Let op: Het originele artikel van Herbert C. Kelman is geschreven vanuit zijn eigen perspectief (vanuit de "ik-vorm"). Onderstaande samenvatting is ook zo opgebouwd. Als hier vanuit de 1e persoon gesproken wordt, dan wordt de originele schrijver, dhr. Kelman, bedoeld.

Misleiding in experimenten

In 1954 kwam Edgar Vinacke al met de vraag wat een goede balans is tussen de interesse in wetenschap en de behandeling van personen die de data leveren. Gedurende dezelfde tijd nam het probleem van misleiding in sociaal-psychologische experimenten toenemende serieuze proporties aan.

Het probleem is echter groter en bestaat buiten de muren van laboratoria, bijvoorbeeld bij veldonderzoek. Misleiding is zelfs ingebouwd in de meeste meettechnieken, aangezien het belangrijk is de respondent onbewust te laten van wat er gemeten wordt. Het gebruik van misleiding is een bijna standaard kenmerk van sociaal-psychologische experimenten geworden. Er bestaan ondertussen veel onderzoeken die gebruik hebben gemaakt van tweede- of derde orde misleiding.

Ik ben me er goed van bewust van het feit dat er goede redenen zijn voor het gebruik van misleiding in veel experimenten. Er zijn veel significante problemen die zonder waarschijnlijk niet onderzocht kunnen worden. Dus worden we altijd geconfronteerd met het conflict van waarden. Als we het verkrijgen van wetenschappelijke kennis over menselijk gedrag beschouwen als een positieve waarde, en als een experiment waarin misleiding voorkomt een significante bijdrage levert voor zulke kennis die niet op een andere manier verkregen kan worden, dan kunnen we dit experiment niet zomaar uitsluiten. De vraag is of de mate en het soort van misleiding gerechtvaardigd is op basis van de significantie van het onderzoek en de afwezigheid van alternatieve procedures.

Mijn zorgelijkheid betreft voor misleiding van de tweede orde, bijvoorbeeld iemand laten geloven dat hij als onderzoeker optreedt terwijl hij eigenlijk dient als subject. Zulke procedures ondermijnen de relatie tussen onderzoeker en subject nog meer dan misleiding van de eerste orde; het betreft misleiding van de natuur van het contract. Toch weet ik dat ook deze onderzoeken erg belangrijk zijn. Dit onderstreept het conflict van waarden.

Mijn doel is om actieve pogingen te ondernemen om alternatieven te vinden voor misleiding, hoewel ik zelf het gebruik van misleiding nog niet heb afgezworen.

Het is niet zozeer het gebruik van misleiding dat mij zorgen baart, maar dat het gebruikt wordt zonder erbij stil te staan. Misleiding wordt niet meer toegepast in geval van nood, maar als standaardprocedure. Deze routine en acceptatie vind ik zorgelijk.

Mijn zorgelijkheid over het gebruik van misleiding is gebaseerd op drie overwegingen:

1. De ethische implicaties van zulke procedures
2. De methodologische implicaties van zulke procedures
3. De implicaties voor de toekomst van de sociale psychologie

Ethische problemen

Ethische problemen doen zich voor wanneer misleiding mogelijk schadelijke gevolgen heeft voor het subject. Hebben we het recht om kleine angsten bij mensen in te boezemen en de mogelijkheid van verregaandere angst te riskeren puur vanwege doeleinden van onze experimenten, vooral aangezien bij misleiding mensen de mogelijkheid wordt afgenomen te kiezen of ze zichzelf wel of niet aan bepaalde risico’s willen blootstellen? Daarnaast krijgen mensen bij onderzoeken met misleiding vaak discrepante informatie, waarbij de mogelijkheid van schadelijke effecten wellicht niet weggenomen kan worden door uitleg achteraf. Denk ook aan het onderzoek van Milgram naar gehoorzaamheid jegens autoriteit. Hebben we het recht om mensen te voorzien van zulke mogelijk verstorende inzichten over zichzelf?

Deze vraag was ook aan de orde naar aanleiding van het onderzoek van Asch naar groepsdruk, al waren hier de implicaties voor het zelfconcept minder intens.

Ook gaan mijn zorgen uit naar minder duidelijke cases, waarin er minder gevaar is voor schadelijke effecten. Misleiding op zichzelf en de manier waarop mensen worden gebruikt veroorzaakt serieuze ethische kwesties. Subjecten worden immers blootgesteld aan leugens en trucs, misleid over de doeleinden van de interactie en onthouden van belangrijke informatie. We lijken te vergeten dat de relatie tussen onderzoeker en subject een échte menselijke relatie is, waarin we verantwoordelijkheid hebben voor het subject als mens van wie we de waardigheid moeten beschermen. Gedrag dat normaal gesproken onacceptabel zou zijn, krijgt deugd doordat het plaatsvindt in een andere situatie en wordt daardoor anders geëvalueerd. Gedrag wordt beoordeeld in de context van de wetenschappelijke bijdrage van het onderzoek en misleiding – wat normaal gesproken onacceptabel is – kan daardoor positief beoordeeld worden.

Naïeve subjecten

Een tweede bron van mijn zorgelijkheid over het gebruik van misleiding is mijn toenemende twijfel over zijn adequaatheid als een methode voor sociale psychologie. Een basisassumptie is dat bewustheid van subjecten over de condities die we proberen te creëren en over de fenomenen die we willen onderzoeken hun gedrag zodanig beïnvloeden, dat we er geen valide conclusies uit kunnen trekken. Het is dus belangrijk om onze subjecten naïef te houden over de doeleinden van het onderzoek.

Maar hoe lang zal het mogelijk zijn voor ons om naïeve subjecten te vinden? De meeste studenten weten al dat het doeleinde in ieder geval niet zal zijn wat de onderzoeker beweert. Er zijn natuurlijk andere subjecten die nog wel naïviteit bezitten, maar ook dit zal een kwestie van tijd zijn. Ik vraag me daarom af of er een toekomst ligt in het gebruik van misleiding.

Toch weet over het algemeen het subject niet wat het exacte doel van het onderzoek is; hij kan slechts gissen. Of hij wel of niet het echte doeleinde weet, hij zal zijn best doen om hier achter te komen, aangezien hij niet gelooft wat de onderzoeker hem vertelt. Daarom zal hij handelen naar zijn eigen verwachting. Als hij daarentegen verontwaardigd is over de poging van de onderzoeker hem te misleiden, zal hij wellicht expres het tegengestelde doen van wat hij denkt dat de bedoeling is. In beide gevallen zal het subject dus handelen naar zijn eigen denkbeeld en niet naar denkbeeld dat de onderzoeker probeert voort te brengen. Zo weten we dus niet waar het subject naar antwoordt, terwijl misleiding bedoeld is om de controle bij de onderzoeker te leggen.

Het gebruik van misleiding moedigt het subject aan om naar alternatieve interpretaties te zoeken.

• Ten eerste vestigt het aanhoudende gebruik van misleiding de reputatie van psychologen als mensen die niet te vertrouwen zijn.
• Ten tweede is een situatie waarin misleiding plaatsvindt onvermijdelijk erg ambigu, aangezien veel relevante informatie om de structuur van de situatie te kunnen begrijpen achtergehouden moet worden.
• Ten derde veroorzaakt misleiding dat de onderzoeker tegenstrijdige berichten overbrengt naar het subject.

Aangezien de assumpties dat het subject naïef is en dat hij de situatie ziet zoals de onderzoeker dat wil niet meer toereikend zijn, heeft het gebruik van misleiding niet langer duidelijk speciale voordelen ten opzichte van andere experimentele benaderingen. We hebben dus alle reden om een alternatieve aanpak te onderzoeken, aangezien misleiding ten minste evenveel methodologische problemen met zich meebrengt als alle andere procedures.

Lange termijn gevolgen

Mijn derde zorg over het gebruik van misleiding is gebaseerd op de lange termijn implicaties voor onze discipline. Dit is een combinatie van de ethische en methodologische overwegingen die ik reeds heb genoemd. Kan men echt een discipline bouwen op grond van onderzoek gebaseerd op misleiding?

Als we doorgaan met zulk onderzoek, raken onze subjecten steeds meer ontwikkeld en worden wij steeds minder in staat de condities te creëren die onze experimentele procedures vereisen. Bovendien zullen onze subjecten wantrouwiger worden en zullen onze relaties met hen ondermijnd worden.

Het gebruik van misleiding heeft ook betrekking op de contradictie tussen onze experimentele procedures en onze vergaande doelen als wetenschappers en docenten. Aan de ene kant hebben we de wens om procedures geheim te houden, terwijl we aan de andere kant als wetenschapper en docent het traditionele verlangen hebben om het publiek te informeren en in te lichten.

Nu zijn de onderzoekers geïnteresseerd in slechts tijdelijke geheimhouding, maar het is niet ondenkbaar dat ze in de toekomst zulke procedures regelmatig gebruiken voor grote delen van de populatie en daarom het publiek liever permanent naïef laten.

Omgaan met ethische en methodologische problemen

Op welke manieren kunnen we als onderzoekers omgaan met de zorgelijke kwesties die ik heb uitgesproken?

Ik suggereer drie stappen die we kunnen nemen:

1. Ons actieve bewustzijn van het probleem vergroten
2. Manieren onderzoeken om de negatieve effecten van misleiding tegen te gaan en te minimaliseren
3. Zorgvuldige aandacht geven aan de ontwikkeling van nieuwe experimentele technieken die het stellen zonder het gebruik van misleiding

Misleiding noodzakelijk?

Ik heb al duidelijk gemaakt dat ik geen complete verwijdering van misleiding onder alle omstandigheden voorstel, gezien het conflict van waarden. Wat wel cruciaal is, is dat we onszelf altijd afvragen of misleiding, bij de betreffende casus, noodzakelijk en rechtvaardig is. Hoe we deze vraag beantwoorden is minder belangrijk dan het feit dat we het onszelf afvragen. Actief bewustzijn van het probleem is dus op zichzelf een deel van de oplossing, omdat dit het gebruik van misleiding een zaak voor discussie, afweging, onderzoek en keuze maakt. Als we eerlijk bezig gaan met dit proces, zullen we erachter komen dat er veel gelegenheden zijn waarbij misleiding niet hoeft worden toegepast.

Misleiding zonder negatieve effecten

Als we toch gebruik maken van misleiding, is het essentieel dat we manieren vinden waarop we de negatieve effecten tegengaan en minimaliseren. Het is een duidelijke vereiste om bescherming in te bouwen in elke fase van het proces. De soort van feedback die het subject aan het einde van de experimentele sessie is volgens mij vooral belangrijk. Hiermee wordt ten eerste het principe nageleefd dat een subject niet met meer angst of een lager zelfbeeld zou moeten weggaan dan waarmee hij kwam. Ten tweede vind ik het belangrijk dat een subject weggaat met het gevoel iets geleerd te hebben of gegroeid te zijn.

Postexperimentele feedback

Postexperimentele feedback is natuurlijk de primaire manier om negatieve effecten tegen te gaan. Deze verklaring zou moeten worden gegeven met zoveel mogelijk detail en sommige gedachten moeten gegeven worden om ze betekenisvol voor het subject te maken en om de relatie met de onderzoeker te herbouwen. Om deze doeleinden te bereiken moeten we het subject onder geen omstandigheden valse informatie geven tijdens de feedback. Op deze manier hebben we kans om een soort van vertrouwen te behouden in onze relatie met mogelijke subjecten, omdat ze er dan in ieder geval zeker van zijn dat de feedback niet iets anders betekent. Als ze hier ook al niet meer van op aan kunnen, verliezen we immers de hele basis voor een fatsoenlijke menselijke relatie met onze subjecten en alle hoop voor een toekomstige samenwerking met hen.

Alternatieve experimenten

Mijn derde en laatste suggestie is dat we enige creativiteit investeren in het zoeken naar alternatieve experimentele technieken die niet afhankelijk zijn van misleiding. Het soort technieken die ik in mijn hoofd heb zouden gebaseerd zijn op het principe van het ontlokken van de positieve motivaties van het subject om deel te nemen aan het onderzoek. Deze motiveren het subject actief deel te nemen en betrokken te zijn bij handelingen en moedigen hem aan samen te werken om het experiment te laten slagen.

Misschien is de meest veelbelovende bron van alternatieve experimentele procedures de procedures die een soort van rolspel gebruiken. Zo’n situatie creëert een hoog niveau van emotionele betrokkenheid en ontlokt motivaties die verbonden zijn met de werkelijkheid. Bovendien is er hierbij de mogelijkheid om specifieke theoretische hypotheses te testen door middel van data gebaseerd op herhaalde metingen.

Andere procedures

Er zijn andere types van procedures die de moeite van onderzoeken waard zijn, zoals veldonderzoeken waarin, met volledige samenwerking van de subjecten, specifieke experimentele variaties geïntroduceerd worden. De voordelen van omgaan met motivaties op een real-life niveau van intensiteit zouden de nadelen van het bewustzijn van het doel van het onderzoek nog wel eens kunnen overtreffen.

Welk alternatief we ook proberen, er is geen twijfel dat ze allemaal hun eigen problemen en complexiteiten zullen hebben. Maar er bestaan wel alternatieven die, voor veel doeleinden, even effectief of effectiever zijn dan procedures die op misleiding gebouwd zijn. Mijn enige verzoek is dat we energie wijden aan het actief onderzoeken van deze alternatieve benaderingen.