suggereren dat criminele netwerken zowel met de lokale bevolking als met de overheid banden creëren. Deze banden zorgen voor een status en bescherming die nodig is om criminele activiteiten op lange termijn door te zetten. Dit door het ondermijnen van de pogingen om het dealen te beheersen door zowel de staat en de samenleving te kunnen ondermijnen.

De structuren tussen landen en steden lijken veel op elkaar, maar economische en politieke verschillen tussen landen en steden hebben een groot effect op de structuur van die criminele netwerken. Echter heeft bij elke staat een bepaalde politieke structuur een directe invloed op de criminele organisaties.

Tussen de steden in Brazilië is er een opmerkelijk verschil tussen Rio en Belo Horizonte, Porto Alegre en Sao Paolo. In Rio hebben de drugsbendes territoriaal gezien meer macht, hierdoor worden politiek-criminele relaties in de hand gewerkt, de politiek heeft de bendes nodig om toegang te krijgen tot de stad en haar wijken. In de andere steden hebben de bendes niet die macht.

Ook de drugs(handel) heeft een significant effect op de vorming van de criminele netwerken. Om het product te beschermen, te verbergen en te verhandelen vormen ze banden met de politie en de overheid. In landen zoals Colombia waar drugs geproduceerd wordt moeten de bendes allianties aangaan met guerrilla’s en lokale bendes om territoriale gebieden in te kunnen nemen zodat ze sterker staan tegenover de overheid.

Dit hoofdstuk laat duidelijk zien dat criminelen in netwerken opereren, dit is te zien in heel Latijns-Amerika. De functionele overeenkomsten in deze netwerken bestaan uit dat ze criminelen samen brengen met andere actoren uit de staat en de samenleving. Daarnaast zorgen de criminelen er ook voor dat ze steun krijgen van de lokale bevolking door die te voorzien van sociale voorzieningen. Aan de andere kant laat dit hoofdstuk heel duidelijk zien dat door politieke en economische factoren de netwerken verschillen per regio.

Hoofdstuk 7: Theoretiseren van het beleid van maatschappelijke geweld

In de introductie vroeg Arias zich twee dingen af:

• Waarom is er zoveel geweld in Rio?

• Wat kan er gedaan worden aan deze situatie om hem te verbeteren?

Het antwoord heeft hij gegeven door te stellen dat de organisatie van criminele netwerken in de favelas van Rio leidt tot een conflict in de stad door de kruisrelaties die criminelen onderhouden. De structuur van deze netwerken ondermijnen veel strategieën om geweld te controleren (zoals een harde aanpak van de politie).

Samenvatting van de bevindingen

Door het gebruik maken van gestructureerde netwerken om bepaalde doelen te bereiken, kunnen criminelen effectief een lange illegale weg van criminaliteit blijven volgen zonder enige sterke vorm van tegenwerking. Deze netwerken veranderen de macht van de politiek, van nadeel in voordeel. De onderliggende structuur van het geweld in de favelas is de drugshandel.

Het falen van de staat (in het zorgen voor effectieve maatregelen) ontmoedigt de landelijke politiek en dat leidt tot een omgeving waarin criminelen een lokale politieke rol kunnen gaan spelen. De drugshandelaren voorzien de armen van hulp die het slachtoffer zijn geworden van een crisis in de jaren ’80.

Naast de burgers voorzien de criminelen en drugshandelaren de staat en burgerlijke instanties ook van bepaalde services. Ze kunnen dreigen met geweld, hulp bieden, monopolies aanbieden, etc. Deze relatie is echter een twee richtingsverkeer, omdat de criminelen de politiek ook nodig heeft. De politiek kan ervoor zorgen dat ze vrij worden gehouden van boetes en ze kunnen geld krijgen voor lokale operaties. Burgerlijke leiders kunnen hiertussen ook relaties aangaan, tussen de overheid en tussen de criminelen.

Het karakter van de netwerken

De netwerken die bestaan tussen verschillende actoren zijn flexibel en horizontaal georganiseerd. Wanneer iemand uit het netwerk stapt, kan die persoon gemakkelijk vervangen worden. Deze flexibiliteit is van belang wanneer netwerken niet formeel zijn geaccepteerd door de overheid.

De criminele netwerken zijn volgens Arias semiclandestine. Actoren maken publieke statements in publieke ruimtes die niet overeenkomen met de statements die ze maken in privéruimtes. Deze geheimhouding zorgt ervoor dat er een indirecte connectie is tussen criminelen en legitieme burgerlijke- en politieke actoren.

De criminelen maken gebruik van de sterke en zwakke relaties om hun contacten te reguleren. Ze onderhouden een sterke band met de wijk/buurt om er voor te zorgen dat er zo min mogelijk informatie rondgaat, en ze houden losse contacten met buitenstaanders. Contact met buitenstaanders wordt als een gevaar gezien, dit kan zowel het netwerk versterken omdat informatie binnenin de groep blijft, maar het kan de groep ook verzwakken omdat ze die contacten van buitenstaanders wel nodig hebben.

Conflict speelt een rol in het steunen van illegale activiteiten. Wanneer geweld een deel van de connecties is geworden in de staat en wijken dan is heeft functie van de regering op lokaal niveau geen invloed meer. Een voorbeeld is wanneer de staat ergens nieuwe huizen bouwt. Dan worden er afspraken gemaakt met plaatselijke burger leiders, deze leiders hebben banden met de criminelen, wanneer er beslissingen worden gemaakt over de locatie van de huizen dan zal dit in het voordeel zijn van de criminelen.

Arias beargumenteerd dat de macht van de criminelen zo steeds groter wordt en dit niet komt door de afwezigheid van de staat in favelas en arme buurten, maar juist door haar aanwezigheid. De staat is aanwezig, maar werkt met burgerlijke actoren die baat hebben bij de banden met de criminele drugs netwerken.

Politieke dynamiek in favelas

In alle drie favelas waren de burger leiders de schakel tussen drugshandelaren en politici. Deze manier is voordelig voor de criminelen omdat hun status als criminelen het onmogelijk maakt om direct contact te hebben met politici of staat-gerelateerde burgers. Daarnaast missen de criminelen sociale manieren en culturele kapitaal om te onderhandelen. Dit laat zien dat het neo-cliëntelistische model niet afdoende is. Het is niet hiërarchisch, drugshandelaren opereren in meer complexe situaties en netwerken.

Zoals sommige voorbeelden lieten zien, wanneer netwerken zwakker worden hebben de handelaren moeite met het halen van hun doelen. Wanneer een politieke leider naar favelas gaat dan verzekert de lokale jeugdbende dat er geen andere politicus toegang heeft tot die favela. Dit is echter moeilijk te bewerkstelligen, alleen door sterke relaties tussen de drugshandelaren en burgerlijke leiders kunnen er effectieve afspraken gemaakt worden over politieke toegang tot favelas. Wanneer politieke leiders afspraken maken met burger leiders (die banden hebben met de criminelen jeugdbendes) wordt er geruild tussen goederen en monopolie.

De leiders mogen de favela in voor het werven van stemmen, in ruil voor goederen voor de burgerlijke leiders, die ze zullen delen met de inwoners van de favela. Deze goederen komen echter volledig terecht bij de criminelen. Zij delen de goederen, al dan niet minimaal, uit en binden op die manier de lokale bewoners aan hen en niet aan de politici. De politici worden vervolgens met een scheef oog aangekeken, door de lokale bewoners, omdat zij handelen met criminelen en geen investeringen doen in de favelas wat de criminelen wel doen. Hierdoor raken de bewoners van favelas steeds verder vervreemd van de politiek.

Netwerken en lokale politieke wettigheid

Illegale netwerken bouwen meer dan alleen maar politieke relaties. Drugshandelaren bouwen netwerken om wettigheid te creëren in bepaalde wijken. De criminelen stoppen moeite in het verbeteren van hun reputatie zodat bewoners trouw blijven aan hen.

Arias stelt dat de drugshandelaren een monopolie hebben op geweld en daardoor ondervangen ze sociale steun en wettigheid voor hun illegale netwerken. Echter, de drugshandelaren willen niet altijd geweld gebruiken omdat er een kans bestaat dat daardoor hun populariteit op achteruit gaat. Bijvoorbeeld wanneer ze een leider verjagen of vermoorden zijn ze een element van hun connectie met de bewoners en politici kwijt.

Doordat de zaken van drugshandelaren (geweld en drugs) illegaal zijn staan ze tussen de staat en de bewoners. Om wettigheid te verkrijgen gebruiken ze sociale netwerken, voorzieningen, reciprociteit en bescherming. Ze zijn meer dan vervangende “staten” of “politie”. Ze zijn een expressie van een getransformeerde staat en sociale macht op een lokaal niveau.

Variatie in netwerken

In het boek heeft Arias drie verschillende favelas behandeld, ondanks dat er veel overeenkomsten zijn, zijn er ook veel verschillen. De locatie van de favelas in de stad en de geografische structuur van de gemeenschap beïnvloed het type criminele operaties en politiek van de favela.

• In het geval van Rio de Janeiro zijn de favelas opgeslokt in een internationale markt van drugs en wapens.

• In Tubarão is er een sterke AM leiders, wat leidt tot een sterke sociale druk en staat interventies.

• In Vigário concentreert de macht zich vooral de drugshandelaren.

Er zijn ook positieve netwerken zoals countermobilizations die aandacht vragen van de overheid door middel van protesten zodat ze minder afhankelijk worden van de drugshandelaren.

Wanneer er opstanden zijn dan is er aandacht voor good governance dat ook horizontaal en flexibel vertaald moet zijn. Ten opzichte van de criminele netwerken, werken deze opstanden met losse contacten in plaats van vaste.

Als laatste stelt Arias dat er veel lokale steun is voor opstanden die tegen de politie zijn die mensen neerschieten die eigenlijk niets te maken hebben met de drugshandel. Deze opstanden zijn echter niet voldoende. Vaak trekken die opstanden weg of vertrekken NGO’s uit favelas weg, terwijl bewoners achterblijven met de bedreigingen van de politie of de lokale drugsbende.

De huidige democratie en de staat in Latijns Amerika

In plaats van sociale democratie kozen veel landen in Latijns Amerika voor liberale democratie. Liberale democratie, in de context van de internationale drugshandel en wapenhandel en het verzwakken van de staat, brengt nieuwe problemen met zich mee. De overheid vermoordt haar politieke opponenten niet, maar de politie vermoordt burgers, of ze nu drugshandelaren zijn of niet.

Ondanks dat er al meer dan een generatie sprake is van democratie zijn er nu meer moorden gepleegd dan tijdens de dictaturen. Liberale democratie kan niet omgaan met de problemen van de netwerken, omdat zij deel uitmaken van het nieuwe politieke regime.

Connecties onder drugshandelaren, burgerlijke actoren en ambtenaren van de staat creëren beleid dat in het voordeel van de drugshandelaren werkt.

Over het algemeen suggereert het boek dat de hedendaagse invalshoek van sociale wetenschappen op staat-samenleving veranderd moet worden naar een netwerk model van politiek, waarin de staat en burgerlijke instituties minder zwaar wegen dan formele en informele banden die gelijkgestemde ambtenaren, burgerlijke actoren en in sommige gevallen criminelen samen brengen.

Het argument van dit boek suggereert ook dat countermobilization, dat staat- en sociale actoren samenbrengen om geweld te verminderen, één van de weinige politieke strategieën is die helpt bij het controleren van geweld op plaatsen waar criminelen dicht met staat- en burgerlijke actoren samenwerken.

Theoretiseren van gewelddadige politiek in Latijns-Amerika

Arias stelt dat we verder moeten kijken dan het concept van bruine, blauwe en groene gebieden en hij vindt dat we een betere kijk moeten krijgen op hoe geweld niet alleen de democratische staat ondermijnt maar ook hoe het nieuwe vormen van politieke orde creëert.

Het probleem in Latijns Amerika is niet alleen het falen van de staat en van de rechtstaat maar juist door de connecties tussen actoren van de staat en lokale machthebbers en de manier waarop deze connecties leiden tot een inzet van de staat in een manier waarop het de rechtsstaat ondermijnt. Dat creëert een gescheiden en gelokaliseerde machtsverhouding.

Het concept van de bruine gebieden is volgens Arias te eenzijdig en laat niet de complexiteit zien van de verschillen die voortkomen uit verschillende politieke, sociale en economische omstandigheden. Het is correct dat die bruine zones als parallelle staten kunnen fungeren maar dat kan op verschillende manier, zelfs wanneer de staat wel actief is in die zone. Door te kijken naar de structurele condities, die bestaan uit de lokale geschiedenis, sociale condities en de liberale democratie kunnen we sociaal geweld en het kommer en kwel in favelas begrijpen.

Doordat O’Donnell (ontwikkelaar van het concept van de bruine gebieden) een eenzijdige en vergelijkbare situatie schetst van favelas lijkt het erop dat de oplossing voor de problemen van de favelas het versterken van de staat en de instituties in die favela. Arias vindt dat dit niet correct is, op sommige plekken mag de staat versterkt worden, maar op andere plekken zou dat alleen maar leiden tot nog meer geweld omdat actoren van de staat zelf participeren in allianties die bijdragen aan geweld en het ondermijnen van de rechtsstaat.

In de toekomst kijkend

Democratie in het hedendaagse Latijns Amerika is ongelijk en discriminerend, de rijken kunnen vluchten in gated communities terwijl de armen kwetsbaar zijn voor het geweld van de staat en van het huis. Het bestaande liberale model van democratie geeft weinig mechanismen voor de armen om verandering voor zichzelf te claimen. Hun bestaansleven is niet veel als voor de mensen die leefden onder het dictatuur van de jaren ’60 en ’70.

Criminelen in favelas hebben zich opgesteld als politieke actoren die zowel niet bij staat als bij de samenleving horen, maar hebben aandeel in beide eigenschappen. Ze zijn ook politieke actoren niet omdat ze de staat vervangen, maar omdat ze in het politieke regime geïntegreerd zijn. Omdat de criminele netwerken niet kortstondig zijn, moet de oplossing ook niet kortstondig zijn. Alleen wanneer sociale netwerken tussen verschillende actoren van verschillen niveaus worden opgezet, dan kan het aanhoudende geweld bestreden worden.

Bondig gezegd is de centrale kwestie van dit boek de verwevenheid van criminelen/bendes, politici en ambtenaren, en burgers/lokale organisaties. Ze zijn verweven in deels horizontale en deels asymmetrische netwerken die een duidelijke belangenlogica hebben. Deze netwerken zijn flexibel, deels open (sterke banden) en deels verborgen/fragiel (zwakke banden). Dit komt omdat de legitimiteit van de netwerkactoren wisselend is, zich slecht gedraagt met openlijke geweldsuitingen en slecht met openbaarheid.

Epiloog: Rio 2005

Arias vertelt een narratief over de hechte relatie tussen de lokale politie (the sixteenth battalion) en de lokale gang (Parada) die samen een wijk overnemen in de favelas van Vigário. En over hoe lokale leiders alleen nog maar bezig zijn met het handelen met criminelen en de bewoners aan hun lot overlaten. Vigário als stad gaat veel veranderingen door, wat de situaties voor de bewoners kan verbeteren.

Santa Ana en Tubarão zijn echter weinig veranderd. Deathsquads zorgen voor veel geweld en vooral voor veel moorden. Er is een overname van leiderschap in een favela (Jussara heet de vrouw die het overneemt). Dit is lastig omdat ze overal rekening mee moet houden, de lokale criminelen, de politie en de staat.

Arias is verdrietig als hij de favelas bezoekt vanwege de gemiste kansen op verandering en het aanhoudende geweld die letterlijk en symbolische het leven van de lokale bewoners in hun macht hebben. Arias is sceptisch en denkt dat het bovengenoemde nog lang zal doorgaan, ook al gaat de staat misschien begrijpen hoe macht, geweld en het leven in Brazilië verbonden is, dan nog steeds is dat moeilijk op te lossen.