Werken aan Normatieve Professionaliteit: Literatuur week 5 (Wetenschappelijke kennis als noodzakelijke of voldoende voorwaarde?) Universiteit Utrecht

Mackor, A.R. (2006) Over de aard en grenzen van kennis. In: Hees, M. van e.a.(red.) Kernthema’s van de Filosofie. Amsterdam: Uitgeverij Boom. p. 135-158.

H6 Over de aard en grenzen van kennis. p. 135-158.

6.1 inleiding

• Kenleer / epistemologie: over kennis?
• Rationalisme wijst de rede als enige, althans meest betrouwbare, bron van kennis aan
• Empirisme bestempelt de zintuiglijke ervaring tot enige bron van kennis van de werkelijkheid
• Zowel rationalisten als empiristen huldige de opvattingen dat overutingen pas het predikaat ‘kennis’ verdienen als ze onfeilbaar en onbetwijfelbaar zijn, of tot dergelijke overtuigingen herleid kunnen worden. Rationalisten noch empiristen blijken een overtuigend anwtoor te hebn op de, als gevolg van hun stringente eis dat kennis onbetwijfelbaar een fundament moet hebben, de rijzende vraag of kennis uberhaupt mogelijk is.
  
  • Als slotsom dat kennis niet mogelijk is, dan skepticisme
• Kentheorie van Kant is invloedrijke poging om standpunten van empiristen en rationlisten te verzoenen en scepticisme te weerleggen, maar geen voldoende weerwoord op scepticisme

6.2 Drie soorten kennis

• Kennis als gerechtvaardigde ware overtuigingen: standaarddefinitie van kennis volgens epistemologische theorieen
• Weten hoe: praktische kennis
• Weten dat: propositionele kennis
• Knowledge by acquintance: als we bekend of vertrouwd zijn met iets of iemand

6.3 empirisme en rationalisme

• Scholastiek: middeleeuws denken waaribj overtuigingen status van kennis verdienden, omdat en in zoverre deze gestuend werden door alledaagse waarnemingen of door de opvattingen van Aristoteles en kerkvaders
• Scepticisme: als gevolg van wetenshcappelijke, religieuze en maatschappelijke ontwikkelingen aan het eind van de Middeleeuwen was het vertrouwen in de kennis die aan autoriteiten en alledaagse waarneming werd ontleend, zodanig geschaad, dat als reactie wel werd gesteld dat kennis onmogelijk is.
• Rationalisten: wijzen de reden eenzijdig aan als bron van kennis
• Methodische twijfel: met behulp van deze methode kunnen we volgens Descartes overtuigingen vaststellen die onbetwijfelbaar en noodzakelijk waar zijn en die daardoor als fundament van kennis kunnen functioneren.
• Droomargument: dat onze zintuigen onbetrouwbaar zijn onderbouwt Descartes met het droomargument dat onze zintuigen ons geen zekerheid kunnen geven over het bestaan van de werkelijkheid buiten ons.
• ‘ik denk dus ik besta’: omdat deze stelling onbetwijfelbaar en noodzakelijk waar is, kan zij als axioma (uitgangspunten door de rede zichtbaar) van kentheorie dienen.
• Aangeboren ideeën: naast ideeën die we door zintuigelijke waarneming verwerven, hebben we aangeboren ideeën door God in onze geest geplant.
  
  • Descartes betoogt dat onze heldere en onderscheiden ideeën door God zijn ingeplant en dus onfeilbaar zijn. Objecten waarop zijn ideeën betrekking hebben bestaan dus werkelijk.
• Godbewijs: helaas berust Descartes’s weerlegging van het scepticisme op een circulair godsbewijs. Enerzijds stelt hij dat hij het bestaan van God bewezen acht ogv feit dat hij heleder en onderscheiden idee vna God heeft, anderzijds dat alle heldere en onderscheien ideeën jusit zijn, omdat God bestaat.
• Empiristen: zintuiglijke ervaring vormen de enige bron van kennis
• Tabula rasa: volgens het empirisme is de geest een tabula rasa (kritiek op Descartes’ rationlistische opvatting van aangeboren ideeën)
• Enkelvoudige en complexe ideeën: enklevoudige ideeën worden rechtstreeks door de verschijning zelf veroorzaakt en kunnen daarom niet onjuist zijn, zoals kleur of vorm. De menselijke geest stelt complexe ideeën samen uit eenvoudige ideeën en kan zich daarbij vergissen.
• Kritiek op empirisme is dat het feit dat een empirist een bepaalde zintuigelijke waarneming heeft, niet bewijst dat zijn waarneming door dat verschijnsel veroorzaakt wordt en dus ook geen bewijs voor het bestaan van dat verschijnsel is.
• Causaliteit: een causaal verband impliceert een noodzakelijk verband, maar een noodzakelijk verband kunnen we niet waarnemen. Wat we waarnemen is slechts een regelmatigheid. Hume concludeert dat er slecht sprake is van het toeschrijvn van dergelijke verbanden aan de werkelijkheid
• Gewoonte: de gewoonte heeft tot gevolg dat we het gevoel hebben dat zich een noodzakelijk verband in de werkelijkheid voordoet, maar dit gevoel levert ons geen kennis, maar slecths een illusie.

6.4 Kants kentheorie: de verzoening van empirisme en rationalisme

• Aanschouwings- of begripsvermogen: Kant stelt dat wij, noch door de rede, noch door zintuigen, de ware aard van objecten in de buitenwereld ontdekken, maar dat, integendeel, ons aanschouwings- of begripsvermogen de verschijnselen op een bepaalde wijze structureert. Het is dus niet de werkelijkheid die ons een bepaalde structuur opdringt, maar het is ons begripsvermogen dat de werkelijkheid structureert.
• Kants poging empirisme en rationalisme te verzoenen begint met de stelling dat waarnemen en begrijpen beide noodzakelijk zijn om kennis van de werkelijkheid te verwerven. à ‘Gedachten zonder inhoud zijn leeg, indrukken zonder begrippen zijn blind’.
  
  • Als we alleen - door de rede geproduceerde – gedachten hadden, dan zouden we niet kunnen weten of die gedachten betrekking hebben op verschijnselen in de werkelijkheid. Anderzijds stelt Kant dat rationalisten terecht betogen dat de begrippen, in termen waarvan onze gedachten geformuleerd zijn, ons in staat stellen over verschijnselen in de werkelijkheid na te denken.
  • Als we uitsluitend – door de zintuigen geproduceerde – intuïties hadden, dan zouden we geen kennis kunnen verwerven.
  • Kant stelt dat wij, noch door de rede, noch door de zintuigen, de ware aard vna objecten in de buitenwereld ontdekken, maar dat, integendeel, ons aanschouwings- of begripsvermogen de verschijnselen op een bepaalde wijze structureert. Het is dus niet de werkelijkheid die ons een bepaalde structuur opdringt, maar het is ons begripsvermogen dat de werkelijkheid structureert. Kant betoogt nu dat we ons dus niet op de verschijnselen in de werkelijkheid, maar op het menselijk begripsvermogen moeten richten als we iets over kennis willen weten.
  • Brilmetafoor bij Kant: zonder bril zien we wazig (we hebben intuïties), zo wazig dat we geen afzondelrijke objecten en gebeurtenissen kunnen odnerscheiden (we hebben geen begrippen). Met bril zien we weliswaar scherp (we hebben begrippen), maar de objecten zien er - door de cilinder – vervormd uit. Daaruit volgt dat we met noch zonder bril de dingen kunen zien zoals zij ‘in zichzelf zijn’.
  • Kants kentheorie: Dit kan je beschouwen als samenvatting voor de kentheorie van Kant, omdat hij stelt dat zowel waarnemen als denken nodig is om kennis van de werkelijkheid te verwerven. Het begripsvermogen structureert verschijnselen op een bepaalde wijze en niet de zintuigen of de reden. In de uitspraak wordt verwezen naar het begripsvermogen op de volgende manier: indrukken zonder begrippen zijn blind. Kant stelt namelijk we enkel dingen kunnen zien omdat we begripsvermogen hebben van de dingen die we zien. Ook staat er in de uitspraak dat gedachten zonder inhoud leeg zijn, hiermee wordt geduid op het feit waarbij Kant stelt dat gedachten pas inhoud hebben als we iets waar kunnen nemen, als verschijnselen zich aan ons voordoen. En vervolgens hebben we ons begripsvermogen nodig om deze verschijnselen te structureren. Zonder begrippen zijn indrukken, dus verschijningen, volgens Kant namelijk blind.
• Noumena: met noch zonder bril kunnen we de dingen zien zoals zij ‘in zichzelf zijn’
• Phenomena: we kunnen de verschijnselen slechts zien zoals zij zich door onze bril ‘aan ons voordoen’
  
  • Bij Hume kunnen alle verschijnselen met bril gezien worden, maar ook zonder en dus weten we wat voor effect de bril heeft.
• Kants verzoening van het empirisme en nationalisme bestaat er in dat de rationalist volgens hem gelijk heeft in zoverre de zintuigelijke ervaring op zichzelf geen propositionele kennis oplevert, maar dat de empirist gelijk heeft in zoverre propositionele kennis uitsluitend betrekking kan hebben  op objecten van mogelijke ervaring (de phenomena).
  
  • Een belangrijke implicatie van Kants theorie is dat menselijke kennis de grenzen van zintuigelijke ervaring niet kan overschrijden; voorbij die grens ligt het terrein van geloof en speculatie.

6.5 De twintigste eeuw: de ontmanteling van het zeventiende-eeuwse kennisideaal

• Logisch positivisme: vorm van het empirisme
  • Sense data: Popper bekritiseerde de aanname dat we zekere kennis kunnen verwerven. Net als Kant bestrijdt Popper het de empiristische opvatting dat er iets in de waarneming ‘gegeven’ is dat we passief en neutraal kunnen registreren (Locke noemde dit ideeën, logisch positivisten spreken over sense data).
  • Protocolzinnen: in navolging van Kant meende Propper dat zelfs de allerelementairste waarnemingsuitspraken (logisch positivisten noemen deze protocolzinnen) reeds door ons begirpsvermogen gestructureerd zijn en dus niet in de waarneming ‘gegeven’ zijn,
  • Theoriegeladen: Propper schrijft dat zelfs de meeste elementaire waarnemingsuitspraken theoriegeladen zin.
  • Anders dan Kant meent Propper echter dat ons begripsvermogen niet slechts één universele wijze van structureren biedt. Popper betoogt dat verschillene theorieËn onze waarneming op verschillende wijzen kunnen structureren en hij stlet bovendien at we nooit met zekerheid kunnen weten of onze wijze van structureren – de huidige theorie - de best mogelijke is.
• Fundamentalisme: Quine valt de logisch positivistische aanname dat kennis een fundament heeft, aan
• Holisme of coherentisme:
• Dogma’s van het empirisme: de twee uitgangspunten van het logisch positivisme warop het funderingsdenken gebaseerd is. Op basis van zijn weerlegiing van het absolute onderscheid tussen analytische en synthetische uitspraken (dogma 1) beargumenteert hij vervolgens dat ook het 2^e dogma van het logisch positivisme- het reducitonisme – niet houdbaar is. Reductionisme is de aanname dat alle betekenisvolle uitsprkaen uiteindelijk herleid kunen worden tot allerelementairste empirische uitspraken (protocolzinnen) die ieder uitzonderlijk van de ervaring getoetst kunnen worden. Quine is echter net als Popper, van mening dat er geen theorieloze waarnemingsuitspraken zijn die rechtstreseks kunen worden getoetst aan omstandigheden die in de waarneming ‘gegeven’ zijn. Tegenover het reductionsime stelt Quine de opvatting dat niet afzonderlijke uitpsrkaen maar complete theorieen aan de ervaring getoetst worden.
• Autonome subject: empiristen en rationalisten zoeken het fundament van kennis in het autonome object. Zij richten zich immers op hun eigen momentane bewustzijnstoestanden en beweren dat daarin dat onbetwijfelbare fundament kan woren gevonden, omdat deze toestanden direct aan henzelf gegeen zijn. Deze nadruk op het autonome subject suggereert dat mensen dit inzicht in hun eigen bewustzijnstoestanden onafhaneklijk van hun sociale omgeving kunen verwerven en rechtvaardigen.
  
  • Echter, onze overtuigingen tav onze eigen mentale toestanden zijn evenzeer tehoriegeladen als onze overtuigingen tav standen van zaken in de werkelijkheid. Zij vereisen een sociale omgeving en een taal waarin een tweede en hogere orde overtuigingen kunenn worden uitgedrukt. Deze argumenten weerleggen de opvatting dat wij zonder interactie met de sociale omgeving propositionele kennis zouden kunnen verwerven.
  • Sociaal gedeelde regels: de rechtvaardiging van kennis geschiedt ahv sociaal gedeelde regels en is in die zin een door en door sociale activiteit
    
    • Nieuwe regels zijn niet zozeer sociaal gedeeld, maar zij moeten voor anderen wel begrijpelijk – dwz sociaal deelbaar – zijn. In deze zin is niet alleen de rechtvaardiging van beweringen, maar ook die van nieuwe regels een sociale activiteit.
• Verificatiecriterium van betekenis: epistemologisch reductionsime (stelling dat waarheid van elementaire waarnemingsuitspraken volledig door zintuigelijk waarneembare omstandigheen bepaald wordt) gaat hand in hand met reductionistische betekenistheorie: de opvatting dat de betekenis van elementaire waarenmingsuitspraken door diezelfde zintuigelijke waarneembare omstandigheden wordt bepaald
• Afbeeldingshtoerie van kennis: wittgensteins theorie. De relatie tussen de reductionistische kentheorie en betkeenistheorie bestaat erin dat elementaire waarnemingsuitspraken een onbetwijfelbaar fundament van kennis vormen omdat en voor zover zij afbeeldingen van standen van zaken in de werkelijkheid zijn
• Aanwijzende of ostensieve definitie: de beteknis van woorden bestaat louter en alleen in hun verwijzing en het verband tussen woord en boject wordt dmv aanwijzende of ostensieve definitie tot stand gebracht
  
  • Aangez ein de afbeeldingtheorie betkenis en verwijzijn aan elkaar gelijkstelt, leidt izj tot de opvatting dat veel schijnbaar betkenisvolle uitspraken betekenisloos zijn. Omdat zij geen standen van zaken in werkelijkheid afbeelden, maar uitsluitend betrekking hebben op de relatie tussen taal en werkelijkheid.
• Taalspelen en levensvormen: later keert wittgenstein tegen zijn eedere afbeedlingstheorie en meent nu dat men voor alle woroden en voor alle uitspraken meot onderzoeken hoe zij in de praktijk gebruikt worden. In deze opvatting bestaat de betkenis van woroden en uitspraken daarom niet in een afbeeldingsrelatie maar in hun functie in zogenaamde taalspelen en levensovrmen waarbinnen zij gebruikt worden.
• Instrumentele of pragmatische betekenistheorie: zie het als een kist gereedschap waarin elk gereedschpa zijn eigen functie heeft, die op eigen als oneigelijke wijze gebruikt kan worden.
  
  • Taalhandelingen: vanwege de nadruk op het gebruik van uitspraken wordt wel over taalhandelingen gesproken.
• Debat tussen realisten en instrumentalisten: de instrumentaliste houdt vol dat de ene uitspraak niet beter is dan de andere omdat zij de werkelijkheid beter afbeeldt, maar omdat ij tot betere vorospellingen leidt. Het debat tussnr ealistne en instrumentalisten is tot de dag van vandaag een belangrijke thema in de wetenschapsfilosofie.

6.6 naturalistische of therapeutische filosofie?

• Therapeutische filosofen: volgens therapeutische filosofen zijn vragen over de aard en mogelijkheid van kennis geen empirische toetsbare vragen over  de werkelijkheid, maar veeleer vragen over de manier waarop wij taal gebruiken. Voglens deze visie hebben epistemologen tot taak een therapie aan te bieden aan al diegenen die taalkundige verwarring omtrent het woord kennis ten onrecht aanzien voor diepe filosofische inzichten over kennis.
• Naturalistische epistemologie: de gedachte dat de epistemologie een meer constructieve en systematische taak kan vervullen. naturalistische epistemologie in brende zin is de reeds besproken opvating dat het onmogelijk is eerste ene afgeronde filosofische theorie (eerste filosofie) te ontwikkelen die als fundament van kennis kan fungeren.
• De naturalistische epistemologie heeft wel ene normatieve tak, maar deze biedt geen absolute richtlijnen. Zij is onderdeel van toegepaste wetenschap.

6.7 conclusie

• Epistemologie heeft bestaansrecht om 2 redenen. Bepaalde aspectne van de veranderen opvatitngen over kennis kunne het best vanuit een dergelijk algemeen perspectief begrpen worden. De epistomologie heeft echter niet alleen deze pedagogische pretentie. Ook op de frontlinies van onderzoek zal op enig moment een poging gedaan moeten worden om de inzichten van de verschillende filosofische en empirische disciplines te integreren. Juist daarbij kan een historisch en systematisch geschoolde kentheoriticus zowel een therapeutische als ook meer systematische taak vervullen.

Slavin, R. E. (2002). Evidence-based education policies: Transforming educational practice and research. Educational researcher, 31(7), 15-21

Evidence based beleid heeft de grote potentie om de praktijk van educatie te transformeren, net zoals onderzoek in educatie. Evidence based beleid can eindelijk educatie in beweging krijgen naar het soort progressieve verbetering dat de meeste succesvolle delen van onze economie en maatschappij als een eeuw geleden bereikt hebben. Door middel van een sterke onderzoeksbasis en overheidsbeleid dat vraagt om dicht bewijs van de effectiviteit achter programma's en de praktijk in onze scholen, kunnen we een echte vooruitgang gaan zien in plaats van de huidige veranderingen gebaseerd op meningen en trends.
 

Biesta, G. (2007). Why “what works” won’t work: Evidence‐based practice and the democratic deficit in educational research. Educational theory, 57(1), 1-22.

Biesta concludeert dat evidence based beleid een raamwerk bieden om de rol van onderzoek in educatie te begrijpen op een manier die niet alleen de spandwijdte van het effectief en efficient beslissingen maken beperkt, maar ook de mogelijkheden voor participatie in het maken van educatieve beslissingen beperkt. Hij beargumenteert dat we onze perspectieven op de interrelaties tussen onderzoek, beleid en praktijk moeten uitbreiden en moeten oefenen om educatie te zien als een diep moreel en politieke praktijk die continue democratische afweging vereist. 
In andere woorden, evidence based onderzoek maakt het uitproberen van nieuwe wijzen van educatie 'slimmer', maar we moeten altijd blijven kijken naar specifieke situaties en wat we willen bereiken met de educatie/interventie.