1.1 Inleiding

Goede diagnostiek is noodzakelijk, omdat elke hulpverlener het risico loopt om vragen en problemen van cliënten teveel vanuit het eigen referentiekader te benaderen, met een ongepaste interventie tot gevolg. Een vereiste is dan ook dat de hulpverlener de diagnostiek systematisch uitvoert. In het huidige artikel wordt ingegaan op de algemene logica achter de diagnostische modellen en de verschillen tussen deze modellen.

1.2 De empirische cyclus als basis van formele modellen van diagnostisch handelen

Het diagnostisch proces dient benaderd te worden als een wetenschappelijk onderzoek en de hulpverlener zal dus gebruik moeten maken van hypothesen. Hij of zij maakt daarbij gebruik van de volgende stappen: observatie, inductie, deductie, toetsing en evaluatie. Dit is noodzakelijk om zo min mogelijk fouten te maken.

Observatie: Allereerst moet informatie verzameld worden over de problemen, de probleemsituatie en de sterktes van de cliënt en het cliëntsysteem. Dit vergt goede gespreks- en observatievaardigheden, omdat de kern van het probleem gevonden wordt wanneer alle partijen zich goed gehoord voelen en de hulpverlener ook oog moet hebben voor niet-verbale informatie. Zonder deze informatie is het formuleren van hypothesen onmogelijk.

Inductie: Enkel hulpverleners met voldoende kennis over relevante theorieën en deze met elkaar kan verbinden, zijn in de mogelijkheid om zinvolle diagnostische hypothesen te stellen.

Deductie: Voor het toetsen van hypothesen zijn twee zaken essentieel: het gebruik van een adequate strategie om die hypothesen te toetsen en het gebruiken van toetsingscriteria. De strategie heeft betrekking tot het instrumentarium en de keuze van informanten. Aangeraden wordt om verschillende instrumenten te gebruiken voor het meten van hetzelfde concept, ook wel multimethodeonderzoek genoemd. Hetzelfde geldt voor het gebruik van meerdere soorten informanten, wat multi-informantenonderzoek wordt genoemd. Tot slot dient de hulpverlener toetsingscriteria vast te leggen, wat betekent dat deze alvorens vastlegt wanneer hypothesen aanvaard of verworpen worden.

Toetsing: Bij de toetsing zijn goede gespreks- en observatievaardigheden van groot belang. Daarnaast dient de hulpverlener zich ervan bewust te zijn dat de validiteit en betrouwbaarheid van het instrumentarium afhangt van de manier van afname. De gestandaardiseerde instructies dienen dan ook gevolgd te worden. Tenslotte is het van belang dat de hulpverlener zich bewust is van de invloed die de omgeving heeft op kinderen, jongeren en andere betrokkenen uit het cliëntsysteem. Desondanks kan juist dit beïnvloedde gedrag veel informatie opleveren.

Evaluatie: In dit laatste stadium kan de hulpverlener alsnog de fout in gaan door redeneerfouten te maken en hierbij verkeerde conclusies te trekken. De conclusies zullen daarna nog gecommuniceerd moeten worden aan het cliëntsysteem. Er moet hierin een evenwicht gevonden worden tussen enerzijds transparantie en het maximale bereiken in de participatie van de cliënten, en anderzijds de grenzen in ogenschouw te houden die een hulpverlener volgens de ethiek aan moeten houden.

1.3 Verschillen en gelijkenissen tussen verschillende bestaande formele modellen van diagnostisch handelen

Tussen de formele modellen, die ieder gebaseerd zijn op de empirische cyclus, zitten verschillen in de accenten die ze leggen en de terminologie. Twee modellen worden met elkaar en met de empirische cyclus vergeleken: het model van de diagnostische cyclus (De Bruyn et al., 2003) en het model van handelingsgerichte diagnostiek (Pameijer & Van Beukering, 2005).

Het handelingsgerichte diagnostiek-model schrijft de precieze acties die de hulpverlener dient te ondernemen voor. Het model moedigt aan om telkens tijd te nemen om na te denken (strategiefase en indicatiefase) en eventuele nieuwe hypothesen te formuleren. Daarnaast stelt het model dat enkel de hypothesen die benodigd zijn voor de behandeling onderzocht moeten worden. Het is dan ook tegen een vaste diagnostische batterij.

Het diagnostische cyclus-model benadrukt het onderscheid tussen verschillende hypothesen, zoals: onderkenningshypothesen (‘wat is er aan de hand?’), verklaringshypothesen (‘waarom is dit aan de hand?’) en indicatiestellingshypothesen (‘welke interventie is nodig?’). Wanneer het probleem begrepen wordt op het onderkenningsniveau is dit onvoldoende voor een zinvolle behandeling. Juist de waarom-vraag is belangrijk, welke onder invloed kan zijn van temperamentsfactoren, opvoedingsfactoren, problemen met de leerklacht of klasgenoten, of problemen door een gebrekkige intelligentie. Hierop wordt de behandeling gericht.

Door de verschillen en richtingen van de modellen wordt de behandelaar er telkens aan herinnert dat de diagnostiek geen doel is, maar een middel, om tot de juiste behandeling te komen.

1.4 Conclusie

Het artikel benadrukt dat ieder diagnostisch model zijn voordelen heeft en dat de modellen elkaar goed aanvullen. Het is daarom voor de behandelaar van belang zich te verdiepen in verschillende modellen. Desondanks bieden de modellen weinig concrete handvatten voor de inhoudelijke uitwerking van het diagnostisch werken.