Algemeen

Het Kabinet heeft een voornemen verwoord om een algemene bepaling aan de Grondwet toe te voegen, waarin staat: ‘De Grondwet waarborgt de democratie, de rechtsstaat en de grondrechten’. 

Over het toevoegen van een algemene bepaling

De waarborgfunctie van de Grondwet

De democratie en rechtsstaat liggen samen met grondrechten ten grondslag aan de grondwet. Deze begrippen hebben in de ontwikkeling van het denken over staatsmacht steeds meer vormgegeven. In die ontwikkeling zijn ze steeds nauwer met elkaar verbonden. De democratie, de rechtsstaat en grondrechten zijn in het verloop van tijd steeds belangrijker geworden voor het functioneren van ons staatsbestel. Ze zijn de kernbeginselen waarop onze staat is gebaseerd. Toch worden deze beginselen niet expliciet genoemd in onze grondwet. De regering betoogt met het voorstel dat de begrippen in een algemene bepaling worden opgenomen aan het begin van de grondwet. Deze expliciete benoeming maakt de waarborgfunctie van de grondwet voor de kernbeginselen duidelijker zichtbaar.

De internationale context

Het vastleggen van deze waarborgfunctie wordt geschraagd door de traditie van de internationale rechtsorde en door ontwikkelingen in verschillende internationale rechtsordes. Dat de drie pijlers democratie, rechtsstaat en grondrechten worden genoemd in verschillende internationale rechtsordes acht de regering een markant gegeven. De regering beoogt aan te sluiten bij de internationale lijn van constitutionele waarborgen van democratie, rechtstaat en grondrechten.

De grondwet waarborgt de democratie, de rechtsstaat en de grondrechten

Democratie

Een democratie waarborgt de mogelijkheid voor burgers om te participeren in het politieke proces. Zij zijn betrokken bij de vaststelling van regels die hen bindt. Tevens is actief en passief kiesrecht nodig om van een democratie te spreken. Onze grondwet kent bepalingen waaruit impliciet de democratie kan worden afgeleid. Met het opnemen van de algemene bepaling wordt de grondwettelijke waarborging van het democratieprincipe ook als zodanig geëxpliciteerd.

De rechtsstaat

Om van een rechtsstaat te spreken moet er aan een viertal vereisten zijn voldaan:

• Legaliteitsbeginsel.

• Machtenscheiding.

• Onafhankelijke rechtspraak.

• Grond en mensenrechten.

Ons grondwettelijke stelsel kent veel elementen die erop wijzen dat Nederland een rechtsstaat is, maar expliciet wordt het niet benoemd. Met het opnemen van de algemene bepaling wordt de grondwettelijke waarborging van de rechtsstaat uitdrukkelijk benoemd.

De grondrechten

Wat betreft de grondrechten lijkt de algemene bepaling wat onnodig, aangezien hoofdstuk één van de grondwet de grondrechten opsomt en zij horen bij de rechtsstaat die ook in de algemene bepaling opgenomen zal worden. Toch is dit in het voorstel apart opgenomen zodat het aansluit bij de internationale situatie, waarin grondrechten veelal een eigenstandige plaats hebben, naast de democratie en de grondrechten.

Beknopte formulering

De bepaling biedt functioneel en zichtbaar ruimte voor verschillende specifieke invullingen van het constitutionele bestel.

De reikwijdte van de algemene bepaling

Verhouding van de algemene bepaling tot de andere artikelen van de Grondwet

Het wetsvoorstel plaatst een algemene bepaling in het begin van de Grondwet. Het opnemen van deze bepaling helemaal in het begin brengt tot uitdrukking dat de waarborging van de democratie, rechtsstaat en grondrechten normatief van aard is, tevens wijst de algemene bepaling vooruit op de artikelen die zullen volgen.

Uit de kader stellende functie van de algemene bepaling blijkt niet dat deze hoger in rang zal zijn dan de andere grondwetsartikelen. Het is niet de bedoeling dat met de algemene bepaling verandering wordt aangebracht in het samenstel van regels die onze grondwet vormt. De meerwaarde van de verankering is de functie en de betekenis van de grondwet, dat zij het juridisch staatkundig basisdocument is voor Nederland. Basisnotities zoals in de algemene bepaling mogen niet ontbreken.

De verhouding tussen wetgever en rechter

De algemene bepaling dient als interpretatiekader voor de overige bepalingen in de grondwet en als hulpmiddel als er twijfel bestaat over hoe de grondwet moet worden uitgelegd. De grondwettelijke bepalingen en andere voorschriften moeten worden geïnterpreteerd in het licht van de algemene bepaling. Het voorstel voor deze algemene bepaling houdt geen verandering in voor de verhouding tussen de wetgever en de rechter.

Consultatie

Over dit wetsvoorstel heeft een internetconsultatie plaatsgevonden. De reacties zijn over het algemeen erg positief. Uit de reacties blijkt onder andere:

• Dat het voornemen over de brede linie bijval krijgt.

• Dat wellicht de bepaling iets te beperkt geformuleerd, maar deze reacties hebben niet tot verandering van de bepaling geleid.

• Dat de verhouding tussen democratie, rechtsstaat en grondrechten wordt helder gevonden.

• Dat de grondrechten al onderdeel zijn van de rechtsstaat, maar dit heeft tevens niet tot wijziging geleid.

• Dat menselijke waarde opgenomen zou moeten worden als extra waarde, maar dit heeft ook niet tot wijziging geleid.