Samenvatting Verdeel en heers (Wesseling)

Deze samenvatting is gebaseerd op het studiejaar 2013-2014.

Inleiding

De traditionele visie van historici was dat een geschiedenis van Afrika niet bestond. Nu is de opkomst van de Afrikaanse geschiedschrijving een van de belangrijkste ontwikkelingen in de moderne geschiedenis. Deze geschiedschrijving wordt niet alleen door Europeanen en Amerikanen bedreven, Afrikanen zelf worden ook steeds actiever. Het beeld van Afrika in dit boek; object van politieke opdeling. Echter, sommige Afrikaanse leiders zijn wel degelijk subject in plaats van object in de politieke machtsverhoudingen tussen Europa en Afrika. Deze krijgen dan ook aandacht in dit boek.

De politieke deling van Afrika is niets meer en niets minder dan een ‘treaty’, een overeenkomst tussen moederland en kolonie. De kolonie werd geen kopie van het moederland, er bestonden handelsovereenkomsten en het land was onder het gezag van de Europese mogendheid. De grenzen die toen gemaakt werden ( tussen 1880 en 1914) zijn tot op de dag van vandaag geldend. De politieke deling is belangrijker dan de feitelijke verovering van het continent, omdat de gevolgen van eerstgenoemde nog steeds bestaan. Het Afrika van nu is geschapen door de Europeanen van toen.

Dit boek behandelt de geschiedenis van de Afrikaanse opdeling. Pas sinds 1830 begonnen de betrekkingen tussen Afrika en Europa te intensiveren. Pas sinds 1880 kwam de grote politieke ommekeer, waarbij het hele continent onder Europees gezag werd gesteld. Deze kolonisatie heeft zich niet zonder gewelddadigheden voltrokken, hier wordt op ingegaan. Het erge is niet perse de misdaden zelf, maar de lichtzinnigheid waarmee men het deed.

Kongo en de schepping van de vrijstaat

Kongo werd in de jaren 1870 door de Europeanen ontdekt. Aangezien ontdekkingsreizigers toen even schaars waren als astronauten nu, kreeg hun verhaal veel aandacht. De intercontinentale reizen van Brazza (1875-1878) en van Stanley (1874-1877) waren onderwerp van gesprek in de volksmond. Stanley schreef het boek ‘ Through the Dark Continent en maakte het land Congo interessant voor beleggers toen hij schreef over de vele grondstoffen en vruchtbare gebieden. Er waren echter niet alleen economische redenen voor de exploitatie, humanisten vonden ook dat er een einde moest worden gemaakt aan het kannibalisme en de slavenhandel.

De Kongo regio staat ook wel bekend als Centraal – Afrika, waar vooral het westen van het land bewoonbaar is. Dit gebied is dunbevolkt en wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan natuur en cultuur. Tweehonderd talen en honderden zelfstandige gemeenschappen kenmerken de regio. Maar het economische leven was van geen hoog niveau, mensen leefden van sedimentaire landbouw en veeteelt. Politiek gezien werd er in het oosten geheerst door Arabieren, Oostafrikanen die onder het gezag van Zanzibar stonden. De bekendste was Hamed ibn Mohammed, in de volksmond bekend als Tippu Tip.

Tippu Tip (1837-1905) werd geboren in Zanzibar. Zijn rijk had hij gesticht aan de Lualaba. Tip werd gezien als de machtigste man van Kongo van 1870 tot 1890. Hij oefende een waar terreurbewind uit op zijn onderdanen. Zijn ondergeschikten stroopten het hele land af op zoek naar ivoor en slaven. Tip was officieel ondergeschikt aan de sultan van Zanzibar, en probeerde de soevereiniteit van de sultan bij de Europese kolonialisten erdoor te krijgen. Dit mislukte. De mogendheden erkenden de macht van de sultan in het binnenland niet. Uit eindelijk stelde Tip zich ondergeschikt aan het bewind van de Belgische koning Leopold 2 in Kongo.

De Europese belangstelling voor dit land gaat terug op de ontdekkingsreis van de Portugese zeevaarder Diogo Cao. Hij ontdekte in 1483 de monding van de Kongo. Tot de 19^de eeuw kwamen Europeanen in dit gebied niet veel verder dan het bekeren van de koning tot het Christelijke geloof. De betrekkingen namen wel een nieuwe wending met de opkomst van de Atlantische slavenhandel. Dit deel van de Afrikaanse westkust werd een belangrijk centrum van de slavenhandel. Moreel verzet tegen deze praktijken bleef niet uit, de Denen waren in 1804 de eersten die de slavenhandel verboden, drie jaar later deden de Engelsen hetzelfde. Maar de Engelsen hielden zich niet aan dit verbod, er werden nog slaven verhandeld tot ver in de 19^de eeyw.

Toen steeds meer Europese mogendheden hun slavenhandel afschaften, kwam daar een ander soort handel voor in de plaats: de handel in agrarische exportproducten. Het ging dan in Kongo vooral om rubber en ivoor. Het waren vooral de Fransen en de Portugezen die hier hun invloed hadden. Er ontstonden langzaamaan een aantal Europese vestigingen op de kust van Congo. Uiteindelijk wist de Belgische koning Leopold 2 er eind 19^de eeuw een ‘succesvolle’ kolonie van te maken.

België en de koloniën

Hoe kan het dat het kleinste land ter wereld een van de grootste kolonies van Afrika verwierf? Het land wilde helemaal geen kolonies. Een aantal redenen voor hun aanvankelijke desinteresse:

• Het antikolonialisme was in België een serieuze stroming in de 19^de eeuw.

• Het beschikte niet over een grote marine

• Het zou zijn neutraliteit in de internationale gemeenschap opgeven

Maar Leopold 2 had hier zo zijn eigen ideeën over. De koning van België, die leefde van 1835 tot 1909, kwam niet uit een liefdevol gezin. Hij zocht zijn affectie dan ook niet in het huwelijk en ging veel naar de hoeren. Zijn reputatie heeft hem het voordeel gegeven dat niemand rekening hield met het feit dat hij ook landsbelangen vertegenwoordigde tijdens zijn reizen, en niet alleen vertier had.

Leopold had al jong een grote belangstelling voor alles wat met scheepsvaart te maken had. Hij vond de Nederlandse kolonisatie in Indië een lichtend voorbeeld voor hoe je buitenlandse politiek moest bedrijven. In 1860 hield Leopold zijn eerste publieke rede, en hij sprak over de bevordering van handel en export naar overzee. Dit was de eerste van Leopolds koloniale geloofsovertuigingen, de rest van zijn heerschappij zou in het teken staan van een lange maar vergeefse enthousiaste pogingen om zijn landsgenoten geïnteresseerd te maken.

In 1961 kreeg hij het boek ‘ Java, or how to manage a colony’ in handen van J.W.B. Money’s. Met dit boek, dat het Nederlands beleid in haar kolonie Indië beschrijft, legitimeerde hij zijn koloniale overtuigingen. Hij wilde zijn eigen kolonie ook zo stichten en besturen.

De conferentie van Brussel en haar gevolgen

Leopold wilde zijn kolonie, maar werd sterk afgeremd door de reeds bestaande koloniale mogendheden.

Bekende ontdekkingsreizigers in Afrika:

• Lvingstone: (1813-1873). Een Engels arts die Afrika van oost tot west had doorkruist. Hij streed tegen slavenhandel en was een zendeling

• Stanley (1841-1904). Heeft belangrijke geografische ontdekkingen gedaan, maar was een dubieus figuur. Hij reisde met veel luxe en zijn methoden waren niet onomstreden

• Brazza (1852-1905). Een Spanjaard die officier was en van hoge afkomst.

Leopold volgde deze ontdekkingsreizigers met aandacht. In september 1876 bracht hi in Brussel een gezelschap bijeen dat hem moest informeren over de koloniale mogelijkheden in Afrika. De agenda punten waren:

• Het inrichten van operatiebases in Zanzibar

• Het aanwijzen van toegangswegen naar het binnenland

• Het vestigen van een internationaal comité om dit liefdadige werk te organiseren

Het internationaal Comité werd in 1876 opgericht: de ‘Association Internationale Africane’. De Europese mogendheden hadden hier geen sympathie voor:

• Het humanitaire karakter stond ze niet aan. Door de economische crisis in de jaren 1870 begonnen economische belangen steeds meer op te spelen.

• Ze hadden geen behoefte dit te financieren, hadden genoeg aan hun eigen commitee’s.

Van Vereniging tot Comité

De twee belangrijke koerswijzingen van Leopold inzake Congo:

• De internationale gemeenschap verschoof van humanitair en filantropisch naar particulier en gebaseerd op handelsbelangen

• Hij maakte van Congo een politieke vrijstaat

Leopold probeerde Stanley en Braza voor zijn zaak te winnen, door hen uit te horen ( belangrijke informatie). Ook zocht Leopold contact met de commerciële elite van Nederland, om zo nog meer kennis te vergaren.

In 1878 werd een nieuw commitee opgericht: ‘ Comité d’Etudes du Haut-Congo. Het doel was om afzetmarkten voor handel en industrie in Afrika te vinden. Het comite zou zich richten op:

• Aanleg en exploitatie van een spoorlijn

• Handel en scheepvaart op boven-Kongo

Na de arrestatie van zijn trouwste collega’s begon Leopold zijn greep op Congo politiek te versterken. Hij had vrijhandel voor ogen. Maar Afrikanen zagen vrijhandel met blanken als handelsafspraken, niet als inbezitneming.

Brazza wist Marokko voor de Fransen te veroveren, Leopold verlangde van Stanley hetzelfde. Congo moest veroverd worden.

Van Comité tot vereniging

Leopold 2 besloot zijn laatste gezelschap op te richten: ‘ Association Internationale du Congo.’ (1882). Nu vond ook de switch plaats van commerciële naar politieke belangenbehartiging. In 1884 werd de vrijstaat Congo gesticht.

Portugal en de koloniën

Redenen waarom kolonialisatie zo belangrijk was voor de Portugezen:

• Afzetmarkt

• Mogelijkheden voor emigratie

De rivaliteit tussen Engeland en Portugal was groot. Toch besloten beide landen samen te werken. Henry Anderson (1831-1996) was initiatiefnemer, en stond voor het nieuwe imperialisme. Zaken werden geordender aangepakt. Beide landen erkenden elkaars soevereiniteit, andere landen werden buiten schot gezet. De toegang tot de vrijstaat was afgesloten.

Leopold reageerde hier als volgt op: hij wilde aantonen d.m.v. zijn vereniging dat Congo ook heel winstgevend kon zijn. Hij speelde Engeland en Portugal tegen elkaar uit, Engeland zou uiteindelijk Portugal laten vallen en als ‘staat zonder douanes’ zou Leopolds creatie de veilige haven der internationale erkenning binnenvaren.

Hij zocht steun bij Frankrijk, en bood ( om Portugal jaloers te maken) het een voorkeursrecht op nalatenschap van de vereniging aan Hij gaf Engeland vrijhandel. . Deze stappen waren van essentieel belang voor internationale erkenning. Bovendien won hij met deze twee beloften de steun van Bismarck die in beide voordelen zag: in het eerste geval economisch, in het tweede geval politiek.

Duitsland en het imperialisme

Door de groei van de bevolking in de tweede helft van de 19^de eeuw werd Duitsland de grootste industriële mogendheid van Europa. Als vanzelf gingen zij zich ook imperialistisch organiseren.

Otto von Bismarck (1815-1898) heeft de eenheid van Duitsland tot stand gebracht. Zijn politieke macht was gebaseerd op drie ambten

• Kanselier van het rijk

• Premier

• Minister van Buitenlandse Zaken van Pruisen

De belangrijkste groep waarmee Bismarck zijn beleid realiseerde waren de nationaal-liberalen.

De twee grondleggers voor het Duitse kolonialisme waren:

• Friedrich Fabri (1824-1891). Hij voorzag dat een kolonie een bron van welvaart betekende.

• Wilhelm Schleiden (1847-1900). Hij stelde vast dat het hebben van een kolonie veel meer een politiek dan een economisch avontuur was.

Kolonaiale bewegingen ontstonden ook hier in geografische sferen, de vereniging die uiteindelijk werd opgericht in 1882 ( Kolonialverein) was erg succesvol. De vereniging wilde het Duitse volk opvoeden voor zijn nieuwe taak in de wereld. Pas in 1884-1885, onder Bismarkc, werd haar doel kolonialistisch. Bismarck was eerst wars van kolonies, en vond ze duur en onhandig. Maar hij herzag zijn mening toen hij besefte dat zijn aversie gestoeld was op het verleden, niet op het heden en de toekomst.

De geboorte van het Duitse koloniale rijk

De stichting van het Duitse koloniale rijk vond plaats op 14 april 1884, toen Bismarck de Reichsschutz afkondigde over Luderitz-land. Zo ontstond Duits Zuidwest-Afrika. Andere kolonies zouden snel volgen. De Portugees-Engelse alliantie werd niet door Duitsland ondertekend en de ernst van het Duitse imperialisme werd ook andere landen duidelijk.

De Conferentie van Berlijn

Duitsland wilde d.m.v. de conferentie van Berlijn met Portugal en Engeland in discussie over hun verdrag. Het kreeg steun van Portugal. Bismarck legitimeerde zijn conferentie door te stellen dat zo’n bilateraal verdrag ( tussen Engeland en Portugal) internationale erkenning vereiste. Bismarck beklemtoonde de twee belangrijkste doelstellingen van de conferentie:

• Weldaden van de beschaving in het algemeen

• Handel in het bijzonder

Zaken die besproken werden:

• De conferentie wilde het vrijhandelsgebied zo groot mogelijk maken. Stanley ( die werkte voor Napoleon 11) wilde ook een zo groot mogelijk gebied, uiteindelijk werd er afgesproken dat er twee vrijhandelsgebieden kwamen.

• De humanitaire plichten ten opzichte van de Afrikanen

• De regeling van nieuwe aanspraken op de Afrikaanse kusten

Afrika werd nog niet opgedeeld, er werden slechts afspraken gemaakt over vrijhandel. Wel werd er één land begrensd en erkend: De Kongo vrijstaat. In het proces om het vaststellen van de grenzen was de relatie met Bismarck belangrijk. Hij zou als eerste niet alleen de Verenging, maar ook de grenzen van haar grondgebied erkennen. Waarom ging Bismarck akkoord met de grenzen opgesteld door Leopold 2?

• Het zou de internationale spanningen in het gebied verminderen

• Het zou gevaarlijke krachten weghouden

De steun van Engeland was voor Leopold moeilijker te verkrijgen. Anderson zag niet veel licht in zijn plannen. Toch gaf hij uiteindelijk zijn toestemming, alles op zijn vijand Frankrijk tegen te werken.

Op 1 augustus 1885 accepteerde Leopold 2 de soevereiniteit over de Vrijstaat.