Hoofdstuk 1 Kritisch denken

Wat is kritisch denken?

Over het algemeen heeft kritisch denken te maken met de productie van een argument over een argument of discussie. Een argument is in de filosofie een serie van stellingen die toebouwen naar een conclusie. Je brengt als het ware posities naar voren, die zich steeds verder ontwikkelen. Wanneer mensen het niet eens zijn en niet van mening willen veranderen, is er geen sprake van kritisch denken. Het is van belang dat je argumenten logisch, methodisch, langzaam en in een goed tempo geconstrueerd zijn. Daarnaast het is handig om naar de toonhoogte waarop iemand praat te luisteren. Het is eveneens goed om de motieven van een spreker te achterhalen, en om te letten op de bron van de informatie. Vaak is kritisch denken gerelateerd aan kritisch lezen. Ook is het gerelateerd aan een argument. Hierbij worden bepaalde posities naar voren gebracht die het argument ontwikkelen naarmate we erover lezen of spreken. Als er geen nieuwe posities naar voren worden gebracht, spreken we over een onenigheid.

Kritisch denken gedefinieerd

John Dewey wordt gezien als de persoon die ervoor heeft gezorgd dat het kritische denken in de moderne filosofie herleefde. Kritisch denken is volgens zijn definitie een actieve, zorgvuldige en persistente methode; er worden vragen gesteld tot er niks meer te vragen is; de stellingen berusten op bewijs; en er is oog voor conclusies en implicaties van argumenten. Ook in de definitie van Richard Paul komt naar voren dat er gebruik wordt gemaakt van metakritisch denken. Metakritisch denken is kritisch denken over kritisch denken. Bovendien wordt er eveneens gebruik gemaakt van een systematische, wetenschappelijke methode. Kritisch denken heeft een impliciete of een expliciete structuur nodig; een methode; het is de bedoeling dat de kwaliteit van het denken verbeterd wordt en dat daardoor de kwaliteit van de argumenten verbeteren zal. Paul is bekend vanwege zijn gebruik van het socratische gesprek (socratic questioning). Dit gesprek bestaat uit een serie van vragen waarbij kennis ontwikkeld wordt en die structuur geven aan vraagstellingen en verhoren. Er zijn verschillende soorten vragen die gesteld kunnen worden:

• Verhelderende vragen

Wat bedoel je met inzicht?

• Vragen om assumpties te achterhalen

Waarom neem je aan dat X Y veroorzaakt?

• Vragen om standpunten te achterhalen

Ben je het daarmee eens of oneens?

• Vragen over bewijs

Hoe weten we dat dat het geval is?

• Vragen over implicaties en consequenties

Wat impliceer je met die stelling?

• Vragen over de vraag

Waarom stel je die vraag?

Psychologie en kritisch denken

In de bovenstaande definities mist het creatieve element van kritisch denken. Kritisch denken kan wel creatief zijn, zorgt er immers voor dat je ideeën samenvoegt op een nieuwe manier en dat je nadenkt over dingen waar je niet eerder over hebt nagedacht. Sommigen zijn van mening dat creatief denken alleen voorkomt bij kunsten, en kritisch denken alleen in de wetenschappen. Als je kritisch nadenkt blijkt dit niet waar te zijn. Psychologie is de brug tussen kunst en wetenschap, en heeft dus fundamenten in beiden. Bovendien is het van belang om na te denken over psychologie als geheel, maar ook over de verschillende deelelementen, en over de richting waarin de psychologie beweegt.

Hoofdstuk 2 Logica en de filosofie van kritisch denken

De filosofie van kritisch denken gaat over drogredenen en de waarheid. Propositionele logica is een tak van de filosofie en wiskunde die zich bezig houdt met de relaties tussen proposities en conclusies. Er wordt dus uitgewerkt of iets volgt uit datgene wat daarvoor gezegd is. Bij propositionele logica is waarheid iets dat logisch volgt uit iets anders, wat niet per se waar of mogelijk hoeft te zijn in de echte wereld. In dit boek wordt vooral gekeken naar het verschil tussen waarheid en onwaarheid. Soms wordt hiervoor gebruik gemaakt van syllogismen. Het is ook belangrijk om bekend te zijn met het concept drogreden zodat we onwaarheid beter kunnen begrijpen. Een drogreden is een incorrecte conclusie, of een veronderstelling gebaseerd op foutief bewijs. Hieronder worden enkele bekende drogredenen behandeld.

1. Non Sequitur

De conclusie volgt niet logisch uit de premisse.

2. Hellend vlak (Slippery Slope)

Een poging om een argument te versterken om mensen te overtuigen door te zeggen dat als je A accepteert, B zal gebeuren, waardoor iets erger wordt, waardoor C en D gebeuren, enzovoort. Een gerelateerd fenomeen is het domino effect, waarbij een ding leidt tot een ander, en dat weer tot een ander. Ook het sneeuwbaleffect lijkt hierop: een klein ding groeit uit tot iets groots en serieus. Ten slotte is een Markov Ketting interessant met betrekking tot het hellend vlak. Een Markov Ketting is een serie van gebeurtenissen met bekende, afzonderlijke kansen die deze gebeurtenissen verbinden. Een bepaalde stap kan bijvoorbeeld afhankelijk zijn van de vorige stap, maar niet van de stappen daarvoor.

3. Tu quoque

Wanneer iemand je ergens van beschuldigt, kun je zeggen dat hij of zij datgene zelf ook doet. Hiermee geef je echter geen verklaring voor je eigen gedrag.

4. Post Hoc ergo propter hoc

Het argument dat het ene het andere veroorzaakt omdat dingen tegelijkertijd gebeuren.

• Een noodzakelijke conditie is een conditie waarbij als B aanwezig is, A moet zijn gebeurd. Maar als A gebeurt, betekent het niet dat B ook zal gebeuren.

• Een sufficiënte conditie is een conditie waarbij A betekent dat B zal gebeuren, maar waarbij iets anders B kan hebben veroorzaakt.

5. Argumentum ad ignorantium

De assumptie dat iets waar moet zijn totdat het tegendeel is bewezen.

6. Omkering van de bewijslast (Shifting the burden of proof)

Het concept van bewijs wordt omgedraaid en er wordt een claim gemaakt die door een ander bewezen moet worden.

7. Special Pleading

Een argumentatiestijl waarbij gezegd wordt dat alles op een bepaalde manier moet, behalve een uitzondering die past bij het argument. Een voorbeeld zou zijn dat iedereen naar de regels moet luisteren, behalve de leider.

8. Stropopredenering (Straw person)

De tegengestelde opinie overdrijven of verdraaien waardoor het makkelijker wordt om aan te vallen of om de opinie in diskrediet te brengen.

9. False Binary Opposition

Een keuze stellen als ‘het een of het ander’ terwijl dit niet noodzakelijk is. In de psychologie zijn dingen vaak niet zo ‘zwart-wit’.

10. Ad Hominem drogreden

Een drogreden gebaseerd op het idee dat je een argument in diskrediet kan brengen door de bron in diskrediet te brengen.
 

11. Cirkelredenering (petitio principii)

De situatie waarbij de conclusie enigszins is opgenomen in het argument, waarna het gebruikt wordt om het argument te substantiëren.

12. Beroep op autoriteit (argumentum ad verecundiam)

Wanneer iemand een autoriteit of een person met expertise gebruikt om het argument te versterken.

Waarom is kritisch denken een prioriteit?

Kritisch denken hangt samen met wetenschappelijke methoden die de docenten graag bij willen brengen aan studenten zodat ze die gaan gebruiken. Bovendien zijn wetenschappelijke methoden en kritisch denken essentieel voor het oplossen van problemen, een vaardigheid die de docenten ook graag leren aan studenten.

Hoofdstuk 3 Kritisch denken in de wijde(re) wereld

Retoriek is de kunst om taal op een (goede) manier te gebruiken zodat anderen overtuigd worden. Retoriek hangt af van stijlfiguren (retorical devices), wat bepaalde soorten bewoordingen zijn die een effect hebben op de lezer, zoals herhaling, assonantie en alliteratie. Een hyperbool is een herhaling van een concept binnen een zin. Een voorbeeld is ‘Neerknielen’; knielen impliceert al dat je naar beneden beweegt, het woord ‘neer’ is het nogmaals herhalen van een idee.

De vier maximes van Grice

• Maxime van kwantiteit

Je moet niet meer of minder zeggen dan je nodig hebt om je punt te maken en dit te onderbouwen

• Maxime van kwaliteit

Je moet alleen statements maken waarin je gelooft en waarvoor je bewijs hebt

• Maxime van wijze

Je moet zo duidelijk mogelijk zijn, zodat mensen begrijpen wat je zegt

• Maxime van relevantie

Je moet bij het onderwerp blijven en niet afdwalen

De Kunsten

Op het moment dat iemand ergens een mening over heeft, kan iemand anders het daarmee eens of oneens zijn, en de mening nauwkeurig onderzoeken. Sommige mensen die niet bekritiseerd willen worden, zeggen wel eens ‘Ik gaf alleen maar mijn mening’. Dit is een zwakke verdediging tegen kritiek, omdat je zegt dat je eigen mening schijnbaar niet van belang is. Wanneer mensen iets geen kunst vinden, geven ze daarvoor verschillende redenen, die we nu kritisch gaan onderzoeken.

Beledigingen in kunst

Het idee dat iets geen kunst is omdat het beledigend of smakeloos is, is een argument op een persoonlijk niveau, en is vaak een momentopname. Wat iemand nu als beledigend opvat, vind hij over twintig jaar misschien niet langer beledigend. Bovendien is iets wat jij beledigend vind subjectief. Het is lastig om te zeggen wanneer iets ‘beledigend genoeg’ is, want wat bedoel je dan precies met genoeg? Sommigen zijn van mening dat het beledigen van mensen een doel van kunst is, omdat het leidt tot reacties, discussies en nieuwe ideeën.

Esthetica in kunst

Dit argument houdt in dat je iets geen kunst vindt, omdat je het niet mooi vindt. Als anderen iets kunst vinden, kun jij niet claimen op grond van persoonlijk voorkeur of smaak dat iets geen kunst is.

Talent in kunst

Voor sommige mensen is iets pas kunst als een talentvol persoon het heeft gemaakt en er veel tijd in heeft gestopt. Voor anderen is alleen het eindresultaat en de reacties die opgeroepen worden van belang. In dit geval is niet een van beiden beter: het zijn twee verschillende meningen die niet door nauwkeurig bestuderen of discussies zullen veranderen. Je kunt het dan niet verder onderzoeken, en beter nadenken over iets waarop je kritisch denken wel kunt toepassen. Dit is een van de meest belangrijke lessen in kritisch denken: je moet onderscheid kunnen maken tussen iets waarover je kunt discussiëren, wat je kunt ontleden en onderzoeken en meningen waarbij dit geen effect heeft.

Vergelijken in kunst

Het is logisch dat we gebruik maken van dingen die we kennen om kunst te beoordelen; als we dat niet deden, zouden we nooit iets kunnen herkennen. Het probleem hiervan is dat sommigen iets geen kunst vinden als er niks herkenbaars in zit. Dit argument zou impliceren dat kunst iets statisch en a-creatiefs is, en dat er geen vooruitgang zit in kunst.

Het begrijpen van kunst

Als je zegt dat iets geen kunst is omdat je het niet begrijpt maak je gebruik van een non sequitur argument. Bovendien is de assumptie hiervan dat mensen die de kunst die ze niet snappen niet leuk vinden, de kunst die ze leuk vinden wel snappen. Dit hoeft echter niet het geval te zijn; soms is het onmiskenbaar wat op een schilderij afgebeeld is, maar zit er nog een diepere betekenis achter die ze dan over het hoofd zien.

Nog wat opmerkingen over kunst

Als je wil zeggen dat iets geen kunst is, heb je een goede definitie van kunst nodig om je standpunt te verdedigen (de bewijslast ligt dan bij jou). De bovenstaande voorbeelden lieten echter zien dat dit niet zo eenvoudig is. Een goede oplossing voor dit probleem is te zeggen dat iets ‘voor jou’ geen kunst is. Kritisch denken gaat over dingen apart nemen, zien wat ze inhouden en ze daarop beoordelen. Iedereen heeft recht op een mening, maar ook op het beoordelen van meningen, zodat weer nieuwe meningen en gedachten gevormd kunnen worden. Sommige ideeën, statements, gedachtes en meningen zijn dan waardevoller en nuttiger dan andere.

Kritisch denken toepassen op de taal van adverteren

Adverteerders maken vaak gebruik van dubbelzinnige woorden (weasel words) om consumenten te overtuigen. Wanneer je als kritisch denker naar reclames kijkt zal je zien dat ze vaak zinnen gebruiken zoals ‘dit product zou kunnen helpen tegen astma’ of ‘dit product zou astma kunnen bestrijden’. Er wordt dus gedaan alsof er iets specifiek en betekenisvols wordt gezegd, maar in feite is het vaag en ambigu. Wanneer je je terugtrekt van een claim en zegt dat het niet was wat je bedoelde heet dat tergiversate.

Ambiguïteit

Het is altijd van belang om zorgvuldig te kijken naar ambigue argumenten. Ambiguïteit kan gebruikt worden om iets te zeggen en vervolgens te claimen dat je er iets anders mee bedoelde. Voorbeelden hiervan zijn een insinuatie (innuendo) en een woordspeling (double entendre). Als je iets wilt zeggen dat onbeleefd of moreel incorrect is, kan je dit verbergen in onschuldige taal. Het doel van de simpelheid en duidelijkheid in de wetenschap is om ambiguïteit te vermijden.

Lasteren en de wet

Om te voorkomen dat journalisten voor de rechter worden gesleept omdat ze iemand hebben beledigd maken ze vaak gebruik van verzachtende woorden. Het is van belang om je bewust te zijn van zulk taalgebruik, ook al wordt er vaak misbruik van gemaakt, omdat het een goede manier is om de eerste persoon te vermijden in je werk.

Wanneer is een review geen review?

Een review zou je iets over een product moeten vertellen wat je daarvoor nog niet wist, en waardoor je het beter begrijpt. Een voorbeeld van een non-review is de ongekwalificeerde mening. Dit houdt in dat er geen argumenten gegeven worden voor een mening, en dus niet dat de reviewer ongekwalificeerd is. Een ander voorbeeld van een non-review is het oneerlijke review. Hierbij bestempelt de reviewer een product als slecht, omdat hij een exemplaar heeft gekregen dat niet werkt. Het zou een serieuze denkfout zijn om ervan uit te gaan dat als een enkel product dat de reviewer ontvangt niet werkt, alle andere producten ook niet werken. Een derde soort non-review is ‘het bij het verkeerde eind hebben’. Hierbij begrijpt de reviewer het doel van of het product zelf niet. Ook kunnen reviews afdwalen van het onderwerp of een platform worden voor een bepaald onderwerp waarover de reviewer wil schrijven. Afdwalen van het onderwerp wordt soms ‘mission creep’ of ‘mission drift’ genoemd, en in het geval van onderzoek ‘scope creep’. Je moet je hier goed bewust van zijn, want bij opdrachten kun je kostbare punten mislopen als je te veel afdwaalt.

Occam’s Razor

De 14^e eeuwse William van Ockham (Occam) stelde een vuistregel dat wanneer je een theorie vormde, je de simpelst mogelijke moest ontwikkelen, die overeenkwam met de feiten. Dit wordt Occam’s Razor genoemd: alles wat niet noodzakelijk is om de theorie te verklaren, kan weggelaten worden. Occam’s Razor moet altijd worden toegepast op de feiten, en niet op de substituten voor verklaringen van de feiten.

Het grote examinatie debat

In het Verenigd Koninkrijk is het publieke examinatie systeem elk jaar onderwerp van discussie, omdat een aantal decennia lang meer mensen steeds hogere cijfers krijgen. In het Verenigd Koninkrijk zijn de gemiddelde cijfers al 28 jaar achter elkaar gestegen, en als het zo door gaat haalt iedereen de hoogst mogelijke score. Dit is een probleem omdat de universiteiten mensen kiezen op basis van hun ranking, en als er geen onderscheid meer is gaat dat lastig. Mensen die klagen over cijferinflatie claimen dat de cijfers stijgen doordat de mensen steeds harder werken. Dit is een rare claim, maar valt niet te bewijzen of ontkrachten, omdat niemand bijhoudt hoe hard mensen werken voor hun examens (door de jaren heen). Een ander argument is dat het lesgeven vele malen beter is geworden, maar ook dit is geen goede verklaring voor de stijging van de afgelopen 28 jaar. Mensen die cijferinflatie verdedigen claimen dat de tegenstanders jaloers zijn op de studenten van tegenwoordig of dat ze ouderwets zijn. Ook dit is geen goede verklaring voor de cijferinflatie. De combinatie van deze bovenstaande dingen zou een meer redelijke verklaring zijn. In het leven zijn veel dingen ‘multivariant’, dat wil zeggen dat meerdere variabelen gezamenlijk ervoor zorgen dat dingen gebeuren. Omdat de bovenstaande verklaringen niet gebaseerd zijn op enig bewijs, kunnen we er niet vanuit gaan dat de multivariante verklaring juist is. Vergelijkingen met het verleden zijn waarschijnlijk onmogelijk en niet eerlijk te maken. Daarom is alle kennis die we hebben dat bepaalde aspecten van het lesgeven zijn veranderd, dat het toetsingssysteem anders is en dat studenten nu hogere cijfers halen. Kritisch denken leidt ons uiteindelijk tot de enige vraag die er toe doet: is het systeem geschikt om het doel te behalen?

University League Tables

Als student heb je waarschijnlijk gekeken naar verschillende statistieken die bekend waren over verschillende universiteiten om ze te vergelijken. Misschien is het je opgevallen dat verschillende universiteiten op steeds andere plekken staan in de lijsten. Als de lijsten een valide indicatie gaven van de universiteiten zouden ze steeds ongeveer op dezelfde plekken staan, maar dat is dus niet het geval. Bovendien is het lastig om alle variabelen te meten, en niet alle variabelen zijn van even groot belang. Veel studenten vinden de tevredenheid van andere studenten belangrijk. Of deze variabele betrouwbaar is, is nog maar de vraag. De samplegrootte is vaak klein, en het zijn vaak alleen gemotiveerde studenten die de survey invullen. Ook is het voor de studenten belangrijk dat hun instelling zo goed mogelijk klinkt, zodat hun diploma meer waard is. Als bovendien de verwachtingen te hoog zijn kan dit er voor zorgen dat de ranking lager wordt. De ranking wordt vaak bepaald aan de hand van likert schalen. De verschillen die tussen de universiteiten gemeten worden op basis van deze schalen zijn vaak klein, waardoor het lastig wordt om onderscheid te maken tussen goede en slechtere universiteiten. Het onderscheid wordt misschien iets vergemakkelijkt door de universiteiten in kwartielen te verdelen en op basis daarvan te kiezen. De tabellen geven misschien een grove indicatie van welke universiteit beter is, maar als je er goed kritisch naar kijkt vraag je je enkel nog af waarom zulke tabellen bestaan.

Zelfreflectie en kritisch denken

Studenten moeten vaak gebruik maken van zelfreflectie. Ze zijn snel geneigd hun gedachten en gevoelens op te schrijven, maar dit is slechts een eerste fase van zelfreflectie. Kritisch denken zorgt voor betere zelfreflecties.

Hoofdstuk 4 Kritisch denken binnen de psychologie

Systematische reviews zijn een oefening in kritisch denken. Als psychologen geen kritisch denken toepassen op onderzoek, zouden ze misschien geloven in resultaten van studies die slecht zijn uitgevoerd, of zelf ook slordig zijn met onderzoeken. Wanneer gecontroleerd wordt of studies van goede kwaliteit zijn kun je kijken naar de correctheid van de power, de samples, het design, de analyse, enzovoort. Daarnaast brengt elk individueel gebied voor systematische reviews zijn eigen vragen met zich mee. De combinatie van de bovenstaande dingen maakt het tot een goede oefening in kritisch denken. Als het niet mogelijk is om een systematische review te doen, wordt er soms een kritische review of een literatuur review uitgevoerd.

Statistiek en kansen

Om te controleren of de voorspellingen van Nostradamus uitkwamen, hebben mensen gebruikt gemaakt van ‘hindsight’. Ze wachten tot iets gebeurde, en zochten dan naar iets wat Nostradamus zei wat waar bleek te zijn. Dit wordt postdiction genoemd. In statistiek is dit gelijk aan het verzamelen van data, waarna de data geanalyseerd worden, zodat je vervolgens een hypothese kunt opstellen die past bij wat je gevonden hebt. Bovendien vind je altijd wel iets waarover je iets kunt zeggen als je genoeg data hebt, wat data mining wordt genoemd. Zo’n situatie heet ook wel post hockery. In psychologisch onderzoek wordt een alfa waarde toegepast op een manier waardoor het heel erg onwaarschijnlijk is dat een verschil veroorzaakt wordt door kans. Als je dit zou toepassen op de voorspellingen van Nostradamus zouden we zeggen dat we een profetie zouden accepteren als er sommige exact correct waren, wat niet het geval is.

Drogredenen en illusies

De Texas scherpschutter drogreden is een analogie voor wat er gebeurt wanneer we feiten laten passen bij onze hypothese, in plaats van te beginnen met een hypothese en deze vervolgens testen. Zonder hypotheses en testen zouden we kunnen stellen dat er meerdere waarheden zijn en heeft het doen van onderzoek eigenlijk geen zin.

Mensen zijn geneigd overal patronen in te vinden, om zo de wereld om zich heen te begrijpen en betekenisvol te vinden, wat soms een probleem is voor kritisch denken. Apophenia is een woord dat wordt gebruikt om een fenomeen te beschrijven waarbij mensen betekenisvolle patronen zien in random stimuli of data. Pareidolia is vrijwel hetzelfde, alleen wordt dit woord vooral gebruikt om de neiging van het brein om patronen te vinden, meestal visueel of auditief. De clustering illusie is de schijnbare betekenisvolheid in een cluster van gebeurtenissen. De clustering illusie wordt vaak tenietgedaan door statistische analyse in kwantitatief onderzoek. In kwalitatief onderzoek is deze illusie moeilijk tegen te gaan. De Gokkers drogreden (Gamblers fallacy) is het gevoel dat je wel iets moet winnen als je maar lang genoeg speelt.

Deze drogreden is bijna het tegenovergestelde van de clustering illusie, maar is eveneens gebaseerd op het idee dat mensen patronen zoeken omdat ze niet willen dat alles random is. Als je meedoet in een loterij, en de kans is 1 op 14 miljoen dat je wint, is dat nog steeds zo bij elke volgende trekking; je kansen worden dus niet groter als je vaker speelt. Soms is de perceptie van mensen dus niet zo correct.

Pseudowetenschap en de vijanden van de psychologie

Pseudowetenschap is iets dat het voorkomen en de kenmerken van wetenschap heeft voor een niet-wetenschapper, maar in werkelijkheid niet gebaseerd is op bewijs of wetenschappelijk denken. Protowetenschap is ‘vroege wetenschap’, wat momenteel gezien wordt als een gewone mening of pseudowetenschap, maar op den duur kan uitgroeien tot echte wetenschap.

Jargon

Echte wetenschap heeft een jargon nodig, zodat wetenschappers goed met elkaar kunnen communiceren. Het is niet alleen wetenschap die een jargon heeft; ook pseudowetenschap heeft een jargon, wat het soms lastig maakt om de twee te onderscheiden voor gewone mensen. Wat dit extra lastig maakt is dat in de pseudowetenschap gebruik wordt gemaakt van eigen termen, en echte wetenschappelijke termen op de verkeerde manier.

Training

Wetenschappers moeten veel leren, en besteden daar ook een lange tijd aan. Zo halen ze hun bachelor, master, PhD, enzovoort. Pseudowetenschappers krijgen ook een training en leren dingen, maar gaan vervolgens onsystematisch te werk, en gebruiken ‘ervaring’ en ingewikkelde termen om hun producten en diensten te onderbouwen, in plaats van wetenschappelijk bewijs.

Geheimen en mysterie

Echte wetenschappers moeten open en duidelijk zijn over wat ze onderzocht hebben en geloven, en waarom dit zo is. Ze staan open voor kritiek en veranderingen. Pseudowetenschappers doen dit vrijwel nooit; ze maken bijvoorbeeld wel gebruik van vage methoden die alleen zij kunnen gebruiken en niemand anders.

Statisch

Pseudowetenschap lijkt met name statisch te zijn; het lijkt nauwelijks progressie of veranderingen te tonen, terwijl echte wetenschap constant verandert.

Psychologie als een protowetenschap

Nu we weten wat de kenmerken van pseudowetenschap zijn, is het interessant om te reflecteren over de plaats van psychologie, en hoe ver psychologie is op het pad van protowetenschap naar echte wetenschap. Psychologen lijken de juiste training te hebben, ze hebben een jargon, psychologie lijkt niet statisch te zijn, en geen ruimte te hebben voor geheimen en mysteries.

De drie (grote) vijanden van de psychologie

Astrologie

Astrologie is een verzamelnaam voor een aantal praktijken waarin menselijk gedrag wordt verklaard door posities en bewegingen van planeten, en waarbij zelfs gebeurtenissen worden voorspeld. In het westen wordt gebruik gemaakt van twaalf tekenen van de dierenriem. Ten eerste is het vreemd dat er in de hele wereldpopulatie maar twaalf verschillende soorten ‘basismensen’ zouden bestaan. Het tweede probleem van deze methode is dat je persoonlijkheid precies zou worden omschreven aan de hand van het jaar en de maand waarin je geboren bent. De persoonlijkheidskenmerken die genoemd worden door de astrologen zijn ook niet getest of onderzocht. De logica lijkt niet te kloppen, en de beschrijvingen zouden op vrijwel iedereen kunnen slaan. Astrologen menen dat ze persoonlijkheid kunnen verklaren zonder enige vorm van training, transparantie of wetenschappelijke methoden, wat eigenlijk een belediging is voor persoonlijkheidspsychologen.

Grafologie

Grafologie gaat ervan uit dat iemands handschrift iets vertelt over zijn persoonlijkheid. Het idee hierachter is iets logischer dan dat van astrologie: handbewegingen worden aangestuurd door het centrale zenuwstelsel, en de hersenen zijn verantwoordelijk voor wie je bent, dus misschien uit wie je bent zich wel door middel van bewegingen, zoals schrijven. Vaak zijn grafologen nauwelijks succesvol in het voorspellen van persoonlijkheid. De beste manier van testen zou zijn om een grafoloog een handschrift te beoordelen van iemand die hij niet kent; dit resulteert echter meestal in net zulke onwetenschappelijke uitspraken als astrologen doen. Grafologen zijn iets anders dan forensische handschrift analisten, die wel op een wetenschappelijke manier handschriften onderzoeken. Psychologen zouden zich bewust moeten zijn van grafologen omdat die vaak gebruik maken van psychologie en psychoanalyse, en claims maken die ‘psychologisch inzicht bieden’.

Frenologie

Frenologie is een benadering om vaardigheden van mensen te achterhalen, die nu niet meer zo populair is, maar zo’n twee eeuwen geleden een rage was. Er zijn tegenwoordig nog wel frenologisten. De vroegere frenologisten hadden gelijk dat verschillende delen van de hersenen verantwoordelijk waren voor verschillende dingen. Ook de claim dat mensen met verschillende vaardigheden verschillende delen van hun hersenen in verschillende maten hebben ontwikkeld is logisch. De stelling dat je dit kunt aflezen aan uitstulpingen op de schedels is dit echter niet; hier is ook geen wetenschappelijk bewijs voor gevonden.

Discoursanalyse: een praktische toepassing van kritisch denken

Discoursanalyse houdt meestal in dat je een tekst ‘afbreekt’ en verschillende typen taalgebruik, argumentstructuren, en mechanismen die de tekst tot een geheel maken identificeert. In discoursanalyse wordt soms een ‘extreem geval formulatie’ gebruikt. Hierbij wordt bijvoorbeeld gezegd dat ‘iedereen valt op het geslacht dat tegengesteld is aan dat van zichzelf’, om aan te geven dat de meeste mensen van heteroseksueel zijn. In kritisch denken wordt dit ook wel een ad populum argument genoemd, wat overduidelijk een drogreden is; omdat meerdere mensen iets vinden of voelen, is het nog niet het juiste.

Kritisch denken in onderzoeksmethoden en statistieken

Onderzoeksmethoden als een onderwerp of vak is compleet gebaseerd op logica, en het toepassen van logica is een fundamenteel onderdeel van kritisch denken.

Correlaties en oorzaken

Omdat twee dingen gecorreleerd zijn, betekent het niet dat het een veroorzaakt wordt door het ander. Dit is een fout die vooral vaak voorkomt bij journalisten, maar ook regelmatig door studenten wordt gemaakt.

Controlegroepen

Soms kan het niet of verkeerd gebruiken van een controlegroep leiden tot een totaal andere conclusie uit een onderzoek. Vaak nemen onderzoekers ook ten onrechte aan dat de controlegroep bestaat uit dezelfde soort mensen als de experimentele groep. Een controlegroep wordt gebruikt om een vergelijking te kunnen maken tussen twee gelijke groepen, waarbij er bij de experimentele groep een manipulatie plaatsvindt, en bij de controlegroep niet.

Blind en dubbel-blind onderzoek

Onderzoekers hebben de neiging om de dingen te zien die ze willen zien, en mensen hebben de neiging om zich te gedragen zoals anderen dat willen. Daarom zijn er blinde en dubbelblinde procedures bedacht. Als participanten niet weten in welke groep ze zitten, kunnen ze zich daar ook niet naar gedragen (blind). Als de onderzoeker het ook niet weet, maak je geen interpretaties over participanten omdat je verwachtte dat ze zich zo zouden gedragen, en gedraag je je ook niet subtiel anders ten opzichte van hen. Hoewel (dubbel)blinde onderzoeken niet altijd mogelijk zijn, is het wel van belang dat participanten en onderzoekers zich zo min mogelijk gaan gedragen naar verwachtingen van zichzelf en anderen.

Observatie en interpretatie

Met betrekking tot observaties is het extra belangrijk om te letten op de interpretatie en gevolgtrekking. Er wordt dan ook vaak gebruik gemaakt van verschillende observatoren en codeurs, en eventueel van onafhankelijke observatoren die niet weten wat de onderzoekers willen vinden.

De geschiedenis herhaalt zich

Soms gebruiken onderzoekers of onderzoeksgroepen voorgaand werk of interpretaties van data om te rechtvaardigen om dezelfde interpretaties te publiceren. In het voorgaande werk kan een fout zitten, maar werd het toch gepubliceerd, wat in de toekomst nog vaker zou kunnen gebeuren.

De verkeerde analyse

Soms maken onderzoekers gebruik van de verkeerde analyse, bijvoorbeeld omdat ze niet volledig hebben onderzocht of de data normaal verdeeld is.

Het versterken van zwakke resultaten

Let goed op de resultaten waarop een theorie gebaseerd is, en met name op correlaties en regressie. Met betrekking tot correlaties is er een groot verschil tussen significant en betekenisvol. Bij regressie is het van belang om te kijken naar de (aangepaste) r^2. Als de r² .20 is, betekent dit dat 20 procent van de variantie verklaard wordt door de voorspellers in het model. Het is dan dus de vraag wat er met die overige 80 procent is gebeurd. Een perfect model zou een waarde van 1 hebben, ofwel 100 procent verklaarde variantie.

Bevindingen op de grens en foutmarges

Stel je voor dat je een onderzoek hebt gelezen waarin stond dat 52 procent van de Nederlanders vindt dat het kabinet het goed doet. In de politiek lijken zulke meerderheden heel wat. Er wordt snel vergeten dat er bij zulke metingen fouten kunnen worden gemaakt. Als je naar de statistiek kijkt, en je gaat uit van een 95 procent betrouwbaarheidsinterval, valt de echte waarde ergens tussen de 48 en de 56, en dat hoeft niet per se 52 te zijn, maar kan ook 48 zijn, wat een minderheid is.

Klinische significantie vs. statistische significantie

Effecten die daadwerkelijk een verschil maken voor mensen worden klinisch significant genoemd. Het is dan ook van belang om te kijken naar de effectgrootte, want een resultaat kan dan wel statistisch significant zijn, als het effect te klein is heeft het waarschijnlijk nauwelijks klinische significantie. Dit is principe is niet alleen toepasbaar op klinische psychologie, maar ook op sociale psychologie of cognitieve psychologie.

Misdaadstatistieken

Misdaadstatistieken worden niet alleen op een verkeerde manier gebruikt, de statistieken zijn zelf vaak niet accuraat en zelfs problematisch, en de interpretaties waarvoor ze worden gebruikt zijn ook vaak foutief. Meestal worden alleen gerapporteerde misdaden gebruikt, en soms hebben deze gerapporteerde misdaden niet eens plaatsgevonden. Het is niet alleen van belang om vraagtekens te zetten bij de bron van de misdaadcijfers; ook de statistieken zelf kunnen foutief zijn. Bovendien kan de stabiliteit van statistieken door de tijd heen ook een probleem zijn. Een ander probleem is dat de misdaadcijfers vaak begrepen moeten worden in verhouding tot de totale populatie. Ook het daderaantal is een nadere inspectie waardig, evenals veranderingen van definities en reportagemethodes.

Kritisch denken in gezondheidspsychologie

In de gezondheidspsychologie bestaat het meeste van wat gedaan wordt uit kritisch denken, soms op verschillende niveaus. Vaak lijkt kritisch denken echter te werken in een niet logische combinatie met de beschikbaarheidheuristiek. De beschikbaarheidheuristiek, benoemd door Tversky en Kahneman (1974) is een beschrijving van een fenomeen waarbij individuen de waarschijnlijkheid van iets beoordelen aan de hand van de moeite die (of gemak dat) ze hebben met het verzinnen van een voorbeeld hiervan. Zo denken mensen dat dingen waarover ze vaak hebben gehoord, veel vaker voorkomen dan dingen waar ze niet over hebben gehoord, terwijl dit niet het geval hoeft te zijn. Wanneer je de beschikbaarheidheuristiek combineert met de confirmatie bias lijkt het duidelijk waarom mensen geneigd zijn fouten te maken. De confirmatie bias is de neiging om de data te accepteren die overeenkomt met wat je al geloofde.

Aanvullende en alternatieve medicijnen

Er is een verschil tussen aanvullende en alternatieve medicijnen waar sommigen aan voorbijgaan, hoewel het voor zich spreekt: alternatieve medicijnen gebruik je in plaats van het orthodoxe medicijn, en aanvullende medicijnen ernaast. Het is echter belangrijker om te weten of deze medicijnen echt werken. Sommige onderzoekers menen dat je hiervoor een experimentele groep, een controlegroep en een placebogroep met elkaar moet vergelijken, hoewel dat vaak niet ethisch is. Uit resultaten blijkt dat alternatieve en aanvullende medicijnen niet altijd op een placebo effect berusten, maar desalniettemin niet veel effect lijken te hebben. Slechts 10 procent lijkt bij sommige mensen soms effect te hebben.

Volgens sommigen is het daarom beter om de mensen die de medicijnen te interviewen. Dit is geen goede methode: er wordt geen rekening gehouden met rapportagebias, de scherpschutter drogreden en andere foutieve gedachten; bovendien is het niet verstandig om conclusies te baseren op herinneringen die foutief kunnen zijn, of zonder vergelijkingen zomaar conclusies te gaan trekken. Ook maken voorstanders van aanvullende en alternatieve medicijnen vaak gebruik van kwantum mechanische verklaringen, op een vage, soms inconsistente manier, zonder duidelijke definities. Ook verwijzen ze naar tradities, alsof dat een reden is waardoor de medicijnen ineens zouden werken. Er zijn echter twee dingen die de tijd doorstaan. Ten eerste de ‘echte’ fenomenen: ze klinken logisch en zijn moeilijk onderuit te halen. Ten tweede de onfalsifieerbare ideeën die refereren naar niet-testbare dingen zoals ‘vitale krachten’. Dat iets echter niet te testen is, betekent nog niet dat het waar is. Ook maken voorstanders van aanvullende en alternatieve medicijnen soms gebruik van persoonlijke aanvallen. (Voor een aantal misvattingen, zie blz. 78-79).

Kritisch denken in cognitieve psychologie

In de cognitieve psychologie is het van belang om zorgvuldig naar stimuli te kijken. Soms claimen woordenlijsten dat ze compleet abstract zijn, terwijl je eigenlijk een of meer beeldende voorstellingen kunt maken bij het lezen van een zo’n woord. Zo kan een woord twee betekenissen hebben, waarvan een abstract en een concreet. Daarnaast claimen woordenlijsten soms een bepaald aantal lettergrepen per woord te bevatten, terwijl in andere dialecten van dezelfde taal die woorden soms uit meer of minder lettergrepen bestaan. Ook is het soms lastig om totale controle te hebben in een experiment; wanneer je participanten opdraagt gebruik te maken van twee mnemonicsstrategieën, zouden ze dit kunnen doen, maar het is waarschijnlijker dat ze dit niet (precies zo) doen of daarnaast ook nog gebruik maken van andere strategieën.

Kritisch denken in de sociale psychologie

Sociale psychologen maken soms gebruik van experimentele methoden, en soms van observaties. Dit hangt vaak af van de natuur van hetgeen dat ze willen bestuderen. Observaties leiden soms tot foutieve conclusies en interpretaties. Bij een experimenteel design heb je daarvan geen last, maar het is lastiger om het naar de gewone wereld te generaliseren. Om attitudes te meten wordt binnen de sociale psychologie vaak gebruikt gemaakt van vragenlijsten. Het is belangrijk om kritisch naar het instrument te kijken, bijvoorbeeld om er achter te komen of de vragen niet ambigu zijn. Sociaal psychologen hebben op dingen gewezen die binnen de psychologie maar ook daarbuiten laten zien dat mensen niet alles vlekkeloos en onbevooroordeeld waarnemen, wat je in je studie maar ook daarbuiten zou kunnen gebruiken. Een punt van kritiek op sociale psychologie is dat het gebaseerd lijkt te zijn op gezond verstand, wat echter niet klopt. Ten eerste bestaat gezond verstand niet, want er is niks waarover het gehele menselijke ras hetzelfde denkt. Ten tweede is sociale psychologie gebaseerd op empirisch bewijs, terwijl gezond verstand dat niet heeft. Bovendien spreekt gezond verstand zichzelf vaak tegen.

Kritisch denken in de biologische psychologie

Kritisch denken is van groot belang bij biologische psychologie, omdat soms gecompliceerde termen gebruikt worden die je afleiden van de argumenten. Soms kijken biologische psychologen niet naar de sociale context, of gaan ze ervan uit dat alle hersenen hetzelfde werken. Het is soms te eenvoudig om te stellen dat de biologische en genetische make-up van mensen hun gedrag veroorzaakt, zoals in de biologische psychologie soms gedaan wordt. Daarnaast neigen biologische psychologen soms meer naar beschrijven dan naar verklaren van menselijk gedrag. Ook is er vaak sprake van een oorzaak en gevolgprobleem in de biologische psychologie.

Hoofdstuk 5 Kritisch denken gebruiken: betere cijfers halen

Kwaliteit en relevantie zorgen samen voor het cijfer dat behaald wordt. Soms krijg je een beter cijfer als je paper goed geschreven is.

In het eerste, slecht geschreven paper uit het boek wordt gebruik gemaakt van oninspirerende taal, en zowel in de taal als in de inhoud wordt veel herhaald. Het verhaal is niet vloeiend, en sommige paragrafen zijn erg kort. Bovendien lijkt de auteur slechts een punt te maken, en zijn sommige argumenten eenvoudig te ontkrachten. Daarnaast blijft de conclusie niet erg hangen en lijkt er niet echt kritisch geëvalueerd te zijn.

Het tweede, gemiddelde paper, is niet spectaculair of heel origineel, maar het gaat over het onderwerp, er wordt niet te veel maar ook niet te weinig behandeld en het taalgebruik is redelijk. Dit paper is een goed startpunt om op den duur een echt goed paper te schrijven.

Het laatste paper is een duidelijk, vloeiend verhaal, en er worden duidelijke punten gemaakt in elke paragraaf. De paragrafen geven het paper een goede structuur. De conclusie heeft echt iets toe te voegen, en er wordt afgesloten met een goede uitsmijter. Het paper is in balans, er worden voor- en tegenargumenten gebruikt, het is origineel en er worden synoniemen gebruikt om herhaling te voorkomen.

Het begrijpen van feedback

Een van de grootste problemen die studenten rapporteren is dat ze de feedback van docenten niet begrijpen. Docenten klagen echter vaak dat studenten niks doen met hun feedback. Soms kijken studenten alleen naar hun cijfer; ze vergeten dan echter te kijken waarom ze dat cijfer hebben.

Beleefdheid

De meeste docenten die feedback geven proberen dit zo beleefd mogelijk te doen, met name wanneer ze iets negatiefs over moeten brengen. Het is belangrijk dat je leert omgaan met (negatieve) kritiek, en dat je het gebruikt om in de toekomst beter werk af te leveren.

Te beschrijvend zijn

Studenten zijn vaak geneigd heel beschrijvend te zijn, terwijl ze met sommige van die beschrijvingen niks relevant meer toevoegen aan het antwoord op de vraag. Probeer dit te vermijden.

Academische stijl

Een combinatie van een echt relevante inhoud, originele inhoud en goed schrijven maakt niet alleen indruk op mensen, het levert meestal ook de hoogste cijfers op. Academisch schrijven is voor sommige studenten een probleem. Om academisch te schrijven hoef je niet per se hele lange zinnen te gebruiken, of moeilijk en lange woorden. Je kunt beter een mix maken van lange en korte zinnen, en van gewone en dure woorden.

Woordkeuze

Als je ongebruikelijke woorden wil gebruiken in een paper, kun je dit beter niet te vaak doen, en er maar beter voor zorgen dat je de betekenis van het woord echt begrijpt.

Spelling, grammatica en interpunctie

Grammatica en interpunctie zijn waarschijnlijk het moeilijkste om snel goed te gebruiken in papers. Het is echter van belang om hier correct gebruik van te maken; het zorgt niet alleen voor overzicht, het kan er ook voor zorgen dat je iets anders schrijft dan je wilde schrijven als je het niet correct gebruikt. Goed gebruik van grammatica, spelling en interpunctie zorgt er niet alleen voor dat je een betere indruk achterlaat, maar ook dat je een hoger cijfer krijgt.

Eerste vs. derde persoon

Een ander probleem is het gebruik van de eerste persoon in papers. De eerste reden waarom dit niet wordt geprefereerd is dat het lijkt alsof je stuk slechts om een ding draait: jezelf. Daarnaast kun je veel expressiever zijn als je de derde persoon gebruikt in plaats van de eerste persoon. Het gebruik van de eerste persoon is echter niet altijd verkeerd: in kwalitatief onderzoek wordt het vaak wel toegestaan. Wees echter zorgvuldig met het gebruik van ‘ik’ en ‘wij’.

De vraag beantwoorden

Studenten verliezen soms waardevolle punten door af te dwalen en daardoor geen goed antwoord op de vraag te geven. Ook geven ze vaak een antwoord wat wel gerelateerd is aan de vraag, maar meer overeenkomt met hun interesses. Om dit te voorkomen is het van belang dat je goed weet waar de vraag over gaat voordat je begint met schrijven.

Gebrek aan diepgang

Ook krijgen studenten soms te horen dat hun paper niet genoeg diepgang heeft. Dit houdt meestal in dat het een kritische evaluatie of analyse mist, nauwelijks originele ideeën bevat en niet al het bewijs afgewogen wordt. Lange woorden en moeilijke zinnen zorgen niet voor diepgang.

Gebrek aan structuur en planning

Een andere vorm van feedback die studenten vaak krijgen is dat er niet genoeg structuur in hun paper zit, wat vaak wil zeggen dat er sprake is van een gebrek aan planning. Voordat je begint met schrijven, is het goed om na te denken over de vraag, over de kernwoorden en over de manier waarop je je paper wil structureren. Ook is het van belang dat je goed let op het verschil tussen ‘hoe’ en ‘waarom’. Om de structuur te verbeteren kun je ervoor zorgen dat elke paragraaf een nieuw idee bevat, logisch voortkomt uit de vorige paragraaf, en dat je in de conclusie niet alleen maar herhaalt wat je al hebt gezegd. Een conclusie is niet hetzelfde als een samenvatting.

Het citeren van bronnen

Het is soms lastig om niet te veel maar ook niet te weinig bronnen te gebruiken in een paper. Het is echter wel van belang dat je bronnen benoemt, omdat je anders schuldig bent aan plagiaat, ofwel diefstal van iemands ideeën, wat moreel gezien niet juist is. Wat studenten vaak vergeten is dat het citeren van bronnen ook een goede manier is om onderscheid te maken tussen wat je gezien en gelezen hebt, en wat je eigen ideeën zijn over een onderwerp.

Leren voor denken

Het is wenselijk om je leren zo te structureren dat het ontvankelijk is voor kritisch denken, en het zou ideaal zijn als je leerde denken zoals een expert denkt over een bepaald onderwerp. Een expert ziet niet alleen individuele dingen, maar ook de verbanden tussen deze individuele dingen: hij heeft vele mentale associaties. Bovendien beschikt een expert over verschillende manieren om toegang te krijgen tot informatie. Dankzij de mentale netwerken die ze creëren, kunnen ze meer informatie opnemen, sneller nieuwe dingen leren en goede argumenten opstellen met nieuwe kennis daarin verwerkt. Een expert herkent een andere expert, en als je argumenten kunt opstellen zoals een expert dat zou doen, lijkt het alsof je zelf ook een expert bent, en krijg je krediet voor je werk. Dat is het verschil tussen een alledaags paper en een heel goed paper.

Hoofdstuk 6 Geschikt worden voor kritisch denken

Kritisch denken voeden

Er zijn twee dingen die je moet beoefenen als je en kritische mindset wil krijgen: mindfulness en externaliteit. Een gebalanceerde combinatie van deze twee vaardigheden geeft je precies de goede competenties om mensen onder de indruk te laten zijn van je kritische denken.

Externaliteit

Met externaliteit wordt de mogelijkheid bedoeld dat je dingen bekijkt vanuit het perspectief van een ander. Dit is een belangrijke vaardigheid voor psychologen en andere wetenschappers, die bijvoorbeeld van pas komt bij het schrijven van papers en onderzoeksverslagen. Bovendien helpt deze vaardigheid etnocentrisme tegen te gaan. Omdat jij iets denkt of voelt, is het makkelijk aan te nemen dat andere mensen ook zo denken of voelen, maar dat is bijna nooit het geval. Een van de beste manieren om externaliteit te leren is door naar anderen te luisteren. Ook het opzoeken van nieuwe ervaringen helpt kritisch denken ontwikkelen.

Mindfulness

Mindfulness houdt in dat iemand waakzaam en zich heel bewust is van zichzelf en zijn omgeving. Een onderdeel hiervan is dat je je concentreert op dingen die je meestal voor normaal aanneemt. Mindfulness wordt soms gebruikt als vorm van meditatie, en in de positieve psychologie wordt het gebruikt om je bewust te worden van de gewone dingen in je leven en deze meer te waarderen.

Kritisch lezen

Als je zo veel mogelijk uit je lezen wil halen, kun je het beste kritisch lezen. Dit houdt onder andere in dat je je niet laat verleiden door het standpunt van de schrijver, maar dat je een meer neutrale positie behoudt. Dit klinkt logisch, maar veel mensen doen dit niet. Ook gaan sommige mensen ervan uit dat gepubliceerde woorden wel waar moeten zijn, of in ieder geval een kern van waarheid bevatten. Dit hoeft niet altijd het geval te zijn, maar alleen met kritisch lezen kom je daar achter. Over het algemeen heb je drie soorten argumenten: argumenten die gebaseerd zijn op feiten, op theorieën of op geloof. Als je kritisch leest kun je achterhalen met wat voor soort argumenten je te maken hebt, en welke argumenten goed onderbouwd zijn. Bovendien is het verstandig om te kijken of de schrijver gekwalificeerd is om zinnig over het onderwerp te schrijven.

Kritisch denken ligt niet ver af van sociaal constructivisme en kritische psychologie. In de kritische psychologie wordt geleerd om assumpties te identificeren en er vraagtekens bij te zetten. In het sociaal constructivisme wordt overbodig gewezen op de mogelijkheid dat alles een sociaal construct zou kunnen zijn, en dat onze pogingen om de wereld te begrijpen, pogingen zijn tot deconstructie van de verhalen die ons maken tot wat we zijn.

Samenvatten

Samenvatten is een waardevolle vaardigheid, waarmee je de hoofdzaken kunt onderscheiden van de bijzaken. Samenvatten werkt vaak het beste als je systematisch werkt, en als je gebruikt maakt van een checklist.

Bron:

• Deze samenvatting is gebaseerd op het studiejaar 2013-2014.