De gevaarlijkste van alle bronnen - Baggerman & Dekker - 2004 - Artikel

Egodocumenten

De laatste jaren is er sprake van een herwaardering op het gebied van het gebruik van egodocumenten. Dit komt onder andere door recente ontwikkelingen zoals het postmodernisme en de ‘linguistic turn’, die in meerdere stromingen (waaronder cultuur, sociaaleconomisch en politiek) zichtbaar zijn. Door nieuwe inventarisaties zijn er ook steeds meer egodocumenten beschikbaar, waaronder door familiepapieren die op het internet worden geplaatst door achtergebleven familieleden.

Het woord egodocument kan worden gedefinieerd als een verzamelterm voor memoires, dagboeken, autobiografieën en persoonlijke brieven. Het zijn historische bronnen waarbij je leest vanuit de ‘ik-persoon’, en waarin een persoon zich al dan niet bewust onthult of verbergt. De bronnen geven vaak een uniek en persoonlijk tijdsbeeld, juist van hele ‘gewone’ mensen. Ze geven een overzicht van personen en gebeurtenissen, maar ook van de ideeën en gevoelens van de persoon in kwestie.

Toch is er ook kritiek op het gebruiken van egodocumenten, waaronder door Jan Romein. Hij stelde dat persoonlijke documenten de meest gevaarlijke bronnen zijn, en lange tijd was er voor het gebruik van egodocumenten dan ook geen plaats. Alleen als onderbouwing voor het onderzoek naar de veronderstelde individualisering sinds de Middeleeuwen werden nog veel egodocumenten gebruikt.

In Nederland werd er vroeger over geklaagd dat zo weinig mensen over zichzelf schrijven, met name in de politiek. Dit werd onder andere gewijd aan het Poldermodel, de overlegcultuur in onze politiek, waardoor schrijven over de politieke carrière werd gezien als ‘uit de school klappen’. De laatste tijd gebeurt het steeds meer dat Nederlanders, waaronder politici, autobiografieën schrijven. Ook historici zelf schrijven steeds vaker over hun eigen levensverhaal.

Micro-storia

De terugkerende belangstelling voor egodocumenten komt vooral doordat onderzoekers en historici steeds meer geïnteresseerd zijn in het actor-perspectief en in hoe mensen dingen vroeger daadwerkelijk beleefden. Ook de toename van het postmodernistische, kritische denken ten opzichte van bronnen draagt bij. Zo zien historici ook steeds meer het belang van wat een tekst verbergt, in plaats van alleen wat een tekst onthult. De belevingswereld van de schrijver wordt opnieuw geconstrueerd, en wat daar in mist wordt ook gezien als informatie. Er is steeds meer de neiging dingen juist vanuit een subjectief perspectief te bekijken in plaats van altijd maar objectiviteit na te streven.

Sinds de jaren ’80 is dan ook een toename te zien in interesse naar kleine verhalen, ook wel micro-storia genoemd. Dit is de tegenhanger van de macro-storia, waarbij een verhaal zo groots en compleet mogelijk verteld wordt. Ook zijn er historici die meerdere egodocumenten samenbrengen om zo een totaalbeeld van een situatie of tijdsperiode te krijgen. Egodocumenten bieden voor zowel micro- als macro storia vaak gegevens die in andere bronnen missen. Het maakt dan niet altijd uit of de bron representatief is voor een grotere groep of als er geen andere getuigenissen zijn. Deze unieke informatie kan juist een unieke bijdrage vormen.

Egodocumenten kunnen ook unieke informatiebronnen vormen m.b.t. bevolkingsgroepen die in de meer traditionele bronnen weinig aandacht krijgen, zoals vrouwen, slaven, kinderen en arbeiders. Het analyseren van een egodocument kan leiden tot het onderzoeken van nieuwe onderzoeksgebieden en het opstellen van nieuwe vraagstellingen. Opvallend aan het werken met egodocumenten is dat er niet altijd een hypothese voorafgaat aan het onderzoek, maar dat deze kan ontstaan tijdens het bestuderen van de bronnen.

Onderzoek naar de inhoud en vorm van egodocumenten

Controlling time and shaping the Self is een onderzoeksproject dat de inhoud en vorm van egodocumenten bekijkt. Er wordt met name naar de ontwikkeling van en veranderingen binnen egodocumenten zelf gekeken in plaats van deze te gebruiken als bron.

Sinds de negentiende eeuw is er een grote toename zichtbaar in het aantal egodocumenten van Nederlandse auteurs. Dit zou onder andere een uiting zijn van de groeiende neiging tot introspectie. Echter, uit onderzoek blijkt dat de toename ook vooral bestaat uit onpersoonlijke memoires en feitelijke dagboeken zoals agenda’s in plaats van introspectieve en intieme documenten.

Rond de jaren 1750-1850 werden mensen door de versnellende ontwikkelingen op politiek, sociaal, economisch en technisch gebied zich steeds meer bewust van de maakbaarheid van de wereld. Ze realiseerden zich in toenemende mate dat ze hun leven zelf actief vorm konden geven en dat er ook zoiets bestond als hun eigen beleveniswereld en referentiekader. Hiermee groeide ook de neiging hun eigen leven op papier te zetten, deels om de eigen ervaringen te kunnen controleren daar deze niet altijd verklaarbaar waren door eerdere ervaringen.

De antropoloog Maurice Halbwachs stelde dat het menselijk geheugen het best functioneert wanneer hun omgeving stabiel is en de sociale kringen waarin ze zich begeven niet veranderen. De toename in egodocumenten die zichtbaar is vanaf de negentiende eeuw zou daarmee ook een weerspiegeling kunnen zijn van de toegenomen mobiliteit van de mens, de verstedelijking, politieke hervormingen, infrastructurele veranderingen en technologische innovaties. Men zou dus kunnen zeggen dat er een groeiend besef van individualiteit ontstond. De onderzoeksgroep Controlling time and shaping the Self trekt de hypothese dat de toename van egodocumenten kwam door een toenemende individualisering dan ook in twijfel.