Artikelsamenvatting bij Wat werkt (niet) in het rekenwiskundeonderwijs? Review van wetenschappelijk onderzoek naar de samenhang tussen het onderwijsleerproces en rekenwiskundeprestaties in het basisonderwijs - Hickendorff et al. - 2019 - Chapter

Wat is het doel van het huidige artikel?

"Wat werkt wel en niet in het reken-wiskundeonderwijs?" is de hoofdvraag van dit artikel. Eerst wordt er gekeken naar de huidige status van de reken-wiskundeprestaties van basisschoolleerlingen in groep 6 en 8. Daarna wordt er inzicht gegeven in hoe groot de verschillen tussen scholen zijn en de effectiviteit van het rekenonderwijs om vervolgens een antwoord te krijgen op de vraag wat wel en niet werkt in het reken-wiskundeonderwijs. 

In dit artikel wordt er gebruik gemaakt van de wetenschap aan de hand van schooleffectiviteitsliteratuur, de praktijk aan de hand van het praktische model van Marzano (2014) en de inspectie aan de hand van het waarderingskader van de Inspectie van het Onderwijs (2008). De volgende factoren spelen een rol en zijn geordend op het niveau van:

• De rekenles 
• De leerkracht
• De klas
• De school
• De leerling

Wat is de aanpak?

De aanpak bestond uit drie componenten:

1. Allereerst werden peilingsonderzoeken van de rekenprestaties leerlingen uit groep 8 met de Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau (PPON) en uit groep 6 met de Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS) geanalyseerd om een beeld te krijgen van de stand van zaken. De analyses werden vervolgens verder gericht op
   1. (a) de verschillen tussen scholen en
   2. (b) de samenhang tussen rekenprestaties en factoren uit het onderwijsleerproces. 
2. Daarnaast werden meta-analyses van internationale literatuur en onderzoek naar Nederlandse basisschoolleerlingen geëvalueerd. 
3. Ten slotte werden praktijkexperts geraadpleegd, zoals leerkrachten, methode-uitgevers, beleidsmakers etc. 

Wat zijn de huidige rekenprestaties?

Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau (PPON)

In 1987, 1992, 1997, 2004 en 2011 is het rekenniveau van Nederlandse basisscholen gepeild door Cito. Hieruit blijkt dat het algemene rekenniveau stabiel blijft. In 2016-2017 haalde 93 procent van de leerlingen uit groep 8 het fundamentele niveau 1F, waarmee de doelstelling van minimaal 90 procent werd behaald. Echter, 48 procent haalde het streefniveau 1S, wat niet aan de doelstelling van minimaal 65 procent voldeed. 

Cito heeft verdere analyses uitgevoerd en zo bleek dat 91-96 procent van de variantie in rekenprestaties toe te schrijven is aan verschillen tussen leerlingen. Verschillen tussen scholen zijn dus beperkt. Daarbij kan het ook zo zijn dat de sociaaleconomische status van leerlingen een deel van de verschillen verklaard. 

Verder werden er exploratieve analyses uitgevoerd om de samenhang tussen rekenprestaties en factoren uit het rekenonderwijs te bekijken. Uit antwoorden van leerkrachten op een vragenlijst over het rekenonderwijsaanbod wordt duidelijk dat er inderdaad een samenhang is: rekenprestaties van leerlingen in verschillende rekendomeinen zijn gerelateerd aan rekenonderwijsaanbod. 

Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS)

In 1995, 1999, 2003, 2007, 2011 en 2015 is de kennis en vaardigheid in rekenen en wetenschap gemeten van leerlingen in groep 6. In 2015 scoorden Nederlandse leerlingen bovengemiddeld voor rekenen, terwijl de score significant lager was dan die in 2011. In de afgelopen twintig jaar is de positie van Nederland achteruit gegaan. 

Ook bleek uit de gegevens van TIMSS-2015, net als in PPON-2011, dat weinig variantie in rekenprestaties toe te schrijven was aan verschillen tussen scholen. 

Wat is de samenhang tussen beïnvloedbare factoren in het onderwijsleerproces en rekenprestaties?

Door middel van internationaal en Nederlands literatuuronderzoek en veldraadpleging zijn er veel beïnvloedbare factoren op verschillende niveaus in het onderwijsleerproces gevonden die samenhangen met rekenprestaties. 

De rekenles

• Ten eerste zijn alle interventies gericht op instructie- en werkvormen effectief, blijkt uit internationale en Nederlandse literatuur. 
• Daarnaast hebben technologische hulpmiddelen, bijvoorbeeld oefenprogramma's, en niet-technologische hulpmiddelen, bijvoorbeeld werken met driedimensionale materialen, een positieve relatie met rekenprestaties. Dit blijkt uit internationaal en Nederlands onderzoek. 
• Ook heeft formatieve toetsing een positieve samenhang met rekenprestaties. Hierbij gaat het om feedback aan zowel de leerkracht als de leerling. 
• Daarbij bleek uit internationaal onderzoek het differentiëren in niveaugroepen, homogeen of heterogeen, positief samen te hangen met rekenprestaties. 
• Ten slotte heeft het maken van huiswerk een positieve samenhang met rekenprestaties, bleek uit internationaal onderzoek. 

De leerkracht

Algemene leerkrachtvaardigheden (effectief pedagogisch handelen en klassenmanagementvaardigheden) en rekenspecifieke kennis (vakinhoudelijke kennis en vakdidactische kennis) hangen positief samen met rekenprestaties. De leeftijd van de leerkracht, de tevredenheid met de steun thuis en het antwoord op de vraag hoe goed de rekenmethode bij de leerkracht past blijken positief samen te hangen met rekenprestaties. 

De klas

Hier zijn geen relevante resultaten van gevonden. 

De school

Uit Nederlands onderzoek blijkt dat intensieve en duurzame ondersteuning vanuit de school bijdraagt aan leeropbrengsten. Daarnaast levert TIMSS-2015 de hypothese dat prestatiegerichtheid van het schoolklimaat een positieve relatie heeft met rekenprestaties. Ook gaven praktijkexperts aan dat het rekenbeleid op school een belangrijke factor is. Bovendien blijkt uit internationaal onderzoek dat een instructionele leiderschapsstijl van het schoolhoofd een positieve invloed heeft op rekenprestaties. 

De leerling

Naïeve overtuigingen die leerlingen hebben over rekenen, externe attributies van resultaten en rekenangst blijken negatief samen te hangen met rekenprestaties. Nederlands onderzoek liet zien dat zelfvertrouwen en motivatie positief samenhangen hebben met rekenprestaties. 

Wat kan er op basis van dit artikel geconcludeerd worden?

Ten eerste bleek uit peilingsonderzoeken in groep 6 en 8 dat de rekenprestaties stabiel zijn gebleven. Verschillen in rekenprestaties tussen Nederlandse leerlingen was voor maar een klein deel toe te schrijven aan verschillen tussen scholen. De verschillen in effectiviteit van rekenonderwijs tussen scholen lijkt gering te zijn. 

Daarnaast is er gekeken naar welke factoren van het onderwijsleerproces effectief zijn in het verbeteren van rekenprestraties onder leerlingen van de basisschool. Interventies gericht op instructie- en werkvormen, toepassen van (niet-)technologische hulpmiddelen en formatieve toetsing blijken positief samen te hangen met rekenprestaties. 

Wat zijn beperkingen en aanbevelingen van dit artikel?

Er zijn een aantal beperkingen van dit artikel:

• De resultaten kunnen niet gegeneraliseerd worden, omdat rekenprestaties meestal alleen gemeten zijn in het domein 'Getallen'. 
• Door de beperkte tijd zijn onderzoeken over bepaalde factoren, zoals prestratieverwachtingen, niet meegenomen in dit artikel.
• Het onderwijsleerproces is in dit artikel overmatig versimpeld, maar in werkelijkheid hangen verschillende factoren met elkaar samen. 
• Dit artikel heeft alleen gekeken naar empirische onderzoeken. 
• Er kan alleen gesproken worden over correlaties en niet causaliteit. 

De auteurs van het artikelen geven aan dat er meer gecontroleerde, (semi-)experimentele onderzoeken nodig zijn, zoals het volgen van leerlingen over een langere periode of de invloed van nascholing van leerkrachten bekijken. Daarnaast kunnen leslogboeken of lesobservaties een valide alternatief zijn, omdat vragenlijsten en zelfrapportage beperkingen hebben. 

Er wordt aanbevolen om nader onderzoek te doen naar thema's die door praktijkexperts worden genoemd.