Inleiding

Decennia lang leken democratieën in Noord – Amerika en Europa stabiel. Een brede politieke consensus creëerde een gevoel dat de toekomst zeer voorspelbaar was. De afgelopen jaren hebben deze veronderstelde zekerheden in twijfel getrokken. Veel ontwikkelde democratieën beleven de snelste politieke verandering die ze in decennia hebben gezien: burgers worden steeds bozer. Een belangrijke reeks vragen gaat over de aard van de nieuwe klasse van politieke uitdagers, waaronder populistische politici zoals de Marine Le Pen in Frankrijk, de Viktor Orbán in Hongarije en Donald Trump in de Verenigde Staten. Hoewel het populisme aanvankelijk democratisch kan zijn, is het lange termijn resultaat niet enkel liberalisme, maar ook ondermijning van de democratie. Populistische leiders worden niet meer beperkt door de wil van de mensen als populisten onafhankelijke instellingen en rechtsstaat aanvallen. Hoewel ze (meestal) de rechtsstaat respecteren en (grotendeels) de rechten van minderheden beschermen, slagen ze er niet in populaire voorkeuren te vertalen in publiek beleid. In de afgelopen decennia hebben veel landen in Noord-Amerika en West-Europa ongewild ondemocratische liberale regimes aangenomen. Dit vormt een diep "antidemocratisch dilemma". Aan de ene kant is de onteigening van het land verontrustend voor zowel normatieve als prudentiële redenen. Het verraadt een van de belangrijkste beloften van de liberale democratie en inspireert tot een diep wantrouwen in het politieke systeem dat elk jaar meer corrosief wordt. De stabiliteit van het systeem zou dus kunnen afhangen van het vinden van manieren om gewone burgers het gevoel te geven dat ze weer de leiding hebben. Anderzijds doen de technocratische instellingen, die een belangrijke factor zijn geweest in de opkomst van ondemocratisch liberalisme, belangrijk werk dat nodig is voor democratische regeringen om belangrijke kwesties zoals openbare veiligheid en economische groei tot stand te brengen: afschaffing van deze instellingen zou waarschijnlijk de levens van veel burgers slechter maken, en tast de legitimiteit van de uitvoering aan, waarop democratieën altijd tot op zekere hoogte hebben vertrouwd.

Hoe verloopt de opkomst van technocratische instellingen?

Sinds de Tweede Wereldoorlog is de complexiteit van de regelgevende taken toegenomen. Elk van deze veranderingen heeft geleid tot een verschuiving van macht van nationale parlementen. Om tegemoet te komen aan de behoefte aan regelgeving op zeer technische gebieden, begonnen bureaucratische bureaus met vak deskundigen een quasi-wetgevende rol op zich te nemen. Om steeds meer gecompliceerde beslissingen te nemen over het monetaire beleid terwijl de politieke druk wordt weerstaan om kunstmatige hausses te creëren, werden steeds meer centrale banken onafhankelijk. Tot slot, om regels, plannen en normen te ontwikkelen over kwesties die variëren van handel tot klimaatverandering, werden een reeks internationale verdragen en organisaties opgericht. Omdat steeds meer gebieden van openbaar beleid zijn ommuurd van de strijd van de democratische politiek, is het vermogen van het volk om hun regering te beïnvloeden drastisch ingeperkt.

Bureaucratie

Een traditioneel bureaucratisch orgaan is belast met de uitvoeringswetgeving die door de wetgever is opgesteld en wordt geleid door een politicus die is benoemd door de president of premier. Steeds meer krijgen onafhankelijke organen de bevoegdheid om beleid te formuleren. Deze entiteiten zijn behoorlijk vrij van toezicht. Als ze eenmaal zijn opgericht, gaan ze een eigen leven leiden en krijgen ze de autoriteit om belangrijke regels op het gebied van financiën en milieubescherming te ontwerpen, uit te voeren en soms zelfs te handhaven. Hoewel sommigen belangrijke taken uitvoeren baart het gebrek aan toezicht de burgers zorgen. Misschien wel het krachtigste "onafhankelijke entiteit" ter wereld is de Europese Commissie. In de meeste landen wordt de macht van de bureaucratie op zijn minst enigszins beperkt door een sterk hoofd van de regering en een wet- ting met echte steun van gewone burgers. Daarentegen heeft de Europese Unie haar brede beleidsprioriteiten vastgelegd door een top van de regeringsleiders van individuele lidstaten die slechts een paar keer per jaar bijeenkomt. Het Europees Parlement heeft ondertussen weinig echte macht en zijn leden worden gekozen tijdens verkiezingen met een lage opkomst die door kiezers vooral worden gezien als een gelegenheid om te protesteren tegen impopulaire nationale regeringen. Als gevolg hiervan is de Europese Commissie, een organisatie van loopbaanbureaucraten, van oudsher de motor van de meeste EU-activiteiten geweest, door veel van de EU-wetgeving te initiëren, te schrijven en te implementeren.

Banken

Voor het grootste deel van de geschiedenis van de liberale democratie beschikten centrale banken slechts over beperkte middelen. Gedurende een groot deel van de negentiende en vroeg twintigste eeuw werd de waarde van de meeste valuta's gebonden aan de goudreserves van de staat. Pas na de val van de valutacontrole van Bretton Woods in het begin van de jaren zeventig kregen centrale banken de ruimte om rentetarieven in overeenstemming met hun beleidsdoelstellingen vast te stellen. Nu zijn ze de belangrijkste entiteiten die besluiten of ze zich richten op inflatie of de werkloosheid. Als gevolg hiervan maken technocraten nu enkele van de belangrijkste economische beslissingen waarmee landen over de hele wereld worden geconfronteerd.

Rechtbanken

De opkomst van rechterlijke toetsing is nog een andere manier waarop belangrijke kwesties zijn weggenomen uit democratische betwisting. In Nederland, waar artikel 120 van de grondwet duidelijk maakt dat geen enkele rechter de grondwettigheid van parlementaire handelingen kan toetsen, heeft de invoering van internationale mensenrechtenverdragen de bevoegdheden van niet-verkozen rechters vergroot. Er zijn directe democratische kosten voor de opkomst van rechterlijke toetsing: beslissingen worden uit de handen van het volk genomen en overgedragen aan ongekozen technocraten.

Handelsverdragen

Vrijhandelsverdragen vormen een klein deel van de overeenkomsten en organisaties die nu het internationale systeem structureren. Deze internationale afspraken bieden immense voordelen voor de wereld, maar dit mag ons niet blind maken voor een nog simpeler empirisch feit: des te meer van dit soort verdragen bestaan, des te meer beperken ze de mate waarin wetgevers binnen de natiestaten autonome beslissingen kunnen nemen of kunnen reageren op verschuivingen in populaire voorkeuren.

Op welke wijze kunnen verkiezingsinstellingen coöpereren?

Een ander probleem is dat zelfs op gebieden waar parlementen macht behouden, ze de opvattingen van de mensen naar het openbare beleid slecht vertalen. Daar komt bij dat geld een steeds grotere rol gaat spelen, ook in het maken van campagne. Het feit dat de mensen of bedrijven die hun geld in de politiek stoppen 'invloed op of toegang tot gekozen functionarissen' kunnen genieten, betekent niet dat deze functionarissen corrupt zijn. Echter, dankzij het accepteren van privégeld verandert het publieke beleid van richting. Wetgevers worden in ontmoedigende mate gevangen genomen door speciale belangen en afgeleid van de taak om populaire visies te vertalen in openbare orde.

Een toenemende mate van ontevredenheid?

Er zijn veel redenen voor de snelle opkomst van autoritaire populisten. De stagnatie van de levensstandaard voor gewone burgers heeft het vertrouwen in liberale democratieën aanzienlijk ondermijnd. Hoge niveaus van immigratie en brede uitdagingen voor sociaal verankerde raciale hiërarchieën hebben geleid tot een krachtige terugslag tegen de principes van een gelijkwaardige multi-etnische samenleving. Ondertussen hebben sociale media het veel gemakkelijker gemaakt voor radicale stemmen - of ideologisch gematigde burgers die vervreemd zijn van de vele teleurstellingen van de afgelopen decennia - om het politieke establishment uit te dagen. Als deze lange-termijnrijders niet op een gecoördineerde en intelligente manier worden geconfronteerd, zal de opkomst van het populisme waarschijnlijk aanhouden. Maar om het nodige vertrouwen van het publiek te winnen om hervormingen door te voeren op een manier die liberaal-democratische normen respecteert en beschermt, zullen politici eerst het wijdverspreide besef moeten bestrijden dat de overheid haar eigen bureaucratische agenda dient en niet meer luistert naar de zorgen van kiezers.

Wat is het anti-democratische dilemma? 

De uitdagingen waarmee ontwikkelde liberale democratieën worden geconfronteerd, zijn zeer complex. Het probleem van dit politieke moment is niet alleen de opkomst van populisten en het feit dat ze dreigen met het oprichten van oneerlijke democratieën in o.a. Noord-Amerika en West-Europa. Ook is het niet het probleem dat hun opkomst gedeeltelijk wordt gevoed door de mate waarin de politieke systemen van veel van deze landen geïsoleerd zijn geraakt van de populaire wil, waardoor ze minder democratisch zijn dan we zouden willen. Het is meer dat er geen makkelijke manier is om de geleidelijke opkomst van ondemocratisch liberalisme te overwinnen zonder het vermogen van regeringen om de meest dringende uitdagingen van de komende decennia op te lossen, te schaden.

Dit is een van de grootste dilemma's waarmee democratieën te maken zullen krijgen in de eenentwintigste eeuw: ze keren de macht terug naar het volk op een manier die in strijd is met sommige van de kernliberalen en waarden van ons politieke systeem. Dit leidt vervolgens tot een nog grotere legitimiteitscrisis wanneer de overheidsprestaties daar op hun beurt weer onder lijden.