Deze samenvatting is gebaseerd op The nature of music from a biological perspective van Peretz, I. (2006)

Inleiding

Over het algemeen wordt muziek gezien als een kunstvorm, een product van de menselijke cultuur. Daarom wordt het vaak als sociaal construct bestudeerd in cross-cultureel onderzoek. In dit onderzoek wordt gekeken naar de diverse perspectieven op muziek en de vraag of muziek biologische wortels heeft wordt beantwoord. De vraag is of muziek een cultureel product is of dat het in onze genen zit. Muziek is in alle culturen onafhankelijk van elkaar ontstaan. Alle mensen zijn muzikaal aangelegd, maar talent komt alleen voor bij een selecte groep. Muziek heeft geen duidelijk doel en is moeilijk te definiëren. Muziek wordt enerzijds gezien als iets dat aangeboren is en anderzijds als het resultaat van de omgeving. Theorievorming is hierbij belangrijk omdat het veel velden beïnvloedt, zoals hoe muziek bestudeerd wordt, hoe muziek en muzikale vaardigheden worden gebruikt en beoordeeld en bij bijvoorbeeld het bepalen van een muzikaal curriculum voor scholen. Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van muziek, omdat het niet als nuttig gezien werd.

Zijn mensen van nature muzikaal?

Alle mensen zijn experts op het gebied van muziek, al zijn ze zich hier niet altijd van bewust. In onderzoek naar de vaardigheid om gelijkheid in muziek te onderscheiden kon het verschil tussen muzikanten en niet-muzikanten niet gevonden worden. Ook op andere vaardigheden die gerelateerd zijn aan muziek scoorden de muzikanten niet hoger dan niet-muzikanten. Aanleg en talent zijn bijdragende factoren aan muzikale carrières, maar voorliefde voor muziek en een muzikale omgeving zijn net zo belangrijk, zo niet belangrijker. Het feit dat alle mensen een muzikale basis hebben die uitgebreid kan worden is een nieuwe ontdekking in wetenschappelijk onderzoek.

Soorten muziek

Functionele (of populaire) muziek is de muziek die door de meeste leden van een culturele groepering wordt gewaardeerd. Muzikanten houden zich liever bezig met complexere muziek. Functionele muziek bestuderen geeft meer informatie over de populatie en dankzij dit onderzoek kunnen universele en cultuurspecifieke factoren gevonden worden. In de praktijk vallen deze resultaten tot nu toe nog tegen.

Nettl, een belangrijke ethnomusicologist, heeft een aantal universele factoren in de muziek gevonden. Hieronder vallen vocale muziek, ritme en het gebruik van drie of vier verschillende toonhoogten. Er zijn twee verschillende soorten muziek gevonden door Lomax. De eerste is ontstaan in het arctische gebied, gekarakteriseerd door mannelijke solo’s en onregelmatige ritmes. De tweede is ontstaan bij Afrikaanse verzamelaars, waar vrouwelijke meerstemmige, repititieve en ritmische liedjes centraal staan. Deze muzieksoorten hebben waarschijnlijk meer te maken met rollen van de verschillende seksen dan met andere factoren. In bijna alle culturen zijn ook schalen gevonden voor toonhoogten. Andere universele factoren zijn:

• Verdeling van octaven in schalen

• Een basistoon ter referentie

• Een structuur

• Groepering van tonen

• Referentie tikken (ritmes)

• Ritmische patronen gebaseerd op regelmatige tikken

• Een speciaal genre liedjes voor kinderen

Het gebruik van vaste toonhoogten is uniek voor muziek en blijkt universeel en niet aangeleerd. Het gebruik hiervan leidt tot een ongelimiteerde hoeveelheid mogelijkheden voor het maken van muziek.

De cognitieve verwerking van muziek

Muziek maakt gebruik van vaste toonhoogtes en is hierin heel anders dan spraak. Maar is muziek dan ook aangeboren en gespecialiseerd in het brein? Dat hoeft niet zo te zijn. Het brein is plastisch, waardoor ervaringen ook de structuren in het brein beïnvloeden. Of muziek domeinspecifiek is in het brein is wel al onderzocht. Er wordt gesteld dat de basis, de toonhoogten horen, vastgelegd is in ons brein. De schalen voor toonhoogten zijn universeel en zijn allemaal gecentreerd om de centrale toon. Hierdoor kunnen we allemaal een ‘foute’ noot uit een muziekstuk halen. Deze vaardigheid helpt bij perceptie, geheugen en presteren door het voorspellen van toekomstige auditieve ervaringen. Naar de domeinspecificiteit van muziek moet nog verder onderzoek gedaan worden.

Domeinspecificiteit

Er zijn meerdere mechanismen die domeinspecifiek kunnen zijn en bij kunnen dragen aan muzikaal gedrag. Het ene mechanisme kan specifiek zijn voor muziek en het andere algemeen voor geluiden. Domeinspecificiteit kan ook ontstaan door leermechanismen of algemene principes. Er zijn dus veel mechanismen in het brein die bijdragen aan muziek, maar niet domeinspecifiek zijn. Het coderen van een bepaalde toon is een kandidaat als mechanisme achter muziekprocessen.

Wat is muziek?

De grenzen van wat muziek is zijn vaag. Zo kan rap als muziek gezien worden, of als snelle spraak. Maar dit wordt dan ook niet onderscheiden in het brein. Alle geluiden worden zowel door het spraaksysteem als de muziekverwerkingssystemen gestuurd. Het kan zijn dat muziek buiten het herkennen van tonen geen domeinspecifieke componenten heeft. Muziekverwerkingssystemen kunnen bestaan uit systemen die in andere zaken gespecialiseerd zijn. Muziek zou dan bijvoorbeeld de gebieden voor hechting activeren door de intonatie en toon waarop ‘gesproken’ wordt. Voor deze theorie is weinig steun, omdat niet duidelijk is wat eerst kwam, spraak of muziek.

Sommige gebieden in het brein moeten muziekspecifiek zijn, omdat door hersenbeschadigings-, toondoofheids- en autisme-onderzoek bewezen is dat gevoel voor muziek zich onafhankelijk van andere vaardigheden kan ontwikkelen en andersom. Er zijn bijvoorbeeld ook gevallen van hersenbeschadiging waarbij de taal niet meer herkend kan worden, maar muzikale wijsjes nog wel, of waarbij wel de tekst van liedjes opgezegd kan worden, maar het wijsje niet meer herkend wordt. Muziek en taal blijken dus onafhankelijk van elkaar te kunnen functioneren. Het komt weinig voor dat zowel taal als muziek aangetast wordt bij hersenbeschadiging (double dissociation), waardoor het vermoeden bestaat dat er een apart verwerkingssysteem is voor muziek. Dit systeem zou het coderen van toon kunnen zijn, aangezien de meeste mensen met toondoofheid (congenital amusia) niet in staat zijn een afwijkende noot uit een melodie te halen. Toch kan het zijn dat het coderen van toon niet het probleem is, maar een symptoom van een dieper liggend probleem.

Ritmeverwerking ligt ook ten grondslag aan muziek. Een stoornis hierin kan onafhankelijk van toonstoornissen optreden. Er is dus een aanwijzing voor meerdere systemen die muzikale vaardigheden beïnvloeden in het brein. Maar er is nog niet aangetoond dat dit proces muziekspecifiek is.

Is muzikaal talent aangeboren?

Er wordt algemeen aangenomen dat talent aangeboren is. Hoeveel je ook oefent, als je geen talent hebt voor muziek, wordt je nooit een Mozart. Het al dan niet domeinspecifiek zijn van muziekverwerkingssystemen zegt niets over of muziek aangeboren is. Vaardigheid in geschreven taal is ten slotte ook in het brein terug te vinden terwijl dit volledig aangeleerd is. Er is gevonden dat het FOXP2 gen gerelateerd is aan spraak. Dit is ontdekt bij een onderzoek naar de KE-familie. De helft van de leden van deze familie in drie generaties heeft een spraak en taal stoornis en er blijkt sprake te zijn van erfelijkheid. Deze stoornis bleek niet taalspecifiek te zijn, maar beïnvloedt ook mondbewegingen en muzikale vaardigheden, zoals ritmeverwerking en productie, en melodieverwerking en productie.

Ook toondoofheid bij mensen blijkt in de familie te zitten. Elke respondent met toondoofheid heeft een familielid met hetzelfde probleem. Deze data suggereert dat er twee factoren meespelen bij muzikale vaardigheden, namelijk ritmeverwerking en toonverwerking. De genetische oorsprong van deze problemen correleert met de stoornissen, maar hoeft niet de enige factor te zijn die de stoornis veroorzaakt. In verder onderzoek zal gepoogd worden te achterhalen welke genen hier ten grondslag aan kunnen liggen.

Muzikale aanleg

De meeste mensen lijken met muziek geboren te worden. Kinderen hebben al muzikale talenten en zijn gevoelig voor dissonante muziek. Kinderen tonen al een voorkeur voor ritmische, zuivere muziek, wat duidt op het bestaan van muzikale aanleg. Dit kan daarentegen ook te maken hebben met de plasticiteit van het kinderbrein. De ervaringen vanuit de omgeving worden makkelijk opgenomen in het brein, waardoor muziek toch aangeleerd kan zijn. Dit ontstaat bijvoorbeeld door slaapliedjes en kinderliedjes die gezongen worden door de ouders. Kinderen geven de voorkeur aan liedjes die gericht zijn op kinderen, ook in onderzoek bij kinderen van dove ouders. Ook verkiezen kinderen zang boven spraak. De voorkeur voor het luisteren naar muziek lijkt dus aangeboren. Dit kan aangevuld worden met door ervaring aangeleerde regels over muziek. Toch lijkt dit niet het geval te zijn, aangezien over verschillende culturen mensen dezelfde soort regels voor muziek aanhoudt. Niet alle regels blijken leerbaar, een deel is waarschijnlijk al vastgelegd in ons brein.

Muziek als menselijke eigenschap

De oorsprong van muziek in onze dierlijke wortels wordt nog onderzocht. Dit is moeilijk, omdat er nog geen duidelijk onderscheid is tussen muziek en spraak. Sommige dieren zijn in staat basale taalvaardigheden te verwerven, zoals onderscheid maken tussen verschillende talen en het leren van basale taal. Dit soort onderzoek zou ook gedaan moeten worden met muziek.

Muziek en het brein

Domeinspecificiteit hangt samen met de locatie van muziekverwerkingssystemen in het brein. Het kan best dat er geen systeem aan te wijzen is in het brein, omdat het systeem samenhangt met andere systemen. Toch moet er een aparte locatie bestaan, anders zou specifieke amuzikaliteit niet kunnen ontstaan door hersenbeschadiging. Het coderen van toon zou deze aparte module kunnen zijn en zich kunnen bevinden in het frontale brein. Toch wordt verwacht dat toonherkenning zijn wortels heeft in verschillende delen van het brein. De hoop is om het essentiële mechanisme te vinden dat hier ten grondslag aan ligt. Dit is al gedaan voor andere vaardigheden, dus het is mogelijk.

Muziek en taal in het brein

Het gebied van Broca blijkt zowel met muziek als taal te maken te hebben, al hoeft dit niet veel te zeggen over de functie van dit gebied bij muziek. Hier moet nog verder onderzoek naar gedaan worden. Het is makkelijker om de afzonderlijke functies van gebieden te beschrijven dan de overlappen hierin. Het blijkt moeilijk om muziek afzonderlijk van taal in het brein te localiseren.

De plasticiteit van het brein

De localisatie van de muzikale verwerkingssystemen biedt belangrijke informatie over de biologische gronden van muziek. Net als bij het verwerven van een tweede taal, worden bij elke persoon andere gebieden gebruikt voor de opslag van nieuwe kennis over muziek. Hierdoor is muziek niet bij alle mensen op dezelfde manier gecodeerd in het brein.

Het muzikale deel van het brein van muzikanten zou er dan ook heel anders uitzien dan die van niet-muzikanten. Één van deze gebieden is het motorische gebied, vanwege de fijne motoriek die bij het bespelen van een instrument komt kijken. Het brein wordt dus sterk beïnvloed door de ervaringen en trainingen met muziek. Toonverwerking zou aangeboren zijn, omdat dit bij alle respondenten in hetzelfde gebied gevonden werd, terwijl andere factoren van muziek plastisch zijn.

Het emotionele effect van muziek

Emotie is een belangrijk onderdeel van de muzikale ervaring, zowel voor luisteraars als muzikanten. Kinderen kunnen al onderscheiden of muziek vrolijk is of verdrietig, of angst en woede uit. Vanaf het 6^e levensjaar kunnen kinderen de patronen in muziek onderscheiden die muziek vrolijk of droevig maakt. Dit hoeft niet aangeboren te zijn, maar kan door blootstelling aan muziek aangeleerd zijn. Mensen waarderen onbewust muziek die ze herkennen meer dan onbekende muziek. De rillingen die mensen van muziek kunnen krijgen worden veroorzaakt door het limbische systeem en kan geregistreerd worden in verschillende gebieden in het brein, zoals het dorsale brein, het ventrale striatum met de nucleus accumbens, de insula en de orbitofrontale schors. Dit zijn plezier en beloningscentra in het brein. De rillingen zelf worden geassocieerd met endorphines, die als beloning werken voor eten en seks. Ook de amygdala kan geactiveerd worden door muziek. Emoties opgeroepen door muziek kunnen reflexmatig ontstaan, door de werking van het limbische systeem.

Muzikale mensen

Wat is het nut van muziek bij mensen? Hiervoor zijn twee evolutionaire verklaringen. Darwin stelde dat muziek diende om seksuele partners te lokken en indruk te maken op deze partners. Daarnaast kan muziek dienen om groepsgevoel te bevorderen, door dans, religieuze rituelen en ceremonies. Dit begint al bij het zingen van slaapliedjes voor baby’s. Door emotional contagion zijn kinderen geneigd dit gedrag na te doen en zich emotioneel aan te passen. Muziek is ook geschikt om met groepen aan mee te doen, doordat het de mogelijkheid biedt tot meerstemmig in harmonie te zingen, terwijl de individuele stem toch belangrijk blijft. Muziek dient dan om zonder het Zelf volledig te verliezen op te gaan in een groep.

Conclusie

Veel vragen over muziek blijven onbeantwoord, maar er is wel bewijs gevonden voor specifieke processen in het brein die te maken hebben met de aanleg voor muziek. Muziek blijkt niet cultureel bepaald te zijn, maar gedeeltelijk aangeboren te zijn. Muziek is belangrijk in de menselijke samenleving, al heeft het evolutionair misschien weinig nut. Er is nog wel behoefte aan veel onderzoek naar de wortels van muziek in ons brein.