Sociale psychologie is de studie naar de manier waarop gedachten, gevoelens en gedragingen van mensen beïnvloed worden door de (fysieke of niet-fysieke) aanwezigheid van andere mensen, de sociale situatie. Sociale invloed ligt ten grondslag aan de sociale psychologie. Het gaat hierbij om het effect dat andere personen hebben op onze eigen gedachten, gevoelens, houdingen of gedragingen. Dit kan door directe invloeden (overtuigen), door enkel de aanwezigheid van anderen of zelfs door de normen en waarden van mensen die niet aanwezig zijn (zoals ouders). Een speciaal interessegebied binnen de sociale psychologie is het ontstaan van conflicten tussen verschillende invloeden, bijvoorbeeld die van ouders en vrienden.

Sociale psychologie, wetenschap en gezond verstand

Vroeger werd filosofie gebruikt om meer inzicht te verwerven in de menselijke natuur. Filosofen zijn de grondleggers voor de huidige psychologie. Psychologen hebben veel geleerd van de filosofische theorieën over bewustzijn en over hoe mensen een mening vormen over de sociale wereld. Tegenwoordig proberen sociaal psychologen het menselijk gedrag te verklaren op empirische wijze, dus door het testen van hypotheses met behulp van onderzoeken en experimenten. Als wetenschappers hebben zij dan ook als doel om antwoorden te vinden op diverse vraagstukken uit het dagelijkse leven. Mensen hebben vaak de neiging om (schokkende) gebeurtenissen te verklaren en daarmee te versimpelen. Op die manier kan bij grote gebeurtenissen (zoals 9/11) een schuldige aangewezen worden en kan dit gedrag verklaard worden door te stellen dat deze persoon ‘gestoord’ en ‘ziek’ is. Dit terwijl wetenschappelijk bewijs vaak uitwijst dat dergelijke mensen (zoals terroristen) vaak mentaal gezond en intelligent en hoogopgeleid zijn. Dit betekent niet dat sociaal psychologen tegen het gebruik van het boerenverstand zijn, het tegendeel is juist waar. Er zijn echter zoveel sociale verklaringen die allemaal logisch lijken, dat het onduidelijk is welke de correcte is. Vaak spreken de verklaringen elkaar ook tegen. Sociaal psychologen kunnen een ‘educated guess’ of een hypothese maken over welke van deze verklaringen het meest waarschijnlijk is en deze vervolgens testen.

Welke disciplines zijn gerelateerd aan de sociale psychologie?

Er zijn disciplines die veel overeenkomsten hebben met sociale psychologie. De disciplines die het sterkst gerelateerd zijn aan sociale psychologie zijn sociologie en persoonlijkheidspsychologie. Sociologie richt zich op groepen mensen (afkomst, leeftijd, land) en heeft hierbij vaak dezelfde interessegebieden als sociale psychologie (zoals agressie). Persoonlijkheidspsychologie bestudeert individuele verschillen (min of meer ongeacht de omstandigheden). Sociale psychologie ligt in het midden en richt zich op het individu in de context van een sociale situatie en op universele psychologische processen die mensen vatbaar(der) maken voor sociale invloed (individuele persoonlijkheid blijkt hierbij vaak een ondergeschikte rol te spelen). Bevindingen zijn doorgaans universeel, ze strekken zich uit over verschillende groepen (landen, culturen, leeftijden). Al deze verschillende disciplines proberen iets anders te verklaren.

Omdat sociale psychologie nog een vrij jonge wetenschap is die zich voornamelijk heeft ontwikkeld in de VS, zijn veel bevindingen nog niet getoetst in andere werelddelen, wat nodig is om te bepalen of ze universeel zijn. Cross-cultureel onderzoek is heel belangrijk omdat daarmee theorieën worden aangescherpt,

Wat voor invloed heeft een situatie op interpretaties? 

In een situatie wordt de invloed van de omgevingsfactoren (de sociale invloed) onderschat, terwijl de invloed van de persoonlijkheid op het gedrag wordt overschat. Dit fenomeen verhindert het begrijpen van gedrag en wordt ook wel de fundamentele attributiefout genoemd. Deze ‘oversimplificatie’ kan ertoe leiden dat we een slachtoffer aanwijzen als schuldige terwijl het individu overmeesterd werd door vrijwel onweerstaanbare sociale krachten. Ook geeft het ons een vals veilig gevoel. Als we aannemen dat terroristen zware psychologische problemen hebben, lijkt de kans kleiner dat het ons overkomt. Hiermee onderschatten we onze eigen beïnvloedbaarheid door sociaal psychologische processen.

Wat is de kracht van sociale interpretatie? 

Voor sociaal psychologen is de relatie tussen de sociale omgeving en het individu tweerichtingsverkeer. De situatie beïnvloedt het gedrag maar het gedrag is ook afhankelijk van de interpretatie, oftewel ‘construal’, van de sociale omgeving. Om deze reden is het voor sociaal psychologen vaak belangrijker om te begrijpen hoe mensen hun omgeving waarnemen en interpreteren dan te begrijpen wat er zich werkelijk in de omgeving afspeelt.

Volgens het behaviorisme (Watson, Skinner) hoef je om menselijk gedrag te begrijpen alleen te kijken naar de eigenschappen van de omgeving, naar hoe positieve en negatieve gebeurtenissen in de omgeving bepaald gedrag belonen (aanmoedigen) of juist straffen (inhiberen). Behavioristen kijken bewust niet naar cognitie (denken en voelen) omdat zij vinden dat het te vaag is om wetenschappelijk onderzoek naar te doen. Veel situaties zijn echter te complex om alleen te kunnen verklaren met behulp van het observeerbare gedrag. Daarnaast kunnen dezelfde situaties ander gedrag uitlokken bij verschillende individuen. Ze zagen het belang van hoe mensen hun omgeving interpreteren over het hoofd.

Binnen de Gestaltpsychologie (Koffka, Köhler, Wertheimer) is het bestuderen van de subjectieve manier waarop objecten in de gedachten verschijnen (waarneming en interpretatie) veel belangrijker dan het bestuderen van de objecten zelf. “Het geheel is groter dan de som der delen”. Kurt Lewin, van oorsprong een Gestaltpsycholoog, wordt wel gezien als de vader van de sociale psychologie. Hij paste de Gestaltprincipes toe buiten de context van de waarneming van objecten en bracht de sociale psychologie tot leven. Hij wekte de wetenschappelijke interesse voor de invloed van de sociale omgeving en begon met het onderzoeken van construals.

Construal heeft belangrijke gevolgen. Een specifiek soort construal is naïef realisme (Ross), waarbij mensen ervan overtuigd zijn dat hun ideeën/gedachten beter zijn (meer doordacht, logischer voor de situatie) dan die van anderen. Deze bias kan problemen opleveren bij bijvoorbeeld onderhandelingen tussen twee landen of bij een rechtszaak met een jury.

Waar komen construals vandaan?

Twee belangrijke menselijke basismotieven bepalen hoe wij een situatie interpreteren:

1. De behoefte om je goed te voelen over jezelf (‘self-esteem approach’),

2. De behoefte om accuraat te zijn (‘social cognition approach’).

Deze twee motieven kunnen elkaar tegenspreken. De sociaal psycholoog Leon Festinger zag in dat het juist in een situatie met tegensprekende basismotieven is dat men veel kan leren over de factoren die invloed hebben op de uiteindelijke keuze.

De ‘self-esteem approach’

Je gevoel van eigenwaarde ligt ten grondslag aan de behoefte om je goed te voelen over jezelf. Eigenwaarde is de mate waarin mensen zichzelf als goed en competent beschouwen, waarbij sommige mensen behoefte hebben aan een hogere eigenwaarde dan anderen. Soms is het lastig om het gevoel van eigenwaarde te behouden en proberen mensen de realiteit wat mooier te maken voor zichzelf. Dit gaat ten koste van de behoefte om accuraat te zijn, maar in sommige gevallen wordt dat geaccepteerd. Onze eigen fouten toegeven is moeilijk, maar als het niet gebeurt wordt de kans dat je ze weer maakt vergroot. Mensen zullen altijd een positief beeld van zichzelf blijven houden, deels door gedrag uit het verleden goed te praten. Als er gekozen moet worden tussen het verbloemen van de werkelijkheid om je eigenwaarde te redden of het representeren van de werkelijkheid zoals deze is ten koste van de eigenwaarde, wordt er gekozen voor het eerste.

De ‘social cognition approach’

Natuurlijk gaan mensen niet zo ver dat ze een fantasiewereld creëren waarin zij zich heel goed over zichzelf kunnen voelen; dat zou het dagelijks functioneren meer bemoeilijken dan vergemakkelijken. Sociaal psychologen kijken ook naar de manier waarop individuen naar zichzelf en naar de wereld kijken (sociale cognitie). Ze gaan er daarbij vanuit dat geprobeerd wordt om een zo accuraat mogelijk beeld te vormen om vervolgens de sociale wereld te kunnen voorspellen. Vaak is echter niet alle informatie beschikbaar om een bepaalde situatie zo goed in te schatten of is er te weinig tijd of doorzettingsvermogen om hierachter te komen. Hierdoor is er geen “compleet geïnformeerd” beeld. Een factor die interfereert met het vormen van een correct beeld is bijvoorbeeld de verwachting van de sociale wereld. Een veelvuldig ondersteunde hypothese is de ‘self-fulfilling prophecy’, wat inhoudt dat overtuigingen over bijvoorbeeld de prestatie op een test die prestatie door middel van bepaald gedrag daadwerkelijk kunnen veroorzaken.

Welke motieven zijn er voor het onderzoeken van de sociale invloeden?

Er zijn verschillende motieven om de sociale invloeden te begrijpen. Allereerst zijn we nieuwsgierig. Daarnaast willen veel sociaal psychologen de oorzaak van sociaal gedrag achterhalen om bij te dragen aan het oplossen van sociale problemen (zoals agressie en vooroordelen) of het bevorderen van prosociaal gedrag (zoals altruïsme en tolerantie). Het begrijpen en kunnen verklaren van schadelijk sociaal gedrag leidt tot de uitdaging om het te veranderen. Mensen bang maken is niet eens een slecht idee: het motiveert mensen om afstand te doen van hun schadelijke gedrag. Maar in sommige gevallen werkt dit juist averechts doordat mensen ontkennen dat het hen kan overkomen. Dit gedrag is gebaseerd op de self-esteem approach.