Waarover gaat dit onderzoek?

De centrale vraag van het aansprakelijkheidsrecht is welke gedragingen in strijd zijn met ‘de maatschappelijke betamelijkheid’ in de zin van art. 6:162 lid 2. De beantwoording daarvan is sterk afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Daarom bestaat er ook geen strakke wettelijke definitie van maatschappelijke betamelijkheid. Aangezien de rechter deze vraag wel regelmatig in concrete gevallen moet beantwoorden, is het verhelderend om een beeld te krijgen van hoe rechtspraak en wet invulling geven aan ‘de maatschappelijke betamelijkheid’. Het beeld dat daaruit ontstaat, is dat rechters continu op zoek zijn naar criteria om de maatschappelijke betamelijkheid zo objectiveerbaar mogelijk te maken, zodat ze geen subjectief oordeel hoeven te vellen.

Hoe denkt de Hoge Raad over maatschappelijke onbetamelijkheid?

Traditioneel speelt de Hoge Raad een belangrijke rol bij de invulling van de maatschappelijke betamelijkheid. Omdat de samenleving immens complex is, doen ‘maatschappelijke botsingen’ tussen verschillende partijen zich op oneindig verschillende manieren voor. Sommige soorten botsingen doen zich vaker voor dan andere, zoals letterlijke botsingen in het verkeer. Dergelijke zaken komen dan op een gegeven moment voor de Hoge Raad, die vervolgens bepaalde uitgangspunten formuleert die lagere rechters bij dat soort zaken moeten betrekken. Bekend voorbeeld daarvan zijn de ‘kelderluikcriteria’ die van toepassing zijn op situaties van ‘gevaarzetting’. De kelderluikcriteria vormen echter geen invulling van 'de maatschappelijke betamelijkheid' als geheel, ze vormen slechts een categorie van criteria voor een bepaalde soort maatschappelijke botsing. Zo gelden er andere criteria voor ‘hinder’, weer andere voor ‘beroepsfouten’, etcetera. Feitenrechters moeten zich dus telkens afvragen of de voorliggende onrechtmatige daad in een van de categorieën valt die de Hoge Raad in het leven heeft geroepen. Zo ja, dan moeten zij de daarvoor geldende criteria meenemen in hun oordeel.

Daarbij gelden twee belangrijke beperkingen. Ten eerste zijn de criteria van de Hoge Raad doorgaans vaag en algemeen, dus de rechter zal alsnog tot op zekere hoogte zijn eigen oordeel moeten vellen. Ten tweede vallen veel maatschappelijke botsingen niet netjes in een bepaalde categorie waarvoor de Hoge Raad richtlijnen heeft gegeven.

Hoe geeft de wet invulling aan de maatschappelijke betamelijkheid?

Hoewel ‘strijd met de wet’ een aparte categorie is bij de vaststelling van onrechtmatige daad (zie art. 6:162 lid 2), spelen wettelijke bepalingen ook een belangrijke rol bij de invulling van de maatschappelijke betamelijkheid. Dat komt door mechanismen die ‘samenwerking’ en ‘reflexwerking’ genoemd zouden kunnen worden.

Van ‘samenwerking’ is sprake als het feit dat een wettelijke bepaling is geschonden wel gewicht in de schaal legt, maar deze schending niet de enige reden is om te concluderen tot een onrechtmatige daad. Andere omstandigheden kunnen voor de rechter minder of juist meer doorslaggevend zijn dan de schending van de wet. ‘Reflexwerking’ vindt plaats als de rechter bij invulling van maatschappelijke betamelijkheid zich laat inspireren door wettelijke bepalingen die technisch (nog) niet van toepassing zijn.

Hoe geeft de maatschappij invulling aan de maatschappelijke betamelijkheid?

Rechters die zich afvragen wat de maatschappelijke betamelijkheid inhoudt, kunnen zich laten leiden door wat deskundigen in een bepaald maatschappelijk veld eerder als norm hebben vastgesteld (bijvoorbeeld artsen die richtlijnen hebben opgesteld voor medische ingrepen). Inhoudelijk zijn deze normen vaak goed omdat ze zijn opgesteld door deskundigen uit de betreffende domeinen zelf. Bovendien zijn ze vaak veel specifieker en duidelijker dan de algemene normen van de Hoge Raad. Als de betreffende normen echter onderwerp zijn van controverse en hevige discussie binnen het veld, dan moet de rechter wel oppassen.

Welke invloed heeft het oordeel van derden (tuchtrechters en deskundigen)?

Als de gestelde onrechtmatige daad plaatsvindt in de context van beroepsuitoefening (artsen, advocaten, etc.), is daar soms al een tuchtrechtuitspraak over gewezen. Ook daaruit kan de civiele rechter putten bij de invulling van de maatschappelijke betamelijkheid. Soms vergt de invulling van de maatschappelijke betamelijkheid specialistische kennis, bijvoorbeeld bij letselschade in een lift, waarbij beoordeeld moet worden in hoeverre de lift voldoet aan de veiligheidsnormen. In dergelijke gevallen speelt het oordeel van deskundigen een belangrijke rol. Deskundigenoordelen komen veel voor in de recente rechtspraak. Ook wordt er door de procespartijen veel gediscussieerd over de partijdigheid en betrouwbaarheid van de betrokken deskundigen. Daarom zijn uitgangspunten als hoor-en wederhoor, onpartijdigheid en motiveringsplicht ook van toepassing op de deskundige.

Hoe verhouden de voorgaande bronnen zich tot elkaar?

Vaak maakt de rechter slechts gebruik van één van de bovengenoemde bronnen, soms zelfs geen enkele. Als er meerdere bronnen van toepassing zijn, dan geldt er vaak een spectrum van ‘abstract’ naar ‘concreet’ wat betreft de manier waarop ze het oordeel beïnvloeden. Zo biedt de Hoge Raad vaak algemene uitgangspunten, geeft een protocol uit het maatschappelijk veld meer specifieke richtlijnen en geeft de deskundige een concrete uitspraak op casusniveau. Tegenstrijdigheden tussen verschillende bronnen komen eigenlijk niet of nauwelijks voor.

Hoe doorslaggevend zijn de omstandigheden van het geval ten opzichte van de voorgaande uitgangspunten?

In de meerderheid van de gevallen blijft het individuele oordeel van de rechter, op grond van de concrete omstandigheden van het geval, doorslaggevend. De kunst en moeilijkheid van de oordeelsvorming blijft liggen bij wat te doen nadat alle externe bronnen hun zegje hebben gedaan. De rechter zal nog altijd over de concrete casus uitspraak moeten doen en daarbij zal altijd een zekere mate van subjectieve oordeelsvorming betrokken zijn.

Wat is de conclusie?

De rechter maakt bij de invulling van ‘de maatschappelijke betamelijkheid’ in de zin van art. 6:162 zo veel mogelijk gebruik van externe bronnen: de Hoge Raad, wetgeving, maatschappelijke normontwikkeling en deskundigenverklaringen. De rechtspraak geeft algemene uitgangspunten voor bepaalde categorieën van gedragingen. De wet geeft vaak invulling aan de maatschappelijke betamelijkheid door de mechanismen van ‘samenwerking’ en ‘reflexwerking’. Van maatschappelijk ontwikkelde normen maakt de rechter gebruik als deze beschikbaar zijn, omdat ze vaak specifieker en duidelijker zijn dan richtlijnen uit de rechtspraak. Deskundigenverklaringen en tuchtrechtspraak kunnen tot slot een belangrijke rol spelen voor de beoordeling van de specifieke omstandigheden van het geval.

Artikel 3:105 BW

Het eerste lid van dit artikel zorgt ervoor dat een dief door verjaring eigenaar kan worden. De wetgever heeft dit gevolg aanvaard, maar de Hoge Raad heeft in het arrest Gemeente Heusden/M. c.s. de gevolgen enigszins willen beperken.

Gemeente Heusden/M. c.s.

In dit arrest had M. een stuk bosgrond van 400m² van de gemeente 'gestolen' door het hek van zijn perceel ook daaromheen te plaatsen. Er worden boomhutten gebouwd, een jeu-de-boulesbaan aangelegd en een houtopslag gemaakt. Na in elk geval 20 jaren, de precieze datum is onduidelijk, stelt de gemeente dat zij weer over de grond wil beschikken, waarop M. zich op verjaring beroept.

M. wordt in het gelijk gesteld op grond van art. 3:105 BW. Opmerkelijk aan dit arrest is dat de Hoge Raad vervolgens de onrechtmatigedaadsvordering benoemt. De Hoge Raad stelt hiermee de weg open dat de oorspronkelijke eigenaar, die zijn bezit verliest op grond van art. 3:105 BW, middels schadevergoeding in nature haar eigendom weer terug kan krijgen. Kort gezegd: de dief krijgt het eigendom door verjaring, maar zou het direct weer in moeten leveren vanwege de onrechtmatigedaadsvordering.

Wetgever

Het beëindigen van bezit is geregeld in art. 3:306 jo 3:314 lid 2 BW. De wetgever vond het echter onwenselijk dat de eigenaar de zaak niet meer zou kunnen opvorderen, terwijl de bezitter (bij gebrek aan goede trouw) nooit eigenaar kan worden. Daarom werd art. 3:105 BW ingevoerd. De Hoge Raad vond het echter problematisch dat art. 3:105 BW geen ruimte laat voor een belangenafweging; een belangenafweging die echter in art. 3:306 jo 3:314 lid 2 BW al wel gedaan is. De wetgever wilde namelijk na 20 jaren aan alle vorderingen een einde maken, waarbij geen onderscheid gemaakt wordt tussen goedenrechtelijke (revindicatie) en verbintenisrechtelijke (onrechtmatige daad) vorderingen. De wetgever wilde dat het recht zich na verloop van tijd bij de feiten aansluit.

Gewezen kan ook nog worden op art. 3:312 BW; ook hieruit blijkt dat de wetgever met het verjaringsrecht in gedachten had dat er geen onrechtmatigedaadsvordering meer open staat. De wetgever heeft dus de onrechtmatigedaadsvordering willen voorkomen, maar de Hoge Raad opent deze mogelijkheid weer met dit arrest.

Hoe kan er ontkomen worden aan deze conclusie?

• Artikel 3:105 BW als een losse schadeveroorzakende gebeurtenis te zien. Dit werkt niet, omdat er niet na 20 jaar (de verjaringstermijn) ineens een onrechtmatige daad gepleegd wordt. Het onrecht is de inbezitneming en houding van de zaak; het eigendomsverlies is hier slechts het gevolg van.

• Het erbij betrekken van art. 3:306 jo. 3:314 BW. Het toepassen van deze bepalingen is een voorwaarde voor art. 3:105 BW. Het eigendomsrecht dat verloren gaat op grond van art. 3:105 BW, is door werking van art. 3:314 BW een machteloos eigendomsrecht geworden: het kan niet worden afgedwongen/uitgeoefend.

Rechtsvinding?

De wetgever laat dus weinig ruimte voor onrechtmatigedaadsvorderingen, maar de Hoge Raad neemt die ruimte wel; met het oog op de onvrede die art. 3:105 BW opwekt. Verstijlen is van mening dat de Hoge Raad hier een correctie geeft op hetgeen de wetgever heeft gecreëerd; de rechtsvormende taak van de Hoge Raad. De vraag is alleen of de Hoge Raad met deze uitspraak het systeem van de verjaring niet teveel geweld aandoet.