Opzet en culpa; inwendig en normatief

Wat is de rol van het schuldvereiste?

Sinds het Water en melk-arrest van de Hoge Raad in 1916 geldt in het Nederlandse strafrecht het schuldvereiste als minimumgrond voor strafbaarheid. Als iemand niets valt te verwijten, dan heeft hij geen schuld en dan kan hij niet strafbaar worden gesteld. Dat is de gangbare theorie. In de rechtspraktijk komen rechters maar zeer zelden tot de conclusie dat bij de verdachte iedere verwijtbaarheid ontbreekt en dat daarom sprake is van een schulduitsluitingsgrond. Bij misdrijven speelt de verwijtbaarheid een belangrijke rol op bestanddeelniveau, namelijk bij opzet en culpa. Omdat deze criteria in de wettelijke omschrijvingen van misdrijven zijn opgenomen en zich dus bevinden op bestanddeelniveau, ligt de procesrechtelijke bewijslast voornamelijk bij het openbaar ministerie. Ook materieelrechtelijk ligt de lat hoger dan enkele verwijtbaarheid. Er moet sprake zijn van willens en wetens handelen (opzet) of aanmerkelijke onvoorzichtigheid (culpa).

In hoeverre spelen interne en externe componenten een rol bij opzet?

Opzet heeft een innerlijke en een normatieve component. De innerlijke component betreft het feitelijk willen en weten, de psychologische toestand. De normatieve component bestaat weer uit twee delen. Ten eerste het afleiden van opzet uit externe feiten en omstandigheden. Ten tweede het toerekenen van opzet wegens externe feiten en omstandigheden.

Een voorbeeld van de innerlijke component vind je in het Hoornse taart-arrest, waar de verdachte uitvoerig aan de politie vertelde wat hij van plan was geweest met de vergiftigde taart. Het toerekenende aspect blijkt duidelijk uit het kroeggevecht waarin de aanvaller per ongeluk een derde sloeg met een barkruk in plaats van zijn beoogde slachtoffer. Ondanks dat hij de schade niet gewild en voorzien had, werd hem toch opzet toegerekend op grond van de feiten en omstandigheden. Volgens de Hoge Raad had hij (moeten) voorzien dat hij ook anderen dan zijn doel zou kunnen raken. Het aspect van toerekening speelt ook een belangrijke rol in gevallen van deelneming aan strafbare feiten waarbij wordt afgeweken van het initiële plan. Bij dergelijke zaken acht de strafrechter voorwaardelijke opzet bij de deelnemers al snel bewezen. De interne component speelt hier dus een relatief kleine rol en de normatieve juist een grote.

Welke rol speelt opzet in bijzondere wetten?

De vraag is hoe bij opzet de interne en de normatieve component zich tot elkaar verhouden. Het is niet de bedoeling dat ze te ver uit elkaar komen te liggen. Dat risico speelt mogelijk als er sprake is van bijzondere wetten, waarbij rechters voorwaardelijke opzet wel erg ruim toepassen. De redenering luidt dan, kortgezegd, dat mensen die werken in een sector waarvoor bijzondere wetten gelden, deze mensen een extra groot bewustzijn en dito verantwoordelijkheid hebben om volgens de wet te handelen. Als ze daarvan afwijken, wordt al snel aangenomen dat ze (voorwaardelijk) opzettelijk wederrechtelijk handelen. Je zou dat procesrechtelijk als een bewijsvermoeden kunnen zien. Handelt iemand in strijd met specifieke voorschriften, dan gaat de rechter bewijsrechtelijk in beginsel uit van opzet. Tegenbewijs is mogelijk, maar is moeilijk te leveren. Vanuit een materieelrechtelijk perspectief zou je kunnen zeggen dat de rechter voor bepaalde beroepssectoren een onderzoeksplicht naar de geldende regels veronderstelt. Afwijken van die onderzoeksplicht geldt dan als voorwaardelijke opzet. Zo wordt voorwaardelijke opzet wel erg ver opgerekt.

Welke rol speelt opzet in commuun strafrecht?

Wat het commune strafrecht betreft lijkt de Hoge Raad steeds strenger te worden met betrekking tot de normatieve component van opzet. Dat wil zeggen dat opzet minder snel dient te worden aangenomen op louter externe gronden en meer aandacht wordt besteed aan de interne component. Het Porsche-arrest en de HIV-arresten zijn daar een voorbeeld van.

Bij de HIV-arresten ging het over het laten ontstaan van de aanmerkelijke kans op zwaar lichamelijk letsel (art. 82 Sr) door onveilige seks. Als bewezen wordt dat de besmette ‘dader’ deze aanmerkelijke kans willens en wetens heeft aanvaard, dan kan hij worden veroordeeld wegens poging tot zware mishandeling. Omdat er destijds, door de lange incubatietijd en ontwikkelende medische zorg, onzekerheid bestond over of een opgelopen HIV-virus tot AIDS met fatale afloop kon leiden, ging de Hoge Raad niet uit van een aanmerkelijke kans op overlijden. De Hoge Raad diende de vraag te beantwoorden ‘of de gedraging de aanmerkelijke kans op een bepaald gevolg in het leven roept’. Dat is volgens de Hoge Raad afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waarbij betekenis toekomt aan de aard van de gedraging en de omstandigheden waaronder deze is verricht. De Hoge Raad ziet ‘geen grond de inhoud van het begrip ‘aanmerkelijke kans’ afhankelijk te stellen van de aard van het gevolg.’ De Hoge Raad neemt hiermee enigszins afstand van een sterk normatieve benadering van het begrip ‘aanmerkelijke kans’.

Wat is de innerlijke en wat is de normatieve component bij culpa?

Voor misdaden geldt meestal een opzetvereiste. Bij overtredingen leidt de gedraging op zichzelf juist tot strafbaarheid. Er bestaat een kleine groep culpose misdrijven die een tussenpositie innemen. Daarvoor geldt geen opzetvereiste, maar wel een schuldvereiste dat neerkomt op aanmerkelijke onvoorzichtigheid (culpa lata). Deze is materieelrechtelijk gezien een bestanddeel van de delictsomschrijving (bestandsniveau) en is dus iets specifieker dan de eis van verwijtbaarheid zoals die geldt op elementsniveau (bij overtredingen bijvoorbeeld).

Ook culpa kent een innerlijke en een normatieve component. Het onderscheid tussen bewuste en onbewuste schuld vormt het psychologische aspect en speelt een belangrijke rol in de innerlijke component van culpa. De normatieve component richt zich steeds meer op het externe gedrag van de persoon in plaats van zijn psychische gesteldheid. Zo zeer zelfs, dat het psychische aspect eigenlijk alleen nog wordt meegenomen in de straftoemeting.