Hoofdstuk 1: Criminologie in vogelvlucht

Definities met een kanttekening

Criminologie is de wetenschap die de betekenis, oorzaken en gevolgen van criminaliteit onderzoekt. Dit gebeurt vanuit allerlei invalshoeken. Er wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van kennis uit de psychologie, rechtswetenschappen en antropologie.

Het onderwerp van onderzoek, criminaliteit, is niet in één definitie te vangen. Volgens de auteur van dit boek, Emile Kolthoff, is het te kort door de bocht om criminaliteit alleen te omschrijven als wettelijk strafbaar gedrag. Er komt meer bij kijken. Ten eerste is de betekenis van criminaliteit aan verandering onderhevig. Zo was overspel vroeger een strafbaar feit, maar nu uit het Wetboek van Strafrecht (Sr) geschrapt. Als iets niet langer als crimineel wordt beschouwd, wordt dit decriminaliseren genoemd. Wat criminaliteit is, hangt dus af van de afspraken die daarover worden gemaakt binnen een samenleving in een bepaalde tijd.

Ten tweede blijft het, ondanks deze afspraken die zijn vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht, in de praktijk lastig om te bepalen wat crimineel is en wat niet. Als een kind bijvoorbeeld een draai om zijn oren krijgt van zijn vader, is dat dan al mishandeling? Mensen kunnen dat verschillend beoordelen.

Klassieke school

De gedachten en ideeën over misdaad en straf verschilden sterk door de eeuwen heen. Over het algemeen geldt het gedachtegoed van negentiende-eeuwse wetenschappers als Lambroso en Quetelet, waarover later meer, als de basis voor criminologie als wetenschap. Maar hun ideeën werden voor een belangrijk deel gevoed door die van hun voorlopers, behorende tot de zogenaamde ‘klassieke school’ van criminologie. Kolthoff staat uitgebreid stil bij deze stroming.

Een vooraanstaand persoon van de klassieke school was de filosoof Montesquieu (1689-1755). Het idee van de ‘trias politica’, ofwel de ‘scheiding der machten’ komt van hem en wordt tot op de dag van vandaag toegepast. Uit onvrede over het toenmalige Franse beleid pleitte hij voor vrijheid van alle burgers en dat die vrijheid alleen kan bestaan als er niet teveel macht bij een persoon komt te liggen. Om dit te voorkomen moet in de grondwet zijn vastgelegd dat niet één, maar verschillende personen verantwoordelijk zijn voor de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Ook is het noodzakelijk dat een officiële institutie deze basisvoorwaarden bewaakt en controleert.

Het idee dat niemand zijn wil kan opleggen aan een ander als diegene daar niet mee instemt, ofwel het idee van de volkssoevereiniteit, komt eveneens voort uit de klassieke school. Rousseau (1712-1778) bedacht deze leer van het ‘sociaal contract’, waarbij er vanuit

1 Inleiding

Gevoelens over criminaliteit

Criminaliteit, misdaad en straf krijgen altijd veel publieke belangstelling. Veel mensen krijgen er wel eens, of regelmatig, mee te maken en ook in de media is criminaliteit een terugkerend onderwerp. Bijna iedereen heeft er dan ook wel een mening over en deze meningen kunnen sterk uiteen liggen. 71% van de Nederlanders denkt dat criminaliteit de laatste jaren was toegenomen en 75% vindt dat er vaker en harder gestraft zou moeten worden. De steun voor een harde aanpak van criminaliteit lijkt in het algemeen iets te zijn toegenomen in de afgelopen 20 jaar, behalve als het over de doodstraf gaat. Het aantal voorstanders hiervoor was in 2008 gedaald naar 38%.

Dat mensen vaak emotioneel betrokken zijn bij criminaliteit, heeft ermee te maken dat mensen zich identificeren met het slachtoffer of de dader. Bij ernstige misdrijven hebben mensen vaak medelijden met het slachtoffer en zijn ze blij dat zoiets hen niet overkomen is. Daarnaast kan het horen over slachtofferschap van een ander ook angst oproepen. Dit komt vooral voor als men bepaalde kenmerken deelt met het slachtoffer. Zo zullen bijvoorbeeld jonge studentes die ’s nachts alleen naar huis fietsen angstiger zijn als zij weten dat er in die omgeving kortgeleden een studente ’s nachts is lastig gevallen. Als het risico om zelf slachtoffer te worden klein lijkt, omdat het om iets gaat wat buiten iemands directe omgeving plaatsvindt, ‘smullen’ mensen echter vaak van verhalen. Dit gevoel ontstaat omdat mensen zich prettig voelen omdat zij er beter aan toe zijn dan het slachtoffer.

Naast angst roepen ernstige misdrijven ook boosheid op. Deze is het grootst als het slachtoffer weerloos en zwak is, zoals een verstandelijk gehandicapte of een bejaarde. Hierdoor ontstaat de behoefte aan vergelding. Mensen verwachten dat de overheid de dader straft. Omdat vaak grote groepen mensen verontwaardigd zijn over dergelijke strafbare feiten, wijzen zij samen de daad af waardoor versterking van het groepsgevoel ontstaat. Dit werd voor het eerst beschreven door Durkheim.

Omdat misdrijven zoveel emoties oproepen, is de kans groot dat het informeel reageren hierop ontspoort. Groepen projecteren al hun boosheid dan op een outsider die overal de schuld van krijgt. Een voorbeeld:is ‘alle Turken’ als schuldige beschouwen wanneer toevallig één Turkse jongen een winkel overvalt.

Naast boosheid op de dader, komt het ook voor dat mensen zich identificeren met de dader. Mensen kijken tegen de dader op omdat hij dingen doet die ze zelf niet durven, of ze raken

Hoofdstuk 1. Inleiding methoden en technieken in de criminologie

Dit boek gaat over methoden en technieken om criminologisch onderzoek uit te voeren. Criminologie is een objectwetenschap. Dit betekent dat het niet één verklaring gebruikt voor diverse fenomenen, maar juist allerlei verklaringen voor één fenomeen(criminaliteit). Hierbij worden allerlei verschillende disciplines gebruikt. Wetenschappers gebruiken in de criminologie vaak hun herkomstwetenschap (psychologie, sociologie, etc.).

Criminaliteit is géén criminologie. Criminaliteit (volgens de wet) geeft een te smalle definitie die ook nog aan verandering onderhevig is (zo was homoseksualiteit ooit verboden en nu niet meer). Criminologie is beter te definiëren als de studie van het vóórkomen van criminaliteit, het verklaren er van, de strafrechtelijke sancties en de victimologie. Slachtofferstudies zijn onder te verdelen in twee typen. Ten eerste heb je de studies die inzicht moeten geven in de gevolgen van het delict voor het slachtoffer(bv. slaapstoornissen, PTSD, etc.). Ten tweede kunnen slachtofferstudies dienen om inzicht te verkrijgen   het totale aantal gepleegde delicten in Nederland.

Criminaliteit is een containerbegrip. In een onderzoek ben je vaak geïnteresseerd in een bepaald type van criminaliteit, zoals vermogens- of geweldsdelicten. Daarbij hebben deze verschillende typen criminaliteit verschillende verklaringen. Het is dus van belang te zorgen dat het onderwerp niet te heterogeen is.

Een standaardclassificatie van criminaliteit is die van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Deze heeft twintig categorieën gebaseerd op de Nederlandse wetten. Je kunt ook andere indelingen hanteren, zoals of er wel of geen directe slachtoffers waren, of het delict individueel of in een groep plaatsvond, mate van georganiseerdheid, jonge/oude dader, etc.

Wetenschap

De meningen zijn verdeeld over wat de wetenschap nu eigenlijk is. Iedereen is het er wel over eens dat het rationeel en objectief moet zijn en moet streven naar de waarheid. Door de tijd heen zijn er diverse waarheidsopvattingen geweest. Fenomenologie houdt rekening met de mens in relatie tot zijn omgeving (bijv. dat twee mensen hetzelfde kunnen doen, met een heel ander doel). Symbolisch interactionisme gaat er van uit dat mensen middels symbolen met elkaar in interactie staan. Menselijk gedrag is alleen te begrijpen wanneer je de symbolen van menselijke interactie begrijpt. Neopositivisme probeert aan de hand van wetenschappelijk getoetste uitspraken iets te zeggen over de werkelijkheid. Het is de tegenhanger van kritisch rationalisme. Dit gaat er juist van uit dat er nooit iets echt waar kan zijn; je kunt alleen weten dat iets niet waar is. Het wordt daarom ook wel falsificationisme genoemd: je moet theorieën falsificeren, en als

1. Inleiding

Criminologie gaat om empirische bestudering van alle facetten van criminaliteit. Empirisch is wetenschappelijk onderzoek door observatie, experiment en methoden van datavergaring. Hiermee wordt geprobeerd de werkelijkheid te kennen. Met een theorie wordt vervolgens de data geïnterpreteerd. Criminologen doen onderzoek naar verschijnselen waaraan strafrechtelijke consequenties worden verbonden en naar de mensen die ze riskeren door strafbare feiten te plegen.

Strafrecht is geen wetenschap, maar een geleerdheid. Strafrecht ziet op normatieve kwesties; niet op wat is, maar op wat zou moeten zijn. De basiswaarden welke in de democratische samenleving strijden om voorrang zijn veiligheid en individuele vrijheid. Rechtsprincipes zoals rechtsgelijkheid, rechtszekerheid, proportionaliteit en subsidiariteit liggen ten grondslag aan strafrecht. Juristen houden zich bezig met de achtergrond en normatieve consequenties van strafrechtelijke regels en bevoegdheden, en hun beperkingen.

Volgens juristen gaat het strafrecht om strafbare feiten en daders. Criminologen spreken van criminaliteit en criminelen. Hier is echter kritiek op omdat deviant gedrag niet alleen als criminaliteit is te definiëren. Of bepaald gedrag strafbaar wordt gesteld is ook afhankelijk van politiek-sociale factoren. Het recht is niet de enige bron van normen in de samenleving. Beoordeling en bestraffing is maar een van de mechanismen van het recht waarmee aan devianten sancties kunnen worden opgelegd.

Deze stroming komt door criminologen die zich van het strafrecht en zijn normatieve kaders willen bevrijden. Tevens gaat criminologie altijd bepaald gedrag dat ongewenst is, wat dus normatief is.

Erkenning van het zijn van objectwetenschap zou vruchtbaarder zijn. Dit betekend dat criminologie zich richt op afwijkend gedrag dat voor strafbaarstelling in aanmerking komt en op mensen die dat gedrag vertonen. Criminologie heeft veel verschillende disciplines in zich welke dan tot uiting komen. Criminologen en juristen doen verschillende dingen. Criminologie en strafrecht kunnen van grote waarde zijn voor elkaar. Aangezien men elkaars taal niet begrijpt, ontstaan er echter vaak misverstanden.

Lessen uit Clockwork Orange:

• Wens van veiligheid van de samenleving en de macht van de staat om die veiligheid te garanderen;

• (On)mogelijkheden en gevolgen van gebruik van voorspellende wetenschappelijke methoden en preventieve maatregelen om criminaliteit uit te bannen;

• Vraag of het recht grenzen stelt en welke grenzen aan deze methoden zitten

Een paradigma uit criminologie is dat het kan dat iemand aanleg heeft om crimineel te worden. Tegenwoordig krijgt dit weer ruimte door onderzoek naar de genetische oorzaken van criminaliteit. Het strafrecht kan echter niet zonder (de fictie van) de vrije wil. Het strafrecht is een schuldstrafrecht. Er ligt dus een spanning tussen het indeterministische mensbeeld van het klassieke strafrecht (vrije wil) en het beeld van de

Hoofdstuk 1 Wat is het strafrecht?

Het strafrecht is een van de meest tot de verbeelding sprekende rechtsgebieden. Dit komt met name doordat de media veel aandacht aan het strafrecht schenkt. Daarnaast is de criminaliteit ook zichtbaar op straat. Hierdoor worden mensen dagelijks, direct of indirect, geconfronteerd met strafrechtelijke zaken. Het strafrecht als rechtsgebied is sterk verbonden met zaken als moraal, veiligheid en rechtvaardigheid en dat spreekt mensen aan.

Wat is de plaats van het strafrecht?

Er zijn binnen het recht veel verschillende rechtsgebieden te onderscheiden. Het strafrecht houdt zich bezig met het bestraffen van personen die een strafbaar feit hebben gepleegd. De staat als overheid heeft het monopolie om te straffen namens de samenleving. Het verschil met het civielrechtelijk rechtsgebied is dat daar de verhouding tussen burgers onderling wordt geregeld. Als twee burgers een civielrechtelijk geschil hebben, dan is dat hun zaak en niet een zaak van de overheid. Het bestuursrecht regelt ook een groot gedeelte de verhouding tussen de burger en de Staat. Algemene regels omtrent het bestuursrecht vindt men in de Algemene wet Bestuursrecht (Awb). De verhouding tussen het bestuurs- en strafrecht is complex, omdat soms bestuurlijke sancties kunnen worden opgelegd voor gedragingen die vroeger strafrechtelijk werden afgedaan. De officier van justitie (OvJ) is de vertegenwoordiger van het staatsorgaan dat belast is met de vervolging van verdachten (openbaar ministerie). De verdachte kan worden gedagvaard door de OvJ, maar dit is een ander soort dagvaarding  dan de dagvaarding in civielrechtelijke zin. Het komt vaak voor dat het slachtoffer schade heeft geleden en de verdachte een boete moet betalen. Deze boete is bedoeld als straf en heeft niets te maken met de aangerichte schade. Los van de strafrechtelijke veroordeling kan het slachtoffer de schade verhalen. Binnen het Strafrecht bestaat er de mogelijkheid voor slachtoffers om als 'benadeelde partij' schadevergoeding te verzoeken aan de strafrechter, waardoor er geen aparte civiele procedure hoeft te worden gestart.

Welke doelen kent het strafrecht?

Een straf opleggen heeft twee doelen: vergelding en preventie. De dader heeft door het plegen van een strafbaar feit kwaad veroorzaakt bij het slachtoffer en de maatschappij. Vergelding vindt plaats door het opleggen van een straf, waardoor er sprake is van leedtoevoeging. Dit kan zorgen voor morele genoegdoening: de dader heeft kwaad afgeroepen over de samenleving en daarom roept de samenleving kwaad af over de dader. Het opleggen van een straf werkt ook preventief, omdat hierdoor minder mensen strafbare feiten plegen. Er zijn twee soorten preventie: speciale- en generale preventie. Speciale preventie is de gedachte dat de dader die in aanraking is gekomen met de gevolgen van de straf de volgende keer twee keer zal nadenken, voordat hij nog eens de strafrechtelijke norm overschrijdt. Een voorbeeld van deze gedachte is het opleggen van een voorwaardelijke straf, waardoor de dader ontmoedigd wordt om wederom in de fout te gaan. Generale preventie is de gedachte dat de gestrafte een voorbeeld is voor anderen en potentiële wetsovertreders afschrikt.

Wat is het materieel strafrecht, het formeel strafrecht en het sanctierecht?

Het strafrecht kan in drie delen worden onderverdeeld: