Wat is het doel van het huidige artikel?

"Wat werkt wel en niet in het reken-wiskundeonderwijs?" is de hoofdvraag van dit artikel. Eerst wordt er gekeken naar de huidige status van de reken-wiskundeprestaties van basisschoolleerlingen in groep 6 en 8. Daarna wordt er inzicht gegeven in hoe groot de verschillen tussen scholen zijn en de effectiviteit van het rekenonderwijs om vervolgens een antwoord te krijgen op de vraag wat wel en niet werkt in het reken-wiskundeonderwijs. 

In dit artikel wordt er gebruik gemaakt van de wetenschap aan de hand van schooleffectiviteitsliteratuur, de praktijk aan de hand van het praktische model van Marzano (2014) en de inspectie aan de hand van het waarderingskader van de Inspectie van het Onderwijs (2008). De volgende factoren spelen een rol en zijn geordend op het niveau van:

• De rekenles 
• De leerkracht
• De klas
• De school
• De leerling

Wat is de aanpak?

De aanpak bestond uit drie componenten:

1. Allereerst werden peilingsonderzoeken van de rekenprestaties leerlingen uit groep 8 met de Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau (PPON) en uit groep 6 met de Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS) geanalyseerd om een beeld te krijgen van de stand van zaken. De analyses werden vervolgens verder gericht op
   1. (a) de verschillen tussen scholen en
   2. (b) de samenhang tussen rekenprestaties en factoren uit het onderwijsleerproces. 
2. Daarnaast werden meta-analyses van internationale literatuur en onderzoek naar Nederlandse basisschoolleerlingen geëvalueerd. 
3. Ten slotte werden praktijkexperts geraadpleegd, zoals leerkrachten, methode-uitgevers, beleidsmakers etc. 

Wat zijn de huidige rekenprestaties?

Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau (PPON)

In 1987, 1992, 1997, 2004 en 2011 is het rekenniveau van Nederlandse basisscholen gepeild door Cito. Hieruit blijkt dat het algemene rekenniveau stabiel blijft. In 2016-2017 haalde 93 procent van de leerlingen uit groep 8 het fundamentele niveau 1F, waarmee de doelstelling van minimaal 90 procent werd behaald. Echter, 48 procent haalde het streefniveau 1S, wat niet aan de doelstelling van minimaal 65 procent voldeed. 

Cito heeft verdere analyses uitgevoerd en zo bleek dat 91-96 procent van de variantie in rekenprestaties toe te schrijven is aan verschillen tussen leerlingen. Verschillen tussen scholen zijn dus beperkt. Daarbij kan het ook zo zijn dat de sociaaleconomische status van leerlingen een deel van de verschillen verklaard. 

Verder werden er exploratieve analyses uitgevoerd om de samenhang tussen rekenprestaties en factoren uit het rekenonderwijs te bekijken. Uit antwoorden van leerkrachten op een vragenlijst over het rekenonderwijsaanbod wordt duidelijk dat er inderdaad een samenhang is: rekenprestaties van leerlingen in verschillende rekendomeinen zijn gerelateerd aan rekenonderwijsaanbod. 

Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS)

In 1995, 1999, 2003, 2007, 2011 en 2015 is de kennis en vaardigheid in rekenen en wetenschap gemeten van leerlingen in groep 6. In 2015 scoorden Nederlandse leerlingen bovengemiddeld voor rekenen, terwijl de score significant lager was dan die in 2011. In de afgelopen twintig jaar is de positie van Nederland achteruit gegaan. 

Ook bleek uit de gegevens van TIMSS-2015, net als in PPON-2011, dat weinig variantie in rekenprestaties toe te schrijven was aan verschillen tussen scholen. 

Wat is de samenhang tussen beïnvloedbare factoren in het onderwijsleerproces en rekenprestaties?

Door middel van internationaal en Nederlands literatuuronderzoek en veldraadpleging zijn er veel beïnvloedbare factoren op verschillende niveaus in het onderwijsleerproces gevonden die samenhangen met rekenprestaties. 

De rekenles

• Ten eerste zijn alle interventies gericht op instructie- en werkvormen effectief, blijkt uit internationale en Nederlandse literatuur. 
• Daarnaast hebben technologische hulpmiddelen, bijvoorbeeld oefenprogramma's, en niet-technologische hulpmiddelen, bijvoorbeeld werken met driedimensionale materialen, een positieve relatie met rekenprestaties. Dit blijkt uit internationaal en Nederlands onderzoek. 
• Ook heeft formatieve toetsing een positieve samenhang met rekenprestaties. Hierbij gaat het om feedback aan zowel de leerkracht als de leerling. 
• Daarbij bleek uit internationaal onderzoek het differentiëren in niveaugroepen, homogeen of heterogeen, positief samen te hangen met rekenprestaties. 
• Ten slotte heeft het maken van huiswerk een positieve samenhang met rekenprestaties, bleek uit internationaal onderzoek. 

De leerkracht

Algemene leerkrachtvaardigheden (effectief pedagogisch handelen en klassenmanagementvaardigheden) en rekenspecifieke kennis (vakinhoudelijke kennis en vakdidactische kennis) hangen positief samen met rekenprestaties. De leeftijd van de leerkracht, de tevredenheid met de steun thuis en het antwoord op de vraag hoe goed de rekenmethode bij de leerkracht past blijken positief samen te hangen met rekenprestaties. 

De klas

Hier zijn geen relevante resultaten van gevonden. 

De school

Uit Nederlands onderzoek blijkt dat intensieve en duurzame ondersteuning vanuit de school bijdraagt aan leeropbrengsten. Daarnaast levert TIMSS-2015 de hypothese dat prestatiegerichtheid van het schoolklimaat een positieve relatie heeft met rekenprestaties. Ook gaven praktijkexperts aan dat het rekenbeleid op school een belangrijke factor is. Bovendien blijkt uit internationaal onderzoek dat een instructionele leiderschapsstijl van het schoolhoofd een positieve invloed heeft op rekenprestaties. 

De leerling

Naïeve overtuigingen die leerlingen hebben over rekenen, externe attributies van resultaten en rekenangst blijken negatief samen te hangen met rekenprestaties. Nederlands onderzoek liet zien dat zelfvertrouwen en motivatie positief samenhangen hebben met rekenprestaties. 

Wat kan er op basis van dit artikel geconcludeerd worden?

Ten eerste bleek uit peilingsonderzoeken in groep 6 en 8 dat de rekenprestaties stabiel zijn gebleven. Verschillen in rekenprestaties tussen Nederlandse leerlingen was voor maar een klein deel toe te schrijven aan verschillen tussen scholen. De verschillen in effectiviteit van rekenonderwijs tussen scholen lijkt gering te zijn. 

Daarnaast is er gekeken naar welke factoren van het onderwijsleerproces effectief zijn in het verbeteren van rekenprestraties onder leerlingen van de basisschool. Interventies gericht op instructie- en werkvormen, toepassen van (niet-)technologische hulpmiddelen en formatieve toetsing blijken positief samen te hangen met rekenprestaties. 

Wat zijn beperkingen en aanbevelingen van dit artikel?

Er zijn een aantal beperkingen van dit artikel:

• De resultaten kunnen niet gegeneraliseerd worden, omdat rekenprestaties meestal alleen gemeten zijn in het domein 'Getallen'. 
• Door de beperkte tijd zijn onderzoeken over bepaalde factoren, zoals prestratieverwachtingen, niet meegenomen in dit artikel.
• Het onderwijsleerproces is in dit artikel overmatig versimpeld, maar in werkelijkheid hangen verschillende factoren met elkaar samen. 
• Dit artikel heeft alleen gekeken naar empirische onderzoeken. 
• Er kan alleen gesproken worden over correlaties en niet causaliteit. 

De auteurs van het artikelen geven aan dat er meer gecontroleerde, (semi-)experimentele onderzoeken nodig zijn, zoals het volgen van leerlingen over een langere periode of de invloed van nascholing van leerkrachten bekijken. Daarnaast kunnen leslogboeken of lesobservaties een valide alternatief zijn, omdat vragenlijsten en zelfrapportage beperkingen hebben. 

Er wordt aanbevolen om nader onderzoek te doen naar thema's die door praktijkexperts worden genoemd.  

BulletPoints:

• Tussen de 14 en 50 procent van de jeugdigen maakt in zijn leven één of meerdere ingrijpende gebeurtenissen mee. Daaronder verstaan we beangstigende, gevaarlijke en/of gewelddadige gebeurtenissen die het leven van een jeugdige bedreigen, die tot ernstige verwonding kunnen leiden, of te maken hebben met seksueel geweld. 
• Jeugdprofessionals, ouders en leerkrachten kunnen de jeugdige op verschillende manieren ondersteuning bieden – direct na de ingrijpende gebeurtenis, maar ook als deze al langer geleden heeft plaatsgevonden.
• Ouders en leerkrachten spelen ook een belangrijke rol in het opvangen van de jeugdige die een ingrijpende gebeurtenis heeft meegemaakt.
• Traumagerelateerde problemen zijn problemen op het gebied van gedrag, emoties en ontwikkeling en lichamelijke klachten die voortkomen uit (een) onverwerkte ingrijpende gebeurtenis(sen).
• De kans dat een jeugdige traumagerelateerde problemen ontwikkelt, wordt onder meer beïnvloed door de aanwezigheid van beschermende en risicofactoren. 
• Omdat traumagerelateerde problemen niet altijd als zodanig herkend worden, is het belangrijk om kort en structureel naar ingrijpende gebeurtenissen en daaruit voortvloeiende problemen te vragen. 
• Een jeugdprofessional moet, afhankelijk van de duur, de intensiteit en de complexiteit van de traumagerelateerde klachten van de jeugdige en het systeem, in goed overleg met jeugdige en ouders, kunnen verwijzen naar andere zorg.
• Een behandelaar in de generalistische basis jeugd-GGZ, de gespecialiseerde jeugd-GGZ of de hoogspecialistische jeugd-GGZ doet een verdiepende anamnese en aanvullende diagnostiek. Als dit onderzoek het bestaan van traumagerelateerde problemen bevestigt, kan behandeling worden aangeboden. De behandelaar zal de beschikbare interventies voor traumagerelateerde problemen verder uitleggen.

Wat is het doel van de richtlijnen voor het signaleren van traumagerelateerde problemen?

De richtlijnen gaat over het signaleren van traumagerelateerde problemen bij jeugdigen. Een tijdige herkenning is belangrijk omdat er goede manieren zijn om traumagerelateerde problemen te behandelen. Daarmee kan worden voorkomen dat de problemen lang aanhouden en de gezonde ontwikkeling bedreigen, maar ook dat er gevolgen op latere leeftijd optreden en dat een jeugdige door traumagerelateerde problemen verhoogd vatbaar blijft voor nieuwe traumatisering. De Richtlijn Signaleren van traumagerelateerde problemen voor jeugdhulp en jeugdbescherming doet aanbevelingen voor jeugdprofessionals wat betreft het signaleren van traumagerelateerde klachten en het toeleiden naar passende zorg. De aanbevelingen zijn gebaseerd op de laatste wetenschappelijke inzichten, actuele praktijkkennis van professionals en ervaringskennis van cliënten. Ze geven richting aan de professionele afwegingen die professionals in de jeugdhulp of de jeugdbescherming maken. Daarbij gaat het zowel om hbo-opgeleide professionals als gedragswetenschappers. 

Ingrijpende gebeurtenissen komen veel voor onder jongeren en kinderen. Het is belangrijk om traumagerelateerde problemen bij jeugdigen zo vroeg mogelijk te signaleren. Het doel van deze richtlijn is om jeugdprofessionals te informeren hoe traumagerelateerde problemen te signaleren en op te pakken.

Wat zijn ingrijpende gebeurtenissen en hoe vaak komen ze voor?

Een ingrijpende gebeurtenis is een beangstigende, gevaarlijke en/of gewelddadige gebeurtenis die het leven of de lichamelijke integriteit van een jeugdige bedreigt of als zodanig door de jeugdige ervaren wordt. Getuige zijn van een ingrijpende gebeurtenis kan de jeugdige ook als ingrijpend ervaren. Dit geldt zeker voor jonge kinderen, die voor hun gevoel van veiligheid afhankelijk zijn van belangrijke hechtingsfiguren. Ook vernemen dat een naast familielid, vriend(in) of geliefde een ingrijpende gebeurtenis heeft meegemaakt valt hieronder.

Veel kinderen en jongeren, in Nederland tussen de 14 en 50 procent, maken één of meerdere ingrijpende gebeurtenissen mee. Seksueel geweld komt relatief vaak voor, naar schatting bij 13 procent van de meisjes en 3 procent van de jongens onder de 18 jaar. Naast fysieke en emotionele mishandeling betreft het voornamelijk emotionele verwaarlozing. Meisjes en jongens zijn vrijwel even vaak slachtoffer van kindermishandeling. Bij jeugdigen die met jeugdzorg te maken hebben, is de kans dat zij een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt hoger dan bij de gemiddelde populatie: 45 procent. Jeugdigen met een verstandelijke beperking hebben een grotere kans om ingrijpende gebeurtenissen mee te maken en om traumagerelateerde problemen te ontwikkelen dan normaal begaafde jeugdigen. 

Hoe kunnen we verschillende soorten trauma classificeren?

Ingrijpende gebeurtenissen kunnen zich op verschillende manieren voordoen en onderscheiden zich in frequentie en aard. In de praktijk gebruikt men diverse termen en indelingen, waaronder  ‘enkelvoudig trauma’, ‘meervoudig trauma’ en ‘meervoudig interpersoonlijk trauma’.

• Sommige ingrijpende gebeurtenissen doen zich eenmalig voor. We spreken dan van een enkelvoudig trauma. Een voorbeeld hiervan is een verkeersongeluk, een natuurramp of een verkrachting.
• Het kan ook voorkomen dat iemand verschillende ingrijpende gebeurtenissen meemaakt of dat een ingrijpende gebeurtenis zich herhaald voordoet. We spreken dan van meervoudige traumatisering.
• Als de ingrijpende gebeurtenis zich voordoet binnen de relatie met iemand anders spreken we van interpersoonlijke traumatisering. Meervoudige interpersoonlijke traumatisering kenmerkt zich door een interpersoonlijke context en heeft een herhaald en langdurig karakter. Voorbeelden hiervan zijn herhaaldelijke fysieke mishandeling, seksueel misbruik, pesten of oorlogservaringen. 

In de huidige richtlijn gaat het om het herkennen van signalen die wijzen op problemen na het meemaken van alle typen ingrijpende gebeurtenissen.

Wat is een normale reactie op ingrijpende gebeurtenissen?

Stressreacties zijn het gevolg van neurobiologische mechanismen, waarbij hormonen en neurotransmitters vrijkomen die hun uitwerking hebben op verschillende functies in de hersenen en in het lichaam. Wanneer het stressysteem in werking treedt, maakt het lichaam energie vrij en stijgen de spierspanning, hartslag en ademhaling, terwijl tegelijkertijd de spijsvertering wordt onderdrukt. Het lichaam is dan in een staat van alertheid, nodig om te kunnen reageren op dreigend gevaar. Ook emoties en cognitieve processen worden beïnvloed door het stressysteem. Het lichaam vertoont bij gevaar overlevingsreacties, ook wel bekend als freeze, flight, fight, fright en faint. 

• Freeze, bevriezen of voorzichtig zijn, houdt in dat iemand stil staat, alert is en een snelle inschatting maakt. 
• Flight, vluchten, betekent dat iemand probeert weg te komen uit de gevaarlijke situatie.
• Fight, vechten, wordt ingezet wanneer het niet meer lukt om te vluchten en iemand probeert zich te verzetten. 
• Fright, vrede bewaren, staat voor de fase waarin vluchten en vechten niet meer lukt en iemand probeert de gevaarlijke situatie te laten de-escaleren door zich klein en onderdanig te maken.
• De laatste overlevingsreactie is faint, verlammen, waarbij iemand zijn spieren niet meer kan bewegen, niets meer kan zeggen en eigenlijk doet alsof hij dood is, om de situatie te overleven.

Deze overlevingsreacties zijn geen bewust gemaakte keuzes, maar automatische reacties die volgen op een stressvolle situatie. De meeste jeugdigen reageren met angst en verhoogde spanning op een ingrijpende gebeurtenis. Het merendeel van de jeugdigen die een ingrijpende gebeurtenis meemaakt, ontwikkelt geen traumagerelateerde problemen en is veerkrachtig genoeg om, met hulp van belangrijke anderen, na verloop van enkele weken de draad van het leven weer op te pakken. Veerkracht maakt het mogelijk om te herstellen van stress en tegenslag en wordt beïnvloed door de mate waarin iemand zich door zijn omgeving ondersteund voelt. Reacties op ingrijpende gebeurtenissen kunnen ook verschillen per leeftijdsfase. Bij jeugdigen met een licht verstandelijke beperking of beperkte taalvaardigheden kunnen stress-signalen zich sterker uiten in fysieke problemen en veranderingen in gedrag dan in verbale expressie van emoties. 

Wanneer wordt een reactie op een ingrijpende gebeurtenis zorgwekkend?

Tijdelijke stressreacties na een ingrijpende gebeurtenis noemen we normaal. Als de reacties langer dan een maand duren of zeer intens zijn, noemen we dit zorgwekkend en spreken we van traumagerelateerde problemen. Ongeveer 20 procent van de jeugdigen vertoont tussen drie dagen en een maand na de ingrijpende gebeurtenis heftige stressreacties die het dagelijks functioneren ernstig belemmeren. Er kan dan sprake zijn van een acute stress-stoornis. Het merendeel van de jeugdigen herstelt na het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis zonder inzet van hulpverlening. Maar bij 16 procent van de jeugdigen komt verwerking onvoldoende tot stand en ontstaan psychische problemen. De signalen van een posttraumatische stress-stoornis vallen in de clusters herbelevingen, vermijding, verhoogde prikkelbaarheid en negatieve overtuigingen.

Hoe kunnen jeugdprofessionals ondersteuning bieden bij reacties van jeugdigen op ingrijpende gebeurtenissen?

Jeugdprofessionals kunnen op diverse manieren ondersteuning bieden nadat een jeugdige een ingrijpende gebeurtenis heeft meegemaakt. De ondersteuning richt zich voornamelijk op de jeugdige en het systeem eromheen, zoals de ouders en leerkrachten. 

• Het helpt als de jeugdige en zijn gezinsleden begrijpen wat er gebeurd is en getroost kunnen worden door iemand die de situatie begrijpt. In een eerste gesprek met de jeugdige en het gezin is het van belang om met elkaar een feitelijk verhaal te construeren van de gebeurtenis, met oog voor de emoties die daarbij komen kijken zonder deze verder uit te diepen.
• In het geval van kindermishandeling is het belangrijk om direct in te grijpen, om de veiligheid van de jeugdige te waarborgen.
• Het is belangrijk om ouders en jeugdige informatie en uitleg, ofwel psycho-educatie, te geven die is afgestemd op de soort gebeurtenis en kenmerken van de jeugdige.
• Het gevoel van veiligheid dat een jeugdige ervaart kan worden vergroot door de fysieke en emotionele beschikbaarheid van de ouder. Een ouder kan de jeugdige helpen om een begrijpelijk verhaal te maken over de ingrijpende gebeurtenis en wat er daarna gebeurde, zodat de jeugdige de gebeurtenis kan plaatsen en ermee om kan gaan. De jeugdprofessional ondersteunt en adviseert de ouders in dit proces.
• Leerkrachten en andere onderwijs- en zorgprofessionals spelen ook een belangrijke rol in de ondersteuning aan jeugdigen die een schokkende gebeurtenis hebben meegemaakt. Structuur en het hanteren van de gebruikelijke opvoedingsregels geeft leerlingen houvast en kan daarmee een gevoel van veiligheid geven.  Een leerkracht of mentor moet ernaar streven om een stabiele relatie op te bouwen door voor de jeugdige beschikbaar, betrouwbaar en voorspelbaar te zijn. Een leerkracht of mentor kan de jeugdige helpen met het reguleren van zijn emoties en gedrag.

Het is zaak om op een authentieke manier op het verhaal van de jeugdige te reageren, kalm te blijven, te luisteren en de jeugdige te erkennen in zijn ervaring. Schat in wat de jeugdige nodig heeft en stem je reactie hierop af. Zo creëer je een veilige sfeer. Bespreek ook met de jeugdige wie er op de hoogte moet worden gebracht. Jeugdprofessionals moeten bovendien sensitief zijn voor de verschillende overtuigingen en wereldbeelden van cliënten, mogelijke taalbarrières en de invloed van hun eigen culturele en etnische achtergrond op hun overtuigingen. In sommige culturen is het gangbaar om minder transparant te spreken over ingrijpende gebeurtenissen of de gevolgen daarvan. 

Wat zijn traumagerelateerde problemen?

In deze richtlijn hanteren we de volgende definitie van traumagerelateerde problemen: Problemen op het gebied van gedrag, emoties, cognities, ontwikkeling en lichamelijke klachten die voortkomen uit (een) onverwerkte ingrijpende gebeurtenis(sen). Afhankelijk van het type ingrijpende gebeurtenis en de ernst van de stressreacties, kunnen stressreacties leiden tot ernstige problemen. Deze traumagerelateerde problemen kunnen verschillende uitingsvormen hebben op meerdere gebieden. Soms zijn traumagerelateerde problemen te herkennen als een stoornis. Maar traumagerelateerde problemen spelen nog vaker een rol bij ándere psychische problemen of comorbide stoornissen. Specifiek voor ingrijpende gebeurtenissen die herhaald of langdurig plaatsvinden binnen de context van een relatie, is dat deze een zeer breed scala aan problemen kunnen veroorzaken. Dit geldt ook voor enkelvoudige en meervoudige niet-interpersoonlijke gebeurtenissen, maar in mindere mate. Deze problemen uiten zich op het gebied van de geestelijke en lichamelijke gezondheid, zowel op de kinderleeftijd als op volwassen leeftijd.

Wat zijn risicofactoren voor het ontwikkelen van traumagerelateerde problemen?

Sommige kenmerken van de ingrijpende gebeurtenis, de jeugdige en de omgeving vergroten de kans op traumagerelateerde problemen. Daarom is het belangrijk om de volgende risicofactoren in ogenschouw te nemen:

• Type en ernst van de ingrijpende gebeurtenis.
• Was de jeugdige gescheiden van de ouder(s) tijdens of direct na de gebeurtenis?
• Hoe ernstig zijn de gevolgen van de gebeurtenis? Denk bijvoorbeeld aan blijvende schade, lichamelijk letsel of het verlies van dierbaren.
• Is er een verhoogde blootstelling aan beelden of andere informatie over de gebeurtenis door mediarapportage of juridische procedures? Blootstelling hieraan kan herinneringen reactiveren en nieuwe herinneringen vormen, wat de natuurlijke verwerking kan belemmeren.
• Was er sprake van veel stress tijdens of direct na de ingrijpende gebeurtenis (peritraumatische stress)? Veel emotionele stress tijdens de gebeurtenis kan zich uiten in paniekreacties of dissociatieve reacties, zoals een gevoel van vervreemding of verdoving, of het vergeten van gedeeltes van de gebeurtenis.
• Had de jeugdige al traumagerelateerde problemen naar aanleiding van (een) eerdere ingrijpende gebeurtenis(sen)? Het meemaken van meerdere ingrijpende gebeurtenissen (cumulatie) vergroot de kans op het ontwikkelen van psychopathologie.
• Was de jeugdige vóór de ingrijpende gebeurtenis al bekend met psychiatrische of psychosociale problemen? Heeft de jeugdige een kwetsbaar temperament of beperkte copingvaardigheden?
• Hoe beoordeelt de jeugdige de gebeurtenis en de eigen reacties? Een onredelijke interpretatie van de gebeurtenis kan leiden tot disfunctionele gevoelens en disfunctioneel gedrag.
• Reageerden de ouders sensitief op de jeugdige? Gebrek aan sensitiviteit verhoogt het risico.
• Hoe gingen de ouders zelf om met de ingrijpende gebeurtenis? Was er veel stress, paniek of dissociatie bij de ouders tijdens en direct na de gebeurtenis?
• Hebben de ouders ook klachten door deze of een eerdere ingrijpende gebeurtenis die zij of gezinsleden hebben meegemaakt? Hoe verloopt de traumaverwerking bij de ouders? Wanneer ouders last hebben van eerdere onverwerkte ingrijpende gebeurtenissen kan dat invloed hebben op het functioneren als opvoeder.
• Is er sprake van psychiatrische of psychosociale problemen bij ouders of gezinsleden? Als dit het geval is, kunnen ouders onvoldoende emotioneel beschikbaar zijn voor de jeugdige.
• Wat is het niveau van cognitieve en adaptieve vaardigheden van ouders en jeugdigen? Jeugdigen en ouders met een verstandelijke beperking kunnen meer moeite hebben zich aan te passen aan een nieuwe situatie.
• Is het functioneren van het gezin veranderd na de ingrijpende gebeurtenis? Wanneer gezinsleden van slag zijn, kunnen oude gezinspatronen niet meer aansluiten bij de nieuwe situatie, waardoor de jeugdige onvoldoende houvast kan ervaren.
• Zijn er sociale steunbronnen? Denk aan steun vanuit de familie, vriendenkring en buurt. Ook ondersteuning vanuit school is belangrijk. Een gebrek aan steun van anderen uit de omgeving kan nadelig zijn.

Wat zijn beschermende factoren tegen de ontwikkeling van traumagerelateerde problemen?

Sommige kenmerken van de ingrijpende gebeurtenis, de jeugdige en de omgeving beschermen tegen het ontwikkelen van traumagerelateerde problemen. De aanwezigheid van beschermende factoren en veerkracht bevorderen elkaar wederzijds.

• Waren de ouders of was er een andere hechtingsfiguur in de buurt? Waren deze in staat om de jeugdige te beschermen, te troosten en te helpen diens emoties te reguleren?
• Is er een volwassene die de jeugdige veiligheid kan bieden en kan troosten en beschermen?
• Beschikt de jeugdige over goede sociale, cognitieve en probleemoplossingsvaardigheden en een adequate impulscontrole?
• Heeft de jeugdige een positief zelfbeeld? Is de jeugdige extravert?
• Lukt het de jeugdige om de gebeurtenis op een redelijke manier te interpreteren?
• Zijn de ouders beschikbaar en ondersteunend? Kunnen zij adequaat omgaan met de situatie? Kunnen ze hun eigen stressreacties en die van gezinsleden adequaat hanteren? Kunnen zij, zo nodig, om steun vragen?
• Is er betrokkenheid en steun van de omgeving? Zowel de hoeveelheid beschikbare anderen als de kwaliteit van de relaties is hierbij relevant.
• Is de buurt veilig, is er cohesie binnen de gemeenschap, zit de jeugdige op een fijne, passende school, kan de jeugdige activiteiten ondernemen waarin hij zich competent kan voelen en zich kan uiten? En hoe is de sociaal-economische status?

Hoe kunnen jeugdprofessionals trauma effectief in kaart brengen?

Niet altijd worden traumagerelateerde problemen bij jeugdigen herkend. Eén van de redenen hiervoor is dat reacties op ingrijpende gebeurtenissen een overlap met andere stoornissen kunnen vertonen. Het drukke gedrag van een jeugdige kan bijvoorbeeeld toegeschreven worden aan Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Behoefte aan structuur en regelmaat of een verminderde contactname kunnen geïnterpreteerd worden als behorende bij een autismespectrumstoornis (ASS). Ook wanneer een verstandelijke beperking wordt vastgesteld, kunnen traumagerelateerde problemen over het hoofd worden gezien. Het is daarom noodzakelijk om als jeugdprofessional te vragen naar ingrijpende gebeurtenissen, traumagerelateerde problemen en het moment van ontstaan van de klachten. Voor jeugdprofessionals is het voldoende om de jeugdige, de ouders of opvoeders en andere betrokkenen uit de omgeving kort te bevragen over welke gebeurtenissen de jeugdige heeft meegemaakt. Jeugdigen vertellen doorgaans niet uit zichzelf over ingrijpende gebeurtenissen, door schuld- en schaamtegevoelens of vermijdingsgedrag, of doordat ze zich onvoldoende realiseren dat er sprake is van een ingrijpende gebeurtenis, wat het geval kan zijn bij chronische verwaarlozing of mishandeling. Het is daarom belangrijk om structureel te vragen naar ingrijpende gebeurtenissen en dit met enige regelmaat te herhalen.

Het is van belang dat de jeugdprofessional aan jeugdige en ouders uitlegt waarom het belangrijk is om te vragen naar ingrijpende gebeurtenissen. Het meemaken van ingrijpende gebeurtenissen kan immers nu, maar ook later, tot klachten leiden. Dit is zeker het geval bij gebeurtenissen die niet aan het licht komen, waar de jeugdige alsnog last van kan krijgen.

Welke signaleringsinstrumenten kunnen jeugdprofessionals gebruiken om traumagerelateerde klachten in kaart te brengen, en hoe wordt hierover gerapporteerd?

Er zijn verschillende vragenlijsten beschikbaar om ingrijpende gebeurtenissen en stressreacties in kaart te brengen. In het kader van deze richtlijn, met als doel de signalering van traumagerelateerde problemen, zijn korte, screenende lijsten wenselijk.

• De Life Event Checklist voor de DSM-5 (LEC-5; Boeschoten et al., 2014) is een vragenlijst die zestien belangrijke gebeurtenissen bevraagt.
• Wanneer er sprake is van één of meer meegemaakte ingrijpende gebeurtenissen, is een nadere screening op traumagerelateerde (posttraumatische) symptomen met de Child Revised Impact of Events Scale (CRIES-13) aangewezen.
• Daarnaast is aan te bevelen om ook een algemenere vragenlijst af te nemen, die screent op psychische problemen en vaardigheden van jeugdigen, zoals de Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ).
• Preventieve interventies na een ingrijpende gebeurtenis kunnen in verschillende fasen van de zorg worden ingezet.

Voor jeugdprofessionals, jeugdigen en ouders is het belangrijk dat er een inzichtelijke, volledige en betrouwbare rapportage ontstaat van de gesprekken en bevindingen. Maak voorafgaand aan de gesprekken duidelijke afspraken met jeugdige en ouders over welke informatie met ouders en andere betrokkenen gedeeld mag worden, op welk moment en met welk doel. 

Wanneer dient een jeugdige met traumagerelateerde klachten te worden doorverwezen?

Een jeugdprofessional moet weten wanneer het nodig is om andere zorg in te schakelen. Dit is afhankelijk van de aard, de duur, de intensiteit en de complexiteit van de traumagerelateerde klachten van de jeugdige en het systeem. Als de jeugdprofessional twijfelt en behoefte heeft aan overleg en advies, kan deze voor consultatie terecht bij de jeugd-GGZ. Wanneer is er meer hulp nodig dan de ondersteuning van de jeugdprofessional zelf? Dat is het geval als er sprake is van een of meer van onderstaande punten:

• Als een jeugdige vier weken na de ingrijpende gebeurtenis nog geen afname in stressreacties laat zien. Stressreacties na een ingrijpende gebeurtenis zijn normaal, maar deze zouden wel moeten afnemen. 
• Als de jeugdige zoveel last heeft van stressklachten dat het onverantwoord is om vier weken af te wachten, of als ‘het niet meer gaat’ voor de jeugdige zelf, het gezin of de klas. De jeugdige is bijvoorbeeld erg angstig, slaapt niet meer, durft niet naar school of moet steeds huilen;
• Verwijs ook eerder dan na vier weken als er sprake is van een opeenstapeling van risicofactoren en de jeugdige er niet op eigen kracht bovenop lijkt te komen;
• Verwijs ook eerder dan na vier weken als er sprake is van andere psychische stoornissen (comorbiditeit), bijkomende beperkingen (zoals een verstandelijke beperking) of als het kind nog heel jong is.

Als je het als jeugdprofessional nodig vindt om door te verwijzen, bespreek dit dan met de jeugdige, zijn ouders en je collega’s. Het is belangrijk om jeugdige en ouders goed te informeren over de verwijsmogelijkheden en goed te luisteren naar hun ideeën, verwachtingen en wensen. Deze zijn leidend in het hele proces. Om door te verwijzen is het niet nodig om te wachten tot de situatie van de jeugdige stabiel is. Voldoende motivatie bij jeugdige en ouders is van belang om te kunnen doorverwijzen. 

Wat gebeurt er verder na een doorverwijzing?

Een behandelaar in de generalistische basis jeugd-GGZ of de (hoog)specialistische jeugd-GGZ doet een verdiepende anamnese en aanvullende diagnostiek. Als dit onderzoek het bestaan van traumagerelateerde problemen bij de jeugdige bevestigt, kan behandeling worden aangeboden. Veel instellingen voor generalistische basis jeugd-GGZ en specialistische jeugd-GGZ bieden effectieve traumabehandelingen. Traumabehandelingen worden gegeven door (kinder- en jeugd)psychologen NIP, orthopedagogen (generalist), GZ- en klinisch psychologen en kinder- en jeugdpsychiaters die een training voor de specifieke traumabehandeling hebben afgerond. Er zijn diverse nationale en internationale richtlijnen voor de behandeling van psychotrauma- en stressorgerelateerde stoornissen bij jeugdigen. Voor elk type traumagerelateerde problemen, ongeacht de ernst of aard van de ingrijpende gebeurtenis, is een bewezen effectieve traumabehandeling aanbevolen. De bewezen effectieve behandelingen bij traumagerelateerde problemen die voldoen aan de diagnose PTSS (bij kinderen vanaf zeven jaar) zijn Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) en cognitieve gedragstherapie.

• Bij EMDR vertelt de jeugdige aan de therapeut in grote lijnen wat hij heeft meegemaakt. De therapeut vraagt de jeugdige om het verhaal als een film te laten afspelen en stil te zetten bij de herinnering die nu nog het naarst is en dat plaatje voor ogen te houden. Terwijl de jeugdige deze herinnering terughaalt en naar dat plaatje kijkt, volgt hij tegelijkertijd met de ogen de vingers van de therapeut of wordt hij op een andere manier afgeleid. De jeugdige moet dus twee dingen tegelijk doen. Dit helpt om de emotionele lading van de herinnering te verminderen. 
• Bij cognitieve gedragstherapie maakt de jeugdige met de therapeut een traumaverhaal. Hierin komt te staan wat er precies gebeurd is en welke gevoelens en gedachten de jeugdige over de ingrijpende gebeurtenissen heeft. Samen bedenken ze manieren om beter om te gaan met deze gedachten en gevoelens. Het traumaverhaal wordt gedeeld met belangrijke anderen, zodat er gepraat wordt over wat de jeugdige heeft meegemaakt. Het doel van de behandeling is het verminderen of doen verdwijnen van de klachten en ervoor te zorgen dat de jeugdige beter om kan gaan met triggers die verwijzen naar de eerdere traumatische ervaringen.
• Bij exposure worden jeugdigen blootgesteld aan traumatische herinneringen (imaginaire exposure) en gerelateerde triggers of situaties.
• Bij schrijftherapie beschrijft de jeugdige wie hij is, wat hij heeft meegemaakt en de gevoelens en gedachten die hij daarbij heeft. Een voorbeeld van schrijftherapie is de methode WRITEjunior.

BulletPoints:

• In dit onderzoeksrapport wordt verslag gedaan van de resultaten van vier deelstudies naar (effecten van) risicofactoren voor slachtofferschap van verschillende vormen van kindermishandeling.
• Drie deelstudies hadden elk betrekking op één van de vormen van kindermishandeling, te weten seksuele kindermishandeling (deelstudie 1), fysieke kindermishandeling (deelstudie 2) en verwaarlozing (deelstudie 3). De vierde deelstudie had betrekking op het effect van intergenerationele overdracht van (algemene) kindermishandeling, wat in theoretische verklaringen over het ontstaan van mishandeling vaak een grote rol speelt.
• In de deelstudie naar seksuele kindermishandeling werd een significant effect gevonden voor 19 van de 27 onderzochte risicodomeinen, wat betekent dat de aanwezigheid van elk van deze 19 risicodomeinen het risico op slachtofferschap van seksuele kindermishandeling significant verhoogt.
• In de deelstudie naar fysieke kindermishandeling werd een significant effect gevonden voor 16 van de 26 onderzochte domeinen.
• Een significant effect werd gevonden voor 9 van de 22 risicodomeinen in de deelstudie naar verwaarlozing.
• Voor intergenerationele overdracht van (algemene) kindermishandeling werd een significant effect gevonden. 
• Gegeven de resultaten van de vier deelstudies kan geconcludeerd worden dat risicofactoren in verschillende domeinen bijdragen aan slachtofferschap van verschillende vormen van kindermishandeling, maar dat met name risicodomeinen die betrekking hebben op ouders/verzorgers een prominente rol spelen.
• Gegeven deze resultaten is het belangrijk om in risico- en behoeftetaxatie, alsmede in interventies die ingezet worden ter preventie van verschillende vormen van kindermishandeling, aandacht te besteden aan risicofactoren die zowel bij het kind als in de omgeving van het kind aanwezig zijn. Hierbij moeten risico’s gerelateerd aan ouders/verzorgers, zoals het hebben van een eigen verleden van slachtofferschap van (verschillende vormen van) kindermishandeling, het zwaarst wegen.

Wat is het belang en het doel van het huidige artikel?

Kindermishandeling is een ernstig probleem, zowel internationaal als in Nederland. Het ervaren van kindermishandeling heeft een grote invloed op het gevoel van veiligheid en geborgenheid van een kind. Dit werkt doorgaans negatief door in alle facetten van de ontwikkeling van een kind. Onderzoek laat zien dat interventieprogramma’s effectief kunnen zijn in het voorkomen van kindermishandeling. Eén van de voorwaarden voor succesvolle preventie is dat praktijkprofessionals goed in staat moeten zijn om het risico op kindermishandeling in te schatten, zodat preventieve interventies ingezet kunnen worden bij (en rondom) kinderen die daadwerkelijk risico lopen om slachtoffer te worden. Een andere voorwaarde is dat professionals goed in staat moeten zijn om vast te stellen op welke factoren geïntervenieerd moet worden, zodat het risico op kindermishandeling daadwerkelijk wordt teruggedrongen. In de bepaling van zowel het risico als de zorgbehoeften is kennis over de samenhang tussen verschillende risicofactoren en kindermishandeling van cruciaal belang. Deze kennis is slechts in beperkte mate beschikbaar en het huidige onderzoek was dan ook gericht op het vergroten van deze kennis door een aantal kwantitatieve overzichtsstudies uit te voeren. Tot op heden zijn kwantitatieve overzichtsstudies nauwelijks uitgevoerd. Het doel van de huidige studie was om een statistische samenvatting te geven van effecten van risicofactoren voor slachtofferschap van seksuele kindermishandeling, lichamelijke kindermishandeling en verwaarlozing. Omdat intergenerationele overdracht een belangrijk risicodomein lijkt voor slachtofferschap van alle vormen van kindermishandeling, was ook het doel om een statistische samenvatting te geven van het effect van intergenerationele overdracht. Voor elk onderzoeksdoel is een aparte studie uitgevoerd waarvan de resultaten in dit rapport worden gepresenteerd. 

Welke factoren vergroten het risico op kindermishandeling?

Risicofactoren voor kindermishandeling zijn factoren, dus gedragingen, omstandigheden, of kenmerken, die de kans op kindermishandeling vergroten. Algemeen wordt aangenomen dat kindermishandeling geen eenduidige oorzaak heeft, maar het gevolg is van een combinatie en opeenstapeling van risicofactoren. Belsky benadrukte dat het risico op kindermishandeling wordt bepaald door de interactie van risicofactoren op vier verschillende niveaus: het verleden van ouders/verzorgers die hun kind mishandelen (ontogenetische ontwikkeling van ouders); eigenschappen van het kind en het gezin (microsysteem); eigenschappen van het werk van ouders/verzorgers, de gemeenschap waarin het gezin leeft, en de mate van sociale steun in de omgeving (exosysteem); en de houding/attitude van de maatschappij ten aanzien van kinderen en mishandeling (macrosysteem). In dit model wordt het ontstaan (of het opnieuw optreden) van kindermishandeling bepaald door de balans tussen risico- en protectieve factoren. Omdat veel verschillende risico- en protectieve factoren aanwezig kunnen zijn bij en rondom een kind, zijn er ook veel verschillende wegen die leiden naar kindermishandeling.

Wat houdt intergenerationele overdracht in?

In verklaringsmodellen voor kindermishandeling wordt vaak een grote rol toegedicht aan intergenerationele overdracht van mishandeling. Van intergenerationele overdracht is sprake als ouders zelf slachtoffer zijn geweest van (verschillende vormen van) mishandeling tijdens de kinderjaren en later overgaan tot mishandeling van het eigen kind. Het is vooralsnog niet bekend wat het gemiddelde effect van intergenerationele overdracht is, en, of er variabelen zijn aan te wijzen die dit gemiddelde effect vergroten of verkleinen. Het is daarom van belang om het effect van intergenerationele overdracht in een meta-analytische studie te onderzoeken.

Welke verschillende vormen van kindermishandeling onderscheiden we?

Er worden verschillende vormen van kindermishandeling onderscheiden, zoals seksueel misbruik, fysieke mishandeling en verwaarlozing. Deze verschillende vormen kunnen grofweg worden onderverdeeld in actieve mishandeling en passieve mishandeling.

• Onder de eerste categorie, waarin letsel of schade actief wordt toegebracht of dreigt te worden toegebracht aan een kind, valt bijvoorbeeld fysieke mishandeling, emotionele mishandeling en seksueel misbruik.
• Onder de tweede categorie, waarin schade passief wordt toegebracht of dreigt te worden toegebracht aan een kind, valt bijvoorbeeld fysieke verwaarlozing, emotionele verwaarlozing en medische verwaarlozing.

Er wordt verondersteld dat verschillende soorten risicofactoren ten grondslag liggen aan de verschillende vormen van kindermishandeling.

Hoe kunnen risicofactoren en beschermende factoren in kaart worden gebracht?

Kennis over de belangrijkste risicofactoren voor kindermishandeling is niet alleen relevant voor vergroten van het inzicht in de wijze waarop kindermishandeling ontstaat, maar ook voor de ontwikkeling van valide instrumenten voor risico- en behoeftetaxatie. Risicotaxatie heeft als doel om zicht te krijgen op de kinderen die risico lopen om slachtoffer te worden van kindermishandeling en dus zorg nodig hebben, terwijl behoeftetaxatie gericht is op het vaststellen van de dynamische risicofactoren die aanwezig zijn in het leven van een kind en dus bijdragen aan het risico op slachtofferschap. Nadat de dynamische factoren zijn vastgesteld kunnen (preventieve) interventies worden ingezet die op deze factoren aangrijpen en daardoor voorzien in de zorgbehoeften van het kind en zijn of haar omgeving. Naast dynamische zijn er ook statische risicofactoren, zoals het aantal eerdere voorvallen van kindermishandeling, die sterk samenhangen met slachtofferschap van kindermishandeling, wat maakt dat het van groot belang is om deze te meten in instrumenten voor risicotaxatie. Om te bepalen welke risicofactoren gemeten moeten worden in instrumenten voor risico- en behoeftetaxatie is een overzicht nodig van variabelen waarvan in empirische studies is vastgesteld dat deze voorafgaan aan slachtofferschap van kindermishandeling. Daarnaast is kennis over de sterkte van het verband tussen deze variabelen en slachtofferschap essentieel voor het goed kunnen wegen van dynamische en statische risicofactoren, zodat niet alleen het risico dat een kind loopt op slachtofferschap goed in kaart kan worden gebracht, maar ook de zorgbehoeften van een kind met een (hoog) risico.

Op welke manier speelt dit artikel in op de conclusies van het rapport van de Samenwerkende Jeugdinspecties uit 2015?

De inspectie concludeerde in het rapport van de Samenwerkende Jeugdinspecties uit 2015 dat ouderproblemen en problematische gezinspatronen door professionals onvoldoende worden beschouwd als veiligheidsrisico voor kinderen. Daarnaast bleek uit het onderzoek dat hulpverleners ook in veiligheidstaxaties vooral op zoek gaan naar kindsignalen en onvoldoende oog hebben voor huiselijk geweld als bedreiging van de kindveiligheid. Het inzichtelijk maken van effecten van een verscheidenheid aan risicofactoren voor slachtofferschap van kindermishandeling zoals beoogt in dit onderzoek, zal meer duidelijkheid scheppen over het belang van de verschillende risicofactoren en kan zo een directe bijdrage leveren aan de verbetering (of ontwikkeling) van instrumenten voor risicotaxatie.

Hoe kan het risk-need-responsivity model helpen bij het proces van risicotaxatie?

Het risk-need-responsivity model is ontwikkeld om richting te geven aan effectieve assessment en behandeling van criminele daders met als doel om recidive terug te dringen en stelt dat:

• De intensiteit van een behandeling moet aansluiten bij de hoogte van het risico op recidive (risicoprincipe);
• Interventies aan moeten grijpen op criminogene behoeften (i.e., de veranderbare risicofactoren die samenhangen met recidive) van daders (behoefteprincipe);  
• Interventies zo aangeboden moeten worden dat aansluiting plaatsvindt bij de motivatie, leerstijlen en intellectuele mogelijkheden van daders (responsiviteitsprincipe).

Middels deze principes schrijft het RNR-model voor hoe een ingeschat risico succesvol vertaald kan worden naar de klinische praktijk zodat effectief geïntervenieerd kan worden wanneer dat nodig is. De principes uit het model zijn bruikbaar in de preventie van kindermishandeling, omdat veel risicofactoren wetenschappelijk aangetoond zijn. Een tweede argument is dat de ecologische visie op kindontwikkeling niet alleen een verklaring biedt voor het ontstaan van delinquent gedrag, maar ook voor het ontstaan van verschillende vormen van kindermishandeling, omdat zowel delinquentie als mishandeling bepaald worden door de aan- en afwezigheid van een diversiteit aan risico- en beschermende factoren bij kinderen en in meerdere (sociale) systemen rondom kinderen.

Wat was de methode in het huidige onderzoek?

Meta-analyses werden uitgevoerd naar de vier deelonderwerpen van het huidige onderzoek. Als effectmaat voor het verband tussen een (mogelijke) risicofactor en slachtofferschap van één van de vormen van kindermishandeling is in elke primaire studie de Pearson productmoment-correlatiecoëfficiënt berekend voor elke risicofactor.

Wat waren de resultaten van de meta-analyse naar de risicofactoren voor slachtofferschap van seksuele kindermishandeling?

In de deelstudie naar seksuele kindermishandeling werd een significant effect gevonden voor 19 van de 27 onderzochte risicodomeinen. In aflopende volgorde van effect bleken de effecten van de volgende domeinen significant:

• Ouderlijk verleden van mishandeling” (r = .335);
• “Eerdere of gelijktijdige vormen van kindermishandeling” (r = .271);
• “Kind heeft mentale, fysieke, of gedrags-problemen” (r = .260);
• “Kind is van vrouwelijk geslacht” (r = 32 .256);
• “Kind heeft schoolgerelateerde problemen” (r = .239);
• “Problematisch functioneren van het gezinssysteem” (r = .235);
• “Fysiek geweld in de thuisomgeving van het kind” (r = .220);
• “Kind woont (tijdelijk) niet bij de biologische ouders” (r = .208);
• “Problemen tussen ouders (b.v. huwelijksconflicten)” (r = .200);
• “Ouderlijke mentale of fysieke problemen” (r = .177);
• “Problemen in de ouder-kindrelatie” (r = .166);
• “Ouderlijk gebruik van alcohol/drugs” (r = .162);
• “Kind woont niet met twee biologische ouders” (r = .157);
• “Inadequaat opvoedgedrag van ouders” (r = .131);
• “Laag gezins-SES” (r = .126);
• “Ouderlijke leeftijdsfactoren (kind heeft hele jonge of oude ouders)” (r = .118);
• “Laag opleidingsniveau van ouders” (r = .104); 
• “Middelengebruik van het kind” (r = .065).

Wat waren de resultaten van de meta-analyse naar de risicofactoren voor slachtofferschap van fysieke kindermishandeling?

In de deelstudie naar fysieke kindermishandeling werd een significant effect gevonden voor 16 van de 26 onderzochte domeinen. In aflopende volgorde van effect waren dit de volgende domeinen:

• “Ouders ervaren stress” (r = .488);
• “Disfunctionele attitudes, waarden en normen van ouders” (r = .487);
• “Ouderlijk gebruik van alcohol/drugs” (r = .306);
• “Inadequaat opvoedgedrag van ouders” (r = .292);
• “Problemen in de ouder-kindrelatie” (r = .287);
• “Laag gezins-SES” (r = .259);
• “Prenatale / perinatale problemen” (r = .221);
• “Ouderlijke mentale of fysieke problemen” (r = .218);
• “Problematisch functioneren van het gezinssysteem” (r = .217);
• “Kind heeft mentale, fysieke, of gedragsproblemen” (r = .204);
• “Laag opleidingsniveau van ouders” (r = .196);
• “Problemen in interactie tussen ouders” (r = .181);
• “Ouder(s) is immigrant” (r = .178);
• “Kind woont niet met twee biologische ouders” (r = .172);
• “Groot gezin (2 of meer kinderen)” (r = .171);
• “Jonge ouder(s)” (r = .136).

Wat waren de resultaten van de meta-analyse naar de risicofactoren voor slachtofferschap van verwaarlozing?

In de deelstudie naar verwaarlozing werd een significant effect gevonden voor 9 van de 22 risicodomeinen en in aflopende volgorde van effect waren dit de volgende domeinen:

• “Ouders ervaren stress” (r = .396);
• “Ouderlijk gebruik van alcohol/drugs” (r = .279);
• “Laag gezins-SES” (r = .253);
• “Ouderlijke mentale of fysieke problemen” (r = .237);
• “Prenatale / perinatale problemen” (r = .236);
• “Ouderlijk verleden van mishandeling” (r = .231);
• “Laag opleidingsniveau van ouders” (r = .219);
• “Groot gezin (2 of meer kinderen)” (r = .161);
• “Kind woont niet met twee biologische ouders” (r = .150).  

Wat waren de resultaten van de meta-analyse naar de risicofactoren voor intergenerationele overdracht van kindermishandeling?

In het algemeen blijkt uit de resultaten van de vier deelstudies dat risicofactoren in verschillende domeinen bijdragen aan slachtofferschap van de herhaling van de verschillende vormen van kindermishandeling:

• In de deelstudie naar intergenerationele overdracht van kindermishandeling was een significant effect gevonden (r = .327) dat nagenoeg overeenkomt met de effecten van het risicodomein “Ouderlijk verleden van mishandeling” in de deelstudies naar fysieke en seksuele kindermishandeling (in beide studies werd r = .335 gevonden). Ten aanzien van dit risicodomein is het van belang om te vermelden dat de pleger van mishandeling iemand anders kan zijn dan de ouder(s) van het kind, aangezien de risicofactoren in dit domein niet verwijzen naar een specifieke (type) pleger.
• In de deelstudie naar verwaarlozing was een iets minder sterk effect gevonden van dit risicodomein (r = .231) en dit is in lijn met de resultaten die gevonden werden in de moderatoranalyse van het type mishandeling dat ouders zelf hebben ervaren in de kinderjaren. Er was hierbij geen sprake van een significant modererend effect, maar wel van een trend die erop wijst dat de kans op intergenerationele overdracht lager is wanneer ouders in de kindertijd zijn verwaarloosd (r = .252) dan wanneer ouders in de kindertijd fysiek zijn mishandeld (r = .335). 

Wat zijn de implicaties van de huidige meta-analyses?

Uit de resultaten van de deelstudies kan worden afgeleid dat alle vormen van kindermishandeling samenhangen met risicofactoren in verschillende domeinen en dat met name domeinen die betrekking hebben op ouders/verzorgers een rol spelen in het risico op slachtofferschap van kindermishandeling. De resultaten impliceren hiermee dat een multifactoriële benadering nodig is in zowel risico- en behoefte-taxatie, als in interventies gericht op preventie van (de herhaling van) slachtofferschap van kindermishandeling.  Op deze wijze kunnen de principes van het RNR-model op een juiste manier worden toegepast in jeugdbescherming.

Uit de deelstudie naar het effect van intergenerationele overdracht van kindermishandeling bleek een aanzienlijk effect, wat impliceert dat het in elk geval van belang is om deze factor op te nemen in een instrument voor risicotaxatie. De resultaten van het huidige onderzoek leveren waardevolle inzichten voor de ontwikkeling en verbetering van zowel instrumenten voor risico- en behoeftetaxatie als voor (preventieve) interventies.