Psychoneuro-immunologie - Geenen & Benschop (2010) - Artikel

Bron: 2010 | OriginalPaper | Hoofdstuk 8 Psychoneuro-immunologie | Auteurs: Prof. dr. R. Geenen, Dr. ir. R.J. Benschop | Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

In de psychoneuro-immunologie wordt de wisselwerking tussen neurohormonale, gedragsmatige en immunologische processen bestudeerd. De belangrijkste vraag die hierbij speelt is of herstel van ziekte belemmerd of bevorderd wordt door psychofysiologische factoren.

De wisselwerking

De biologische of psychologische balans van mensen kan intern of extern verstoord worden. Als dit gebeurt gaan het sympathische zenuwstelsel en de hypothalamus-hypofyse-bijnieras aan het werk om de verstoorde balans te herstellen. Tevens neemt ook het aantal afweercellen toe. Er zijn natuurlijke en specifieke afweerreacties. Bij de natuurlijke horen cellen zoals de natural-killer-cellen, granulocyten en dendritische cellen. Onder de specifieke vallen de T- en B-cellen. Het natuurlijke afweersysteem zorgt ervoor dat de infectie zich niet verspreid en informeert en activeert vervolgens de T-lymfocyten. Deze cellen zorgen voor de gehele verwijdering van de infectie. Door de productie van cytokines wordt er ziektegedrag ingeschakeld (rust nemen) en kan de energie die het lichaam nog over heeft gebruikt worden om de ziekte te bestrijden. Onder ziekte gedrag valt lusteloosheid, zwak voelen, moeite hebben met concentreren en weinig interesse hebben in de omgeving en voedsel. De immuunactivatie heeft hier invloed op. Het ziektegedrag is echter zeer complex, omdat ook psychische en sociale factoren hierin een rol kunnen spelen. Ook gedrag kan invloed hebben (via fysiologische verandering) op de vatbaarheid en het verloop van ziekten, zelfs zonder activering van de HPA-as of het sympathische zenuwstelsel.

Er zijn drie redenen waarom een multidisciplinaire kijk op chronische somatische ziekten nodig is. Ten eerste kan het ziekte proces nadelige gevolgen hebben in de vorm van symptomen als pijn en moeheid. Ten tweede worden welbevinden, functioneren en symptomen ook bepaald door psychologische factoren en is het niet alleen het ziekteproces dat een rol speelt. Als laatste hebben de sociale, fysiologische en psychologische factoren ook weer invloed op het ziekteproces.

Stress

In het gebied van de psychoneuro-immunologie is veel onderzoek gedaan naar het vreband tussen stress en immunologie. Hieronder worden resultaten gegeven van een meta-analyse van Segerstrom en Miller.

• Een kortdurende stressor zorgt voor toename van verschillende afweercellen. Dit hangt samen met een gezonde, adaptieve reactie.

• Kortdurende alledaagse stress zorgt voor vermindering in cellulaire immuniteit, maar geeft geen verandering in antilichamen.

• Ingrijpende stressvolle omstandigheden hebben weinig samenhang met de resultaten van immuun metingen of geven zelfs tegenovergestelde effecten. Cortisol is hier erg belangrijk.

• Chronische stressoren met langdurige gevolgen voor het dagelijks leven hebben een negatieve relatie met zo’n beetje alle functionele maten van het afweersysteem.

• Er is te weinig onderzoek gedaan naar effecten op het afweersysteem van stressoren uit het verleden.

De relatie tussen stress en het immuunsysteem hangt dus af van de aard en de duur van de stress. Kortdurend zorgt voor verhoging van adrenaline en langdurend zorgt voor verhoging van cortisol. Ook sociale stress speelt een rol op het immuunsysteem. Het zorgt namelijk voor het belemmeren van het functioneren van de HPA-as en het afweersysteem. Sociale steun daarentegen kan functioneren als een buffer voor de invloed van stressoren op ziekte.

Stress en infectieziekten

Uit onderzoek blijkt dat stress zorgt voor een grotere kans op infecties. Het gaat dan vooral om ernstige stressoren die langer dan een maand duren. Tevens speelt ook het persoonlijkheidskenmerk neuroticisme een rol. Het effect hiervan hangt echter wel af van de hoeveelheid antigeen het afweersysteem krijgt, of dit optimaal of suboptimaal is. Als de hoeveelheid antigeen laag is, is het effect van stress op het afweersysteem groter. Hiv/aids is een infectieziekte die direct het afweersysteem aanvalt. Uit onderzoek naar nieuwe medicijnen blijkt dat ook dit samenhangt met depressie, coping en hulpeloosheid. Bij deze behandeling is dus ook ruimte voor aanvullende psychologische begeleiding.

Stress en wondheling

Uit onderzoek blijkt dat kortdurende en langdurende stress allebei een negatief effect hebben op wondheling. Het zorgt er voor dat het langer duurt voordat het lichaam zich herstelt. Een verklaring hiervoor is de verhoogde HPA-as-activiteit en verminderde immunologische activiteit in de wond.

Stress en chronische ziekten

Kanker

In dit gedeelte worden een aantal klassieke onderzoeken besproken over de rol van stress op het beloop van kanker. In een onderzoek gepubliceerd in The Lancet bleekt dat depressie en gevoelens van hulpeloosheid een verband hadden met de kans op terugval en overlijden. Het kan echter ook zo zijn dat de depressieve en hulpeloze vrouwen al in een later stadium van borstkanker waren aan het begin van het onderzoek. Om aan te tonen dat er daadwerkelijk een effect is van de psychologische factoren zijn er meerdere onderzoeken uitgevoerd. Hieruit bleek dat psychotherapie (of een andere vorm van therapie) invloed heeft op het beloop van de ziekte. Volgens Garssen gaat het vooral om de combinatie van psychosociale variabelen. De onderzoeken hebben echter veel kritiek gekregen. Toch wordt er gezegd dat er wel een effect is van de psychologische factoren. Dit kan echter geen behandeling op zich worden, maar als aanvulling werken op de medicamenteuze behandeling(en).

Hart- en vaatziekten

Hierbij zijn veel aanwijzingen voor de rol van de psychologische factoren. Er zijn verschillende psychoneuro-immunologische mechanismen die een rol spelen. In het vroege stadium zijn dit vijandigheid en een lage sociaaleconomische status. Ook depressie en uitputting spelen een rol, waarbij ontstekingsprocessen van belang zijn. Als laatste zijn er nog acute stress en boosheid. Gekoppeld aan het persoonlijkheidskenmerk vijandigheid, wordt er ook gesproken over type D-gedrag (neiging om negatieve emoties te ervaren in combinatie met de neiging om zich niet te uiten in sociale situaties).