Welke gevolgen heeft prenatale blootstelling aan neurotoxische stoffen?

Prenatale blootstelling aan neurotoxische stoffen kan tot ernstige schade leiden bij het kind.

• In welke fase van de zwangerschap deze blootstelling plaatsvindt, is van belang voor de aard en mate van de schade.
• Geslachtshormonen beïnvloeden de reactie op neurotoxische stoffen van meet af aan. Vaak zijn jongetjes gevoeliger voor schade.
• Daarnaast is de aard en de dosis van de neurotoxische stof van belang. Het is echter de vraag in hoeverre een enkele stof daadwerkelijk een hoofdrol speelt in de geconstateerde gevolgen van prenatale blootstelling.
• Vaak gaat blootstelling aan neurotoxische stoffen ook samen met het optreden van andere risicofactoren. Blootstelling aan lood hangt bijvoorbeeld samen met een lage sociaaleconomische status (SES) en wonen in grote steden, of in de buurt van snelwegen. Drugsgebruik hangt samen met nicotinegebruik, een slechte voeding en verzorging, crimineel gedrag en stress.

Wat houdt fetal programming in?

Voor schade als gevolg van prenatale blootsteling aan neurotoxische stoffen worden verschillende verklaringen en oorzakelijke processen beschreven. Mogelijk treden ‘fetal programming’-processen op. Deze Engelse term wordt ook in het Nederlands gebruikt en doelt op het proces van aanpassing van de foetus aan de neurobiologische omstandigheden in de baarmoeder, als gevolg van bijvoorbeeld beperkte voeding of stress van de zwangere vrouw. Daardoor zou ook de vorming van het hypothalamus-pituitary-adrenal (hpa)-feedbacksysteem, dat van belang is voor zowel de hormonale stressreacties van het kind als de hersenontwikkeling en de groei, beïnvloed kunnen worden.

Hoe kan onderzoek worden gedaan naar de aard en gevolgen van prenatale blootstelling aan neurotoxische stoffen?

Onderzoek naar de aard en de gevolgen van prenatale blootstelling aan neurotoxische stoffen is erg lastig. Het is vaak niet goed mogelijk om de aard en de ernst van de blootstelling adequaat in te schatten. Bovendien is het niet gemakkelijk beschikbare gegevens over de schadelijkheid van oplosmiddelen vanuit bijvoorbeeld dierstudies te extrapoleren naar de menselijke situatie, waar de blootstelling vaak lager is maar waar wel meerdere neurotoxische stoffen door elkaar worden gebruikt. 

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan nicotine tijdens de  zwangerschap?

Roken tijdens de zwangerschap wordt sterk afgeraden vanwege een risico op afname in de groei van het kind; de kinderen van moeders die tijdens de zwangerschap blijven roken wegen ongeveer 200 gram minder bij de geboorte. In deze omstandigheden hebben de kinderen echter ook een grotere kans op perinataal overlijden en op vroeggeboorte. Postnataal hebben de kinderen van moeders die gerookt hebben, vaker ademhalingsproblemen, een kortere lichaamslengte, en een slechtere motorische balans.  In een review gericht op psychische en gedragsproblemen na prenatale intoxicatie, wordt gesteld dat roken geassocieerd is met slechtere IQ-scores en meer ADHD-kenmerken en agressief gedrag bij de kinderen. Vrouwen die roken tijdens de zwan- gerschap zijn echter ook minder consciëntieus, letten minder goed op hun kinderen en hebben een lagere opleiding en een lagere SES. Statistische correctie voor dergelijke factoren liet voor kinderen van zware rokers nog steeds minder goede academische prestaties zien.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan alcohol tijdens de zwangerschap?

Onder Fetal Alcohol Spectrum Disorders (FASD) wordt een aantal stoornis- sen gevat die samenhangen met prenatale blootstelling aan alcohol. Aan het slechtste eind van het spectrum wordt gesproken over het foetaal alcohol- syndroom (FAS). Dit wordt gekenmerkt door groeidefecten (vroeggeboorte, een laag geboortegewicht, groeivertraging), abnormale gezichtskenmerken (microcefalie, kleine bovenkaak, korte neus, groef in het filtrum (het ‘gootje’ in het midden van de bovenlip), kleine smalle ogen met een huidplooi van het bovenste ooglid die de binnenooghoek bedekt (epicanthus) en een vertraagde mentale ontwikkeling, leerstoornissen of duidelijke mentale retardatie. FAS kan optreden na een dagelijkse consumptie van 4 glazen alcohol tijdens de zwangerschap.

Naast FAS wordt onderscheid gemaakt tussen Fetal Alcohol Effects (FAE) of Partial fas (PFAS) of Alcohol Related Birth Defects (ARBD) wanneer niet aan alle fas-kenmerken wordt voldaan. Ook wordt gesproken over Alcohol Related Neurodevelopmental Disorder (ARND) aangezien de vaardigheid om complexe taken uit te voeren, zoals executieve functietaken of taken waarvoor snel en accuraat visueel redeneren nodig is, gerelateerd bleek te zijn aan het prenatale alcoholgebruik van de moeder.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan marihuana tijdens de zwangerschap?

Gray, Day, Leech en Richardson (2005) rapporteren dat marihuanagebruik tijdens de zwangerschap samenhangt met meer depressieve klachten bij kinderen van 10 jaar. Het gaat weliswaar om een klein effect (een gemiddeld verschil van 3 punten op de Children’s Depression Inventory (CDI) tussen de wel- en niet-blootgestelde kinderen), maar het kan desalniet- temin voor de verdere ontwikkeling van de kinderen een belangrijke rol spelen.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan opiaten tijdens de zwangerschap?

Prenatale blootstelling aan heroïne of methadon heeft bij 60-95% van de kinderen neonatale abstinentiesymptomen (nas) tot gevolg. Dit nas uit zich onder meer in veel trillen, slaapproblemen, huilen met een hoog stemgeluid, overbeweeglijkheid, veel en heftig sabbelen, gapen, niezen, transpireren.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan cocaïne tijdens de zwangerschap?

Naar de gevolgen van cocaïnegebruik tijdens de zwangerschap is vooral in Noord-Amerika veel onderzoek gedaan. Minnes, Robin, Alt, Kirchner, Satayathum, Salbert, e.a. (2006) vonden dat prenataal cocaïnegebruik effecten laat zien op de groei van kinderen op 6-jarige leeftijd, zonder dat een duidelijk patroon van afwijkingen naar voren kwam.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan medicatie tijdens de zwangerschap?

Ornoy (2006) rapporteert dat bij gebruik van anti-epileptica ernstige aan- geboren afwijkingen zoals hartproblemen, schisis, neuralebuis stoornissen en afwijkingen aan de ledematen zijn gevonden. Met het Anti-Epileptic Drug Syndrome (AEDS) worden typische gelaatskenmerken van aangedane kinderen beschreven; dit wordt vooral bij het gebruik van valproaat gezien, maar ook bij fenytoïne, fenobarbital en carbamazepine. Daarnaast zijn negatieve gevolgen voor de cognitieve ontwikkeling en gedragsproblemen van de kinderen geconstateerd, met name wanneer de kinderen ook de typische gelaatskenmerken hadden. In een studie naar het intellectueel functioneren van kinderen van epileptische moeders die niet behandeld waren tijdens de zwangerschap, bleek dat zij een normale intelligentie lieten zien.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan oplosmiddelen tijdens de zwangerschap?

Organische oplosmiddelen behoren tot de vloeibare koolwaterstoffen. Deze middelen hebben een hoog vetoplossend vermogen en een relatief hoge vluchtigheid en worden vaak huishoudelijk of industrieel gebruikt, om materialen te ontvetten of schoon te maken. Sommige oplosmiddelen worden ook misbruikt, bijvoorbeeld tolueen door lijmsnuivers. Chronisch tolueengebruik door zwangere vrouwen is geassocieerd met een congenitaal syndroom dat lijkt op het foetaal alcoholsyndroom.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan PCB's tijdens de zwangerschap?

PCB’s (polychloorbifenylen) behoren tot de groep gearomatiseerde koolwaterstoffen. PCB’s worden bijvoorbeeld toegepast als isolatievloeistof in transformatoren, als koelvloeistof, als smeermiddel en weekmaker in kunststoffen, en verder in verf, inkt, lak, kit en lijm. Het zijn sterk lipofiele (vetminnende) stoffen: goed oplosbaar in vet en slecht oplosbaar in water. Prenatale blootstelling aan PCB’s wordt geassocieerd met een vertraging in reactietijden; postnatale blootstelling door middel van borstvoeding heeft dit effect niet en heeft juist een tegengesteld en beschermend effect met betrekking tot reactietijden. Bij een zeer hoge blootstelling tijdens de zwangerschap kunnen PCB’s leiden tot een congenitaal syndroom.

Welke gevolgen heeft de blootstelling aan zware metalen tijdens de zwangerschap?

Zware metalen (lood, cadmium, kwik) zijn niet-afbreekbaar en hopen zich bij blootstelling in het lichaam op. Blootstelling aan zware metalen kan door luchtverontreiniging, beroepsmatige werkzaamheden en via de voedselketen plaatsvinden.

• Van prenatale blootstelling aan lood is naar voren gekomen dat de kinderen 1-3 IQ-punten lager scoren, meer moeilijkheden laten zien in executieve functies en werkgeheugen en meer gedragsproblemen hebben. Mogelijk is de postnatale blootstelling van groter belang voor de relatief beperkte ontwikkelingsproblemen.
• Methylkwik passeert gemakkelijk de placentabarrière en de bloed-hersen- barrière. Dit leidt tot stoornissen in het centrale zenuwstelsel en spasticiteit bij blootstellingniveaus die giftig zijn voor de mens.