Wat is recht?

Er is al veel geschreven over de vraag ‘wat is recht?’. Door Kafka en Sophokles, maar ook in de Grondwet en in de Mensenrechtenverdragen. Maar geven die wel daadwerkelijk antwoord op de vraag wat recht is? De vraag ligt voor de hand, maar het antwoord niet. Het recht is misschien wel een ‘eeuwige kwestie’. Net als de vraag hoe je goed moet leven, of wat vriendschap betekent. Je raakt er nooit over uitgepraat.

Een van de verwarrende punten van het ‘recht’ is dat er meerdere definities van bestaan, met verschillende betekenissen. Zo kun je het hebben over recht in de zin van het geldende recht, oftewel de wetten zoals die nu in onze wetboeken en jurisprudentie gelden. Je kunt het ook hebben over recht in de zin van het ideaal van rechtvaardigheid. In die zin kan het ‘recht’ onrecht(vaardig) zijn. Denk bijvoorbeeld aan het recht zoals die gold in het Duitsland van de Tweede Wereldoorlog.

Een ander discussiepunt is waar het recht is te vinden. Is er pas sprake van ‘recht’ als dat wordt gehandhaafd door een politieagent? In hoeverre wijkt de handhaving, de ‘verwerkelijking’ van het recht, af van de idealen van het recht? Welke van de twee is nou ‘echt recht’?

Welke antwoorden bestaan er op de vraag?

Je kunt de vraag ‘wat is recht?’ in ieder geval op drie manieren beantwoorden:

• Recht is een collectie van opgestelde regels door een bevoegde instantie;

• Recht is een poging om idealen waar te maken in een onvolmaakte wereld;

• Recht bestaat in de geordende wisselwerking tussen mensen in de maatschappij.

In de literatuur worden alle drie de standpunten wel ingenomen en uitgewerkt. Soms sluiten ze elkaar uit, soms vullen ze elkaar aan. In de praktijk is het ook belangrijk dat de jurist zich bewust is van deze uiteenlopende betekenissen van het recht. Hij of zij zal hierover vaak een standpunt moeten innemen. De jurist moet zowel interpreteren (wat zegt de wet?) als construeren (wat volgt uit de interpretatie, welke handeling volgt daarop?).

Er zijn door invloedrijke denkers als Immanuel Kant, Oliver Wendell Holmes en Max Weber verschillende definities van het recht gegeven, die elkaar allemaal in bepaalde mate tegenspreken. Toch bieden ze alle drie een nuttig perspectief op het recht. Kant geeft aan dat rechtsregels geen recht zijn als ze niet terug te voeren zijn op bepaalde idealen zoals vrijheid. Holmes wijst erop dat recht een dode letter is voor zover het niet daadwerkelijk wordt toegepast door de rechters. Volgens Weber bestaat het recht wanneer het waarschijnlijk is dat een rechtsregel in de praktijk wordt afgedwongen door een bepaalde groep mensen, met behulp van psychische of fysieke middelen.

Glastra van Loon probeert de essentie van het recht te vangen door de functies van het recht aan te wijzen: ordening van de maatschappij, beslechting van geschillen, handhaving van de orde en regels, regeling van die handhaving, wijziging van de orde in aanpassing aan de maatschappij en het regelen van die wijziging. Het recht moet die functies vervullen op zodanige wijze dat het voldoet aan de eisen van rechtvaardigheid, doelmatigheid en rechtszekerheid. Hoe nuttig deze omschrijving ook is, hij roept ook weer veel vragen op. Hoe definieer je vervolgens ‘rechtvaardigheid’ bijvoorbeeld.

Zo blijft men bezig met het ontwikkelen van het recht, stap voor stap. En gaandeweg ontstaat er een imperfect, maar werkbaar, systeem van naar elkaar verwijzende begrippen. Ook de praktijk speelt in die ontwikkeling een belangrijke rol. Zoals Ludwig Wittgenstein zei: ‘The meaning of a word is its use in language.’