1. Methoden om pesten te voorkomen en verminderen

Verschillende meta-analyses tonen verschillende effecten van schoolprogramma’s tegen pesten aan. Hoewel uit sommige meta-analyses blijkt dat dergelijke programma’s weinig effecten hebben op jongeren, concluderen andere meta-analyses dat anti-pestprogramma’s op school wel degelijk effectief zijn in het verminderen van pesten en gepest worden. De verschillende effectstudies kenden echter veel methodologische beperkingen.

Bij het voorkomen en terugdringen van pesten blijkt vooral een schoolbrede aanpak effectief te zijn, die interventies op school-, klassikaal en individueel niveau combineert. Hieronder zullen eerst een aantal specifieke interventies worden besproken. Vervolgens zal aandacht worden besteed aan de schoolbrede aanpak.

1.1 Interventies gericht op het schoolniveau

1.1.1 Ondersteuning door leeftijdsgenoten

Een eerste specifieke interventie op schoolniveau bestaat uit het betrekken van leerlingen bij het bestrijden van pesten. Voorbeelden van zulke interventies zijn:

• ‘Befriending’: een leerling wordt gevraagd een vriendschap te sluiten met of hulp te bieden aan een gepeste leeftijdsgenoot.

• Het samenstellen van een comité van leerlingen dat bedenkt wat er tegen het pesten gedaan kan worden.

• ‘Mediation’: een leerling die zelf niet bij het pesten betrokken is, helpt andere leerlingen met het oplossen van ruzies of pestgedrag;

• Actief luisteren of counseling: leerlingen worden getraind in actieve luistervaardigheden.

Deze interventies zijn veelbelovend, kunnen bijdragen aan een goede sfeer op school en kunnen ook positieve effecten hebben op leerlingen die niet bij het pesten betrokken zijn. Vooral bij adolescenten wordt het inzetten van leeftijdsgenoten aangeraden, omdat zij eerder advies aannemen van jongeren van hun eigen leeftijd. Hoewel de interventies als veelbelovend worden beschouwd, is er nog geen empirisch bewijs dat zij daadwerkelijk positieve effecten hebben op pestslachtoffers.

Uit een meta- analyse blijkt dat anti-pestprogramma’s gericht op de omstanders bij het pesten effectief zijn. Omstanders grijpen na het volgen van een anti-pestprogramma eerder in bij pestsituaties dan de controlegroep. Echter, deze programma’s op school hebben geen effect op de empathie die omstanders voor het slachtoffer hebben. Er is niet onderzocht of het ingrijpen van omstanders bij pestsituaties leidt tot een vermindering in het pesten. Andere studies tonen daarentegen aan dat werken met leeftijdsgenoten samenhangt met een toename in gepest worden.

De schoolrechtbank bestaat uit een aantal neutrale leerlingen, die zowel het standpunt van het slachtoffer als de dader aanhoren. Daarna kunnen zij eventuele getuigen naar voren roepen. Op basis van de verschillende verklaringen beslist de rechtbank welke strafmaatregelen genomen worden, zoals een waarschuwing, een brief aan de ouders of nablijven. Naar de effectiviteit van zulke rechtbanken is nog weinig onderzoek verricht. Het fenomeen lijkt voorlopig vooral in het buitenland voor te komen.

1.1.2 Verbetering van speelruimtes en schoolpleinen

Het vergroten van het toezicht in speelruimtes en het schoolplein en het verbeteren van de overzichtelijkheid kan een positief effect hebben op pestgedrag en zou één van de werkzame elementen van anti-pestprogramma’s zijn.

1.1.3 Investeren in een veilig klimaat/verbeteren van relaties binnen de school

Het is van groot belang dat er een veilig schoolklimaat gecreëerd wordt, waarin pesten en ander agressief gedrag niet getolereerd worden. Ook het verbeteren van onderlinge relaties tussen leraren en leerlingen en tussen leerlingen onderling kan een positieve invloed hebben op het aantal leerlingen dat gepest wordt.

1.1.4 Schoolbreed beleid

In een schoolbreed beleid staan de doelen van de school wat betreft pesten, evenals de strategieën die ingezet moeten worden om deze doelen te bereiken.

1.2 Klassikale interventies

Klassikale interventies met betrekking tot pesten hebben vaak de vorm van groepsgesprekken, waarin wordt geprobeerd het bewustzijn van leerlingen te verhogen, ideeën te stimuleren en/of regels te ontwikkelen om het pesten aan te pakken. Veel klassikale interventies zijn gebaseerd op sociaal-cognitieve principes en richten zich op het veranderen van attitudes en groepsnormen en het verhogen van het geloof in eigen kunnen.

Een meta-analyse heeft aangetoond dat klassikale interventies op zichzelf niet consistent bijdragen aan een afname in pestgedrag. In een aantal studies werd zelfs een toename in pestgedrag gevonden.

1.3 Individuele interventies

1.3.1 Assertiviteitstraining/sociale vaardigheidstraining/woedebeheersing

Trainingen gericht op de assertiviteit, sociale vaardigheden en woedebeheersing lijken positieve effecten te hebben. Daarnaast blijkt dat een empathietraining leidt tot minder pestgedrag en meer empathisch gedrag. Uit een systematische review kan worden geconcludeerd dat anti-pestprogramma’s gericht op sociale en interpersoonlijke vaardigheden en het veranderen van attitudes en overtuigingen het meest effectief zijn.

1.3.2 Disciplinaire maatregelen

Disciplinaire maatregelen zijn gericht op pester. Onderzoeksbevindingen met betrekking tot de meest effectieve vormen van disciplinaire maatregelen zijn inconsistent. Wel zijn er aanwijzingen dat sommige maatregelen het pesten zouden verergeren. Onderzoek heeft aangetoond dat disciplinaire maatregelen gericht op meerdere systemen, zoals de school- en thuisomgeving, effectiever zijn dan gericht op de individuele leerling, zoals schorsing.

1.3.3 Method of Shared Concern

De Method of Shared Concern beschouwt het pesten als conflict tussen de pester en het pestslachtoffer. De leraar voert eerst met beiden afzonderlijk een gesprek en daarna een gezamenlijk gesprek, waarbij de pester en de gepeste samen tot een oplossing proberen te komen. Naar de effectiviteit van de methode is nog weinig onderzoek verricht.

1.3.4 No Blame aanpak of Support Group methode

Bij de No Blame aanpak of de Support Groupmethode wordt een groepje leerlingen met zowel de ‘pesters’, de ‘toeschouwers’ als de gepeste en zijn of haar vrienden samengesteld. Zij moeten samen tot een oplossing van het probleem proberen te komen. Er zijn enkele aanwijzingen voor de positieve effecten van deze aanpak.

1.3.5 Community conferencing of gemeenschapsoverleg

Ook in deze aanpak worden leerlingen met een conflict samengebracht. Zowel de pester als de gepeste wordt ondersteund door vrienden, familie of andere personen. De pester wordt geconfronteerd met de gevolgen van zijn daden en krijgt de kans om zijn excuses aan te bieden. Vervolgens wordt de gebeurtenis als afgesloten beschouwd.

1.4 De schoolbrede aanpak

De hierboven genoemde specifieke interventies hebben op zichzelf staand geen duidelijke verbeteringen in pestgedrag tot gevolg. Het is effectiever om meerdere interventies tegelijk in te zetten. Dat gebeurt in de schoolbrede aanpak (vijfsporenaanpak). Binnen deze aanpak wordt pesten als een systemisch probleem gezien dat niet opgelost kan worden met één enkele interventie op één enkel niveau.

1.4.1 Bullying Prevention Program

Het bekendste schoolbrede antipestprogramma is het Bullying Prevention Program, dat tot doel heeft om de school zo te hervormen dat de mogelijkheden en beloningen voor pesten afnemen. Kenmerkend voor het programma is dat leerlingen, ouders, docenten en directie bij de invoering betrokken worden en informatie krijgen over pesten. Het programma richt zich op drie niveaus: de school in zijn geheel, de afzonderlijke klas en de individuele leerlingen. De uitkomsten van effectstudies zijn inconsistent. De kwaliteit van het huidige onderzoek naar anti-pest interventies is niet optimaal. Zo wordt bijna nooit gebruik gemaakt van randomisatie over verschillende groepen en ontbreekt vaak een controleconditie.

Daarnaast worden in de studies verschillende uitkomstmaten gehanteerd. In slechts enkele studies is bovendien sprake van een systematische programma-implementatie.

Tot slot speelt sensibilisatie een rol in het effectonderzoek naar pesten. Dit houdt in dat interventies het bewustzijn van leerlingen rondom pesten kunnen verhogen, waardoor zij pestgedrag meer opmerken en vaker rapporteren. Hierdoor kan het lijken alsof er sprake is van negatieve interventie-effecten (toename van pestgedrag), terwijl er juist sprake is van een positief effect (toegenomen bewustzijn of kennis).

1.4.2 KiVa anti-pest programma

Het Finse KiVa anti-pestprogramma heeft tot doel om de houding van omstanders te beïnvloeden, omdat ervan uitgegaan wordt dat pesten in stand gehouden wordt wanneer omstanders het pestgedrag niet afkeuren, of zelfs aanmoedigen. Uit onderzoek blijkt dat het programma positieve effecten heeft, waaronder het verminderen van pesten.

2. Werkzame bestanddelen in het aanpakken van pesten

Er zijn verschillende elementen van programma’s, die een positieve dan wel negatieve invloed kunnen hebben op de effectiviteit ervan. Uit een systematische review en meta-analyse blijkt dat de volgende elementen het sterkst samenhangen met een afname in pesten: oudertraining/bijeenkomsten voor ouders, verbeterd toezicht op het schoolplein, disciplinerende methoden, classroom management, training van leerkrachten, klassikale regels tegen pesten, schoolbeleid tegen pesten, schoolbrede bijeenkomsten over pesten, informatie voor ouders en coöperatief groepswerk (samenwerking tussen verschillende professionals). Het totale aantal elementen en de duur en intensiteit van het programma zijn gerelateerd aan een afname in pesten. Programma’s gebaseerd op het Bullying Prevention Program zijn het meest effectief.

De elementen die het meest verbonden zijn met een afname in gepest worden, zijn: disciplinerende methoden, oudertraining/bijeenkomsten voor ouders, video’s om het bewustzijn van leerlingen rondom pesten te verhogen en coöperatief groepswerk. Ook de duur en intensiteit van het programma hangen samen met een afname in gepest worden. Werken met leeftijdsgenoten is daarentegen gerelateerd aan een toename in gepest worden.

De volgende elementen zijn effectief in het verminderen van pesten binnen school: monitoren en evalueren, activiteiten gericht op het opbouwen van een relatie tussen leerlingen, actieve participatie van leerlingen bij de preventie van pesten, disciplinaire maatregelen, training voor leerkrachten, toezicht op het schoolplein, documentatie van pestincidenten en aandacht voor pestslachtoffers en pesters. Tot slot is het belangrijk op te merken dat geen van de elementen op zichzelf staat. Bepaalde elementen komen vaak samen voor met andere elementen.

3. De invloed van kind- en omgevingsfactoren

Er zijn enkele studies die erop wijzen dat demografische factoren, zoals leeftijd en sekse, en omgevingsfactoren, zoals de organisatie van de school, invloed hebben op de effectiviteit van anti-pest interventies. In enkele studies werd gevonden dat de schoolbrede aanpak positievere effecten heeft op basisschoolkinderen dan op middelbare scholieren. Hierbij kunnen ontwikkelingsfactoren een rol spelen. Zo accepteren jongere kinderen mogelijk sneller de autoriteit van de leraar. Daarnaast kunnen omgevingsfactoren een rol spelen. Zo hebben middelbare scholieren meerdere leerkrachten, waardoor het moeilijker is een schoolbrede aanpak goed te implementeren.

Welke invloed leeftijd precies heeft op de effecten van anti-pestprogramma’s is niet duidelijk. De onderzoeksbevindingen zijn inconsistent. Ditzelfde geldt voor de invloed van sekse.

4. De situatie in Nederland

4.1 Algemeen overzicht van interventies gericht op pesten

In de databank Effectieve Interventies zijn enkele anti-pestprogramma’s opgenomen:

• Kanjertraining: voor kinderen van 4-16 jaar met problemen in de omgang met anderen en voor hun klasgenoten en/of ouders. Het doel is het stimuleren van sociaal vaardig gedrag en het voorkomen of verminderen van sociale problemen, zoals pesten. Deze interventie is beoordeeld als effectief volgens goede aanwijzingen.

• PRIMA (PRoefIMplementatie Anti-pestbeleid in het basisonderwijs) methode: het doel is het verminderen van het pesten op school. De maatregelen en interventies zijn overgenomen van het Bullying Prevention Program, maar zijn aangepast aan de Nederlandse situatie. Deze interventie is beoordeeld als effectief volgens goede aanwijzingen.

• Gelijk = Gelijk?: het doel is het voorkomen en tegengaan van discriminatie, pesten en polarisatie. Hierbij is specifieke aandacht is voor discriminatie vanwege religie, culturele achtergrond en seksuele diversiteit. Deze interventie richt zich op basisschoolleerlingen in de groepen 6, 7 en 8 en is beoordeeld als goed onderbouwd.

• Sta Sterk Training: voor 8- tot 12-jarige pestslachtoffers. Het doel is het vergroten van de weerbaarheid, zodat ze effectiever reageren op pestgedrag, de negatieve invloed van het pesten wordt beperkt en het risico op pesten wordt verkleind. Deze interventie is beoordeeld als goed onderbouwd.

5. Digitaal pesten

Een relatief nieuwe vorm van pesten is digitaal pesten, ook wel cyberpesten genoemd. Voorbeelden van digitaal pesten zijn het versturen van een dreigmail of iemand uitschelden per mail, chat, of sms. Deze vorm van pesten komt steeds vaker voor. Er zijn nog weinig specifieke interventies ontwikkeld om digitaal pesten te voorkomen of te verminderen. Er zijn een aantal websites, die zich richten op het voorkomen en bestrijden van digitaal pesten. Daarop zijn vaak richtlijnen voor ouders, kinderen of scholen opgenomen die meestal niet wetenschappelijk onderbouwd zijn.

In Nederland heeft SIRE een aantal jaar geleden de campagne ‘Stop digitaal pesten’ uitgevoerd. Het doel hiervan was om ouders, leerkrachten en kinderen te wijzen op de gevaren van internet en ze bewust te maken van de grenzen van de digitale wereld. Ook zijn er inmiddels een aantal lesmethodieken rondom dit thema ontwikkeld. Er is meer onderzoek nodig om de effectiviteit van dergelijke interventies te bepalen.

Uit een literatuurstudie naar interventies tegen cyberpesten blijkt dat bij cyberpesten voor een groot deel dezelfde interventies ingezet kunnen worden als bij ‘traditioneel pesten’. Ook hierbij is een schoolbrede aanpak het meest effectief. Er is echter meer onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat bij cyberpesten werkt.