Deze samenvatting is gebaseerd op collegejaar 2012-2013. Bekijk hier ons huidige aanbod.

A: Begrippenlijst: Understanding Research (H 1 t/m 5)

B: Begrippenlijst: Wetenschapsfilosofie in de context van de sociale wetenschappen (H 1 t/m 4)

C: Begrippenlijst: Statistics for the Behavioral Sciences
(H 1 t/m 11)

D: Samenvatting: Wetenschapsfilosofie in de context van de sociale wetenschappen

Introductie

Niet alleen tussen wetenschapsdisciplines maar ook binnen de sociale wetenschappen bestaan verschillende opvattingen over de criteria van wetenschap. Vanwege deze verscheidenheid is het voor een onbeschreven blad als wij (nieuwe studenten) goed vragen te stellen die ingaan op wat wetenschap is en hoe deze bedreven wordt.

Met dergelijke komen we ook direct terecht op het terrein van de wetenschapsfilosofie. In dit boek wordt getracht antwoorden te verstrekken in het verlengde van de sociale wetenschappen op wetenschapsfilosofische gronden.

Het boek maakt gebruik van onderzoeksvoorbeelden, kernpunten en opdrachten om de stof zo veel mogelijk te verhelderen en de kern van de tekst weer te geven.

A. Invalshoeken van wetenschappelijk onderzoek

Kernpunten:

• Wat zijn de belangrijkste kenmerken van wetenschap?
• Het verschil tussen ontologische en epistemologische uitspraken.
• Wat wordt met empirie bedoeld?
• De drie wetenschappelijke referentiekaders binnen de sociale wetenschappen.
• De verschillen en gelijkenissen tussen de empirisch-analytische, interpretatieve en kritisch emancipatoire invalshoeken van onderzoek.

A.2. Definities en kenmerken van wetenschap.

Omdat de verschillende aspecten van wetenschap zo veel verscheidenheid tonen dat er moeilijk een definitie aan valt te geven die voldoet aan alle beschouwingen, is het belangrijk over de volgende vraag na te denken: Wat maakt een onderzoek wetenschappelijk? Hieronder volgt een aantal relevante, kenmerkende eigenschappen waardoor wetenschappelijk onderzoek zich onderscheidt van de rest.

Ten eerste komen we zo terecht bij de drang naar kennis. Collectief punt van de nagevolgde kennis is dat ze niet uit losse feitjes bestaat en besloten kan worden in een theorie; een beschrijving van samenhangende verschijnselen uit de werkelijkheid.

Ten tweede hebben we een ander belangrijk punt van onderscheiding is dat wetenschap empirisch is. Empirische uitspraken zijn kort gezegd uitspraken op basis van zintuiglijke waarneming.

Het laatste punt is dat van de systematische benadering. Hierop onderscheidt wetenschap zich van pseudowetenschap; vakgebieden die pretenderen wetenschappelijk te zijn maar niet aan de regels voldoen waar wetenschap zich door laat kenmerken.

Deze regels streven er naar wetenschap zich zo te laten ontpoppen dat er zo min mogelijk een waardekaartje aan de uitkomsten gehangen kan worden. Dit houdt in dat de persoonlijke voorkeuren van de wetenschapper niet naar voren mogen komen in de uitkomsten, en dus ook dat het onderzoek niet in een bepaalde richting geduwd mag worden om expres op bepaalde uitslagen te komen.

Bovenstaand doet voorkomen alsof binnen alle wetenschap volledige gelijkenis bestaat over onderzoeksmethoden. Dit is natuurlijk niet het geval, er zijn verschillende manieren waarop de essentie van wetenschap geïnterpreteerd kan worden. Hieronder worden de verschillende gehanteerde invalshoeken, de drie paradigma’s, besproken.

A.3.  Verschillende referentiekaders

De sociale wetenschappen bestuderen zowel het handelen en gedrag van mensen in individuele context met hun beïnvloedende factoren (gedragswetenschappers) als de mens die fungeert als ‘spil’ in hun sociale omgeving en hoe deze omgeving het gedrag beïnvloedt. (maatschappijwetenschappers) onderzoek wordt op verschillende manieren uitgevoerd: kwantitatief ( in cijfers) of kwalitatief (nieuwe gegevens).

Wanneer wetenschappers het met elkaar eens zijn over wat wetenschap is en hoe het uitgevoerd moet worden en waar theorieën aan dienen te voldoen noemt men dit in de wetenschapsfilosofie: een wetenschappelijk paradigma, een gedeelde opvatting.    

De wijze waarop een onderzoek wordt opgezet is deels afhankelijk van de ontologische overtuigingen van de wetenschapper. Hiermee worden de sociale verbanden binnen een samenleving bedoeld die een rol spelen in sociale processen. Deze verbanden of structuren zijn tevens een van de onderwerpen waarover uitspraken gedaan worden door sociale wetenschappers. Dit zijn ontologische uitspraken. Ontologie betekent zijnsleer en het houdt zich bezig met het bestaan van sociale verbanden en hoe mensen of groepen hierdoor beïnvloed worden.

Naast de ontologie is ook de epistemologie van invloed op hoe wetenschappers hun onderzoek uitvoeren. Epistemologie is namelijk de kennisleer en geeft weer hoe kennis vergaard zou moeten worden. Dus de epistemologische waarden van de onderzoeker bepalen voor een ander deel hoe het onderzoek opgezet is. Inmiddels zijn er drie wetenschappelijke paradigma’s ontstaan. En wel als volgt: het empirisch analytische, het interpretatieve, en het kritisch analytische. De kenmerken worden hier onder beschreven.

Empirisch analytisch paradigma/referentiekader

Dit paradigma is voornamelijk voortgevloeid uit de methodiek van de natuurwetenschappen. In de sociale wetenschappen heeft men dit overgenomen vanwege haar mate van succes. Empirisch analytische benaderingen laten zich kenmerken door herhaalbaarheid van onderzoek en controleerbaarheid van situaties.

Tevens hebben de sociale wetenschappen het positivisme overgenomen uit de natuurwetenschappen. Positivisme gaat uit van positieve ontwikkelingen in de wetenschap wat inhoudt dat kennis vrij moet zijn van waardekaartjes en/of persoonlijke denkbeelden.

Het empirisme sluit aan bij het positivisme omdat het zegt dat kennis gebaseerd moet zijn controleerbare feiten. Die basis van controleerbaarheid kan in de sociale wetenschap wel eens frictie geven, omdat wat waar  onderzoek naar gedaan wordt vaak onder de oppervlakte ligt. Denk aan psychosen of mate van integratie, twee zaken die niet direct te observeren zijn. Dit valt dan empirisch te maken door te kijken naar bijvoorbeeld cijfers van zelfdoding.

Tussen 1920 en 1940 werden positivisme en empirisme aangevuld met logisch, dus logisch empirisme/ positivisme. In deze stromingen worden waarnemingen beschreven in logisch opgebouwde, samenhangende uitspraken. Dit wordt tegenwoordig empirisch analytisch genoemd.

Het verschil tussen empirische en empirisch analytische uitspraken zijn dat empirische uitspraken waarneembaar zijn. Binnen deze stroming waarneembaar door de zintuigen. Empirisch analytische uitspraken zijn uit spraken waarin Wetten naar voren komen. Dus uit een uitspraak over het een kan afgeleid worden hoe het in andere gevallen zal zijn.

Empirisch analytische onderzoekers zijn dus voortdurend op zoek naar nomothetische kennis: kennis waar wetten in te herkennen zijn. Deze wetten moeten tevens te veralgemeniseren zijn.

Van hetgeen dat onderzocht wordt (individuen, groepen maatschappijen etc.), worden altijd een aantal kenmerken ofwel variabelen beschreven. Empirisch analytische onderzoekers richten zich alleen op meetbare variabelen (leeftijd, afstand, geslacht etc.). Omdat de onderzochte onderwerpen worden gereduceerd tot waarden in variabelen wordt deze stroming ook wel reductionisme genoemd.

Empirisch analisten vinden het belangrijk dat de onderzoeksresultaten geen persoonlijke invloeden van de onderzoekers door laten schemeren. Vandaar ook dat de onderzoekers proberen zich zo neutraal mogelijk op te stellen tijdens het onderzoek, wat inhoudt dat ze alleen kijken en observeren, niet participeren. Ze bekijken het onderzoek als het ware vanuit de derde persoon.

Binnen sociale wetenschappen blijkt het vaak moeilijk eigen invloeden te beperken dus hoopt men dit te beperken door herhaling van onderzoek door andere wetenschappers.

Wat wel geaccepteerd wordt is het onderzoek een kant op sturen vanuit een eigen overtuiging door bijvoorbeeld de vragen in een enquête er op aan te passen. Zolang er maar niet over de antwoorden gelogen, verzwegen of bij verzonnen wordt.

Verder is het zo dat empirisch analytisch onderzoek vaak in statistieken uitgedrukt wordt; vandaar dat het kwantitatief onderzoek wordt genoemd.

Interpretatief paradigma/referentiekader

Deze manier van wetenschapsbenadering is ontstaan als een reactie op het empirisme en het soort antwoorden dat gegeven werden door de natuurwetenschappelijk georiënteerde manier van wetenschapsbedrijving. De kritiek hierop is dat de verbanden die gevonden worden door empirisch analytici geen antwoord geven op de waarom vraag die overal boven hangt. Als we bijvoorbeeld weten dat er een verband bestaat tussen maatschappelijke afkomst en maatschappelijk gedrag betekent dit nog niet dat we kunnen verklaren waarom bepaalde mensen bijvoorbeeld delinquent gedrag vertonen of juist niet. Het is dus zo dat we nog geen begrip hebben van de situatie, en de aanhangers van dit paradigma wijzen er op dat we, omdat we als sociaal wetenschappers mensen onderzoeken, we naar begrip moeten streven. Daarom proberen deze onderzoekers de wereld zo te zien als degenen die zij onderzoeken. Omdat dit essentieel is voor het begrip waaróm mensen reageren zoals ze reageren of zich manifesteren zoals zij doen.

Ook binnen deze zienswijze van wetenschap vinden aanhangers dat sociale wetenschappen empirisch moeten zijn. Alleen er bestaat wat hen betreft een verschil in de waarneming.  Is de natuurwetenschappelijke manier van waarneming zintuiglijk, zo gaan de interpretatieve waarneming net even een stap verder, of ziet het in ieder geval in een breder spectrum. De waarneming wordt genomen als het begrijpen, of een poging tot begrijpen, van wat mensen beweegt in sociaal aspect.

De interpretatieve onderzoeksopvatting is iets wat voortkomt uit de hermeneutiek en de fenomenologie. Hermeneutiek staat voor het uitleggen van teksten door taalwetenschappers, fenomenologie is de zijnsleer. In de lijn van deze twee klassieke theorieën probeert sociaal wetenschappelijk onderzoek de mens van binnenuit te begrijpen en de wezenlijke verschijnselen van de innerlijke personen uit te leggen.

Nu komen we terecht bij het verschil tussen de interpretatieve en de empirische analytische invalshoek. De empirisch analisten zoeken zoals gezegd naar nomothetische kennis. De interpetatieven zoeken daarentegen naar idiografische kennis; kennis die het unieke beschrijft. Binnen de sociale wetenschap worden concrete zaken als personen, gezinnen, groepen hierbij beschreven. Het contrast of de contradictie zit hier dus in dat de ene stroming zoekt naar de algemene verbanden in wetmatigheden voor bijvoorbeeld probleemgedrag onder groepen jongeren, terwijl de andere stroming wil weten waarom deze groepen jongeren zo gevoelig zijn voor vertoning van probleemgedrag.

In tegenstelling tot de empirisch analisten reduceren interpretatieve onderzoekers hun subjecten niet tot cijfers en variabelen. Omdat interpretatieve onderzoekers zich vooral richten op de gehele context in plaats van vooraf gestelde variabelen wordt dit referentiekader holistisch genoemd (holo = geheel (Grieks)). Dit holisme houdt overigens niet in dat er niet naar verschillen en overeenkomsten tussen individuen en groepen.

Een ander verschil met de empirisch analytische benadering omvat waarden. De empirisch analytici zijn zoals gezegd voor onderzoek dat vrij van waarden is. De interpretatieve methode daarentegen is juist voorstander van waardenverheldering, omdat ze vinden dat als betekenissen en ervaringen van mensen bestudeert worden, zij hun eigen waarden helder moeten hebben.

Meestal gaat interpretatieve methode richting kwalitatief onderzoek; de onderzoekers doen mee in de onderzochte situatie en proberen de situatie vanuit de eerste persoon te bekijken. De inbreng van de onderzoekers is daardoor groot in zowel dataverzameling als in de analyse daarvan. Dit houdt overigens in dat ze ook zeer kritisch moeten reflecteren op hun eigen onderzoek.

Kritisch emancipatoir paradigma/ referentiekader

Dit referentiekader komt voort uit het marxisme en laat veel maatschappelijke betrokkenheid zien. Het draait hierbij om de bevrijding van sociale overheersing/ emancipatie daarvan.

Emancipatoir heeft hier twee betekenissen: Maatschappijkritisch: vooral gezien als kapitalistisch en patriarchaal. Daarnaast wetenschapskritisch: met name op de empirisch analytische invalshoek welke als standaardopvatting van de wetenschap wordt gezien.

Een veelvoorkomende uiting van onderzoek is hier het actieonderzoek. Dit houdt in dat de onderzoekers participatief zijn en samen met de onderzochten een lering meemaken gedurende het onderzoek. Belangrijk hierbij zijn empowerment en wederkerige adequaatheid. Empowerment streeft verhoging van grip op eigen leven en omstandigheden na voor de onderzochten. Wederkerige adequaatheid komt neer op voortdurende reflectie van beide partijen door met elkaar te blijven communiceren.

De kennis is met name gericht op het bevrijden en helpen van minderheden, en dus sterk waardengebonden. Verder houdt dit ook in dat de onderzoekers niet alleen bij het onderzoek betrokken zijn, maar ook met de onderzochten en de opdrachtgevers.

Een van de kenmerken is dat dat de onderzoekers huiverig en kritisch zijn tegenover de invloed van machtsstructuren binnen de maatschappij, omdat de traditionele manieren van onderzoek vaak niet de minst machtigen ten behoeve zijn.

Een voorbeeld van actieonderzoek is peer-research, hierbij werven onderzoeksubjecten andere subjecten en verzamelen zelf data, en discussiëren met beleidsmakers e.d., dit wordt als empowerment gezien.

Ondanks dat de onderzochten bij het onderzoek betrokken worden betekent dit natuurlijk niet dat er niet volgens bepaalde methodologische regels gewerkt moet worden. Hoewel er toch enige wrijving ontstaat bij participatief onderzoek met de doelen die men wil realiseren. Zo kan men zich bijvoorbeeld afvragen of de onderzochten even goed data kunnen verzamelen als professionele onderzoekers. Misschien dat men het in dergelijke gevallen belangrijker vindt dat de onderzochten onderzoeksvaardigheden leren om zo meer grip op hun leven te krijgen.

De bovenstaande paradigma’s werden in het verleden vaak strikt gescheiden gehouden, tegenwoordig worden deze verschillen wat nuchterder (pragmatisch) bekeken en worden de verschillende paradigma’s zelfs gecombineerd.

Deze manier van mixed method onderzoek combineert voordelen van de verschillende invalshoeken, waardoor ze minder gebonden zijn aan een enkele methode wanneer de onderzoeksvragen beantwoord worden.

B. Basisonderzoek en praktijkgericht onderzoek

Onderzoek onderscheidt twee vormen: Fundamenteel onderzoek dat zich kortgezegd richt op uitbreiding van kennis, en praktijkgericht onderzoek wat bedoeld is om een directe oplossing te bieden voor een praktijkprobleem. Wetenschap houdt zich aan een bepaalde systematiek en logica, welke hier weergegeven worden in de empirische cyclus. Belangrijke begrippen zijn: exploratie, inductie, deductie, hypothesen, toetsing.

Kerndoelen:

• Onderscheid van fundamenteel en praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek.
• Kennen van verschillende stadia in de empirische cyclus en de mogelijkheid tot reproductie hiervan.
• Het in eigen woorden beschrijven van inductie en deductie.
• Het belang van hypothesen in wetenschappelijk onderzoek.
• Kennis over de mogelijkheid van wetenschap in ondersteuning van beleidsvorming in beleid en professionele praktijk.

B.1. kennis en praktische problemen

Vaak levert onderzoek nieuwe vragen op, vinden onderzoekers hiaten in ander onderzoek, of heeft dit onderzoek te weinig antwoorden geleverd. Er ontstaat een kennisprobleem. Fundamenteel onderzoek houdt zich bezig met het ontwikkelen van hypothesen, theorieën en de toetsing hiervan bij deze kennisproblemen. De antwoorden leveren theoretische kennisvermeerdering op.

Praktijkproblemen daarentegen ontstaan buiten de wetenschap om, wanneer personen, groepen bedrijven bijvoorbeeld ergens tegen aan lopen. Hier steekt praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek de kop op, zij doet onderzoek naar ontwikkeling, uitvoering, evaluatie van oplossingen voor prakrijkproblematiek. Ook hier is sprake van uitbreiding van kennis, maar in dit geval is het praktische kennis die beleidsmakers en professionals direct helpen bij besluitvorming.

Vaak kan praktijkgericht onderzoek niet wetenschappelijk worden genoemd omdat het vaak nauwelijks theorievorming bevat, tevens weinig systematiek, moet het snel gebeuren en maakt het gebruik van niet wetenschappelijke normen, maar veelal die van de opdrachtgever of beroepsgroep. Praktijkgericht onderzoek wat niet voldoet aan de wetenschappelijke normen van methodologie wordt dan ook praktijkgericht niet-wetenschappelijk onderzoek genoemd.

• Bijna elk onderzoek heeft zowel met praktijkproblemen als met kennisproblemen, toch moet de onderzoeker duidelijk kunnen maken wat het primaire doel is.

B.2. Empirische cyclus voor fundamenteel onderzoek

De verschillende stappen in het onderzoeksproces staan op logische volgorde, samengevat in de empirische cyclus van De Groot 1971. Dit is een theoretisch of methodologisch model van wetenschappelijk onderzoek, ideologisch opgesteld. Theorie is hier een centraal begrip.

De volgorde is als volgt:

• Observatie
• Inductie
• ((theorie) deze staat niet in het boek maar wordt over het algemeen geplaatst tussen inductie en deductie.)
• Deductie
• Toetsing
• Evaluatie
• Observatie; nadat de cyclus afgerold is volgt vaak weer een nieuwe omdat een goed onderzoek altijd nieuwe vragen oplevert. Dit wordt verderop uitgewerkt.

Observatie

Voor de verzameling van onderzoeksmaterie is observatie van belang. Deze observatie dient ertoe duidelijk te krijgen welke kennis al aanwezig is, of en welke hiaten daar in zitten, en te kijken of deze kennis toereikend is om de onderzoeksvraag te antwoorden. Echter: dit is vaak niet zo, in het geval dat deze kennis niet toereikend is ziet men een kennisprobleem ontstaan. Om te weten welke kennis er allemaal aanwezig is, en om de onderzoeksopzet en zijn probleemstelling duidelijk te krijgen is systematisch literatuuronderzoek de belangrijkste bron. 

Na formulering van het kennisprobleem is het duidelijk welke fasen van de empirische cyclus zullen volgen. Wanneer veel kennis ontbrekend blijkt te zijn en een goede, complete theorie mist noemt men het een explorerend onderzoek. In dit geval komt het neer op de eerste fasen van de cyclus t/m de theorieformulering. Wanneer de onderzoeker bestaande kennis en een daarbij behorende theorie wil testen noemt men het een toetsend onderzoek. Dit omvat theorie tot en met evaluatie.

Inductie

Dit is zoals weergegeven in de opsomming de tweede fase van de empirische cyclus. Hierin worden belangrijke fenomenen vastgesteld en benoemd. Op basis van hun ervaring en aanwezige kennis construeren onderzoekers een onderbouwde verwachting weergegeven in mogelijke empirische regelmatigheden en verbanden, een educated quess. Deze educated guess is de basis voor de te onderzoeken hypothesen.

Om de genoemde verbanden te vinden wordt aan de hand van gedane observaties een te veralgemeniseren uitspraak gedaan. Door dit te doen voor verder onderzoek te doen heet inductie. Er wordt als het ware gegokt met enige voorkennis.

In de empirische cyclus spreken we nu van bij de veronderstelling of de exploratieve hypothese, dit omdat de werkelijke verklaring van de theorie nog gevonden moet worden. Inductie van een dergelijke hypothese betekent de start van de zoektocht naar de verklaring of interpretatie van een theorie.

Omdat een theorie centraal staat in de empirische cyclus heb ik hem bij de opsomming gevoegd. Een theorie staat voor samenhangende uitspraken waarmee wetmatigheden beschreven, uitgelegd en voorspeld kúnnen worden. Omdat er vaak meerdere verklaringen mogelijk zijn voor fenomenen kiezen onderzoekers bij de uitwerking van theorieën de meest waarschijnlijke. Dit afwegen van theorieën/verklaringen is een belangrijk kenmerk voor exploratief onderzoek. Bij inductie is men dus kort gezegd nog op zoek naar een theorie.

Deductie

Deductie is de tegenhanger van inductie, hierbij worden namelijk hypothesen opgesteld op basis van bestaande theorieën. Bij deductie worden vanuit een algemeen verbanden uitspraken gedaan over situaties. Een hypothese is hierbij de verwachtte waar te nemen feiten. (Hoe tot hypothesen toe geredeneerd wordt, wordt verder uitgelegd in het volgende hoofdstuk.)

Zoals gezegd is het doel van een theorie; verklaren. Deze verklaring wordt getracht te vinden door naar de oorzaak van fenomenen te zoeken.

Welke hypothesen en aannames afgeleid worden uit de theorie is afhankelijk van het gekozen vertrekpunt voor het onderzoek.

Toetsing van hypothesen

Hypothesen zijn relevante criteria om de gestelde theorieën te kunnen testen. De toetsing gebeurt door de uitkomsten na analyse van empirische data tegenover de hypothese te zetten en met elkaar te vergelijken.

Wanneer de hypothese geverifieerd is door uitkomsten van data analyse, is de hypothese bevestigd, en dus waarschijnlijk. (let op: na verificatie is het nog steeds niet zeker of de hypothese klopt.) Wanneer de hypothese gefalsifieerd wordt, wordt deze verworpen of geherformuleerd. Verificatie en falsificatie wordt in een later hoofdstuk verder uitgewerkt.

De ervaring heeft geleerd dat veel onderzoekers vrijwel nooit na falsificatie hun gehele theorie verwerpen, maar altijd proberen te redden wat er te redden valt, door aanpassingen aan te brengen in de theorie.

Evaluatie

Aangekomen bij de laatste fase van de cyclus wordt de grote vraag beantwoord: is het kennisprobleem opgelost? Dit kan er toe leiden, indien het kennisprobleem nog in enige mate aanwezig is, om de empirische cyclus, al dan niet geheel, opnieuw af te rollen. Zo kan opnieuw begonnen worden met observaties, maar wanneer de verbanen en regelmatigheden wel lijken te kloppen en de antwoorden alleen maar nieuwe vragen hebben opgeleverd kan men er ook voor kiezen enkel te exploreren naar verdere verklaringen van de gevonden wetmatigheden.

Wat ook kan is dat de overtuiging leeft dat niet de theorie onjuist is, maar de gedane veronderstellingen voordat men met het onderzoek begon.

In sum: er bestaan verschillende redenen voor het niet oplossen van kennisproblemen.

• Afstappen van theorie omdat er betere verklaringen voor gevonden data zijn.
• Onjuiste uitvoering van onderzoek.
• Verdere uitwerking van de theorie is geboden.

Ook kan het zijn dat andere verklaringen mogelijk zijn voor de theorie. Deze dienen dat los van elkaar op empirische gronden uitgesloten te worden om de bestaande theorie te bevestigen.

Praktisch Wetenschappelijk onderzoek

Zoals vermeld bestaat het doel van praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek uit het  bevorderen van het maken van beslissingen. Vaak worden bestaande, reeds geteste, theorieën gebruikt , zelden wordt een eigen theorie ontwikkeld. Hoe het ook zij: Deze theorie bestaat altijd om een oplossing te bieden voor praktijkproblemen op korte termijn. De opdrachtgevers zijn vaak de belanghebbenden bij het onderzoek.

--- Zie figuur 2.3 op bladzijde 38 van  het boek van Tijmstra en Boeije om te zien hoe praktisch wetenschappelijk onderzoek denkstructuren binnen besluitvorming kan beïnvloeden.---

Ook binnen praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek loopt men niet in zeven sloten tegelijk, en onderzoeken ze dus bijna nooit alle fasen van besluitvorming tegelijkertijd. Veelal richt men zich met name op probleemanalyse, vaststelling van praktijkproblemen, of met interventie en evaluatie.

Formuleren praktijkprobleem

Praktijkproblemen komen vaak uit praktijksituaties van niet-wetenschappers, en zijn de aanleiding tot praktisch wetenschappelijk onderzoek.

Probleemanalyse is vaak essentieel. Verschillende methoden kunnen hiervoor toereikend zijn; interviewen van deskundigen/experts, situatieve observatie, literatuurstudie naar soortgelijke probleemonderzoeken en hun resultaten Soms is door een dergelijke analyse het probleem al opgelost en is verder onderzoek dus niet meer nodig.

Meestal zal het echter zo dat alleen helderheid over het probleem niet voldoende is en zal de analyse tot doel en vraagstelling voor nader onderzoek leiden, waar de fase van besluitvorming waar het knelt dan aan gekoppeld wordt.

Vaststelling

Wanneer de onderzoeker de probleemsituatie en zijn oorzaken duidelijk wil hebben is hij bezig met diagnostisch onderzoek. Opvallend is dat er analyse van beginsituatie en bestaande oplossingen wordt gedaan. Deze ‘oplossingen’ worden vaak ook onder de lep genomen om te bekijken waarom ze niet toereikend zijn.

Het moge duidelijk zijn dat de diagnosticerende fase geldt voor vaststelling en verheldering van het praktijkprobleem om hier vervolgens passende oplossingen voor te vinden. Hier wordt dan ook uitermate goed gekeken naar verschillende factoren van het probleem en hoe goed deze te veranderen zijn. Verandering van factoren is immers van belang om het probleem op te lossen.

Plan en besluit

Tijdens de besluitvorming wordt een plan beschreven waarin doel en middelen, probleemoplossingen vermeld staan. Dit doel en de middelen worden duidelijk na situatieonderzoek en ondervraging van de betrokkenen. Wanneer duidelijk is wat men met het onderzoek wil bereiken volgt een analyse van de middelen.

De plannen worden bekritiseerd op effectiviteit en uitvoerbaarheid, uiteraard voordat de daadwerkelijke ingreep plaatsvindt. Omdat dit voor de ingreep gebeurt wordt dit wel ex ante evaluatie genoemd. ( ex ante: van tevoren(Latijn)) Deze analyse vindt plaats omdat de mogelijke effecten en haalbaarheid voor uitvoering duidelijk moeten zijn.

De onderzoeksfragmenten ten behoeve van beoordeling en ondersteuning van de plannen voor besluitvorming heet planevaluatie. Dit vergemakkelijkt het beoordelen van de plannen op mogelijke effectiviteit een aansluiting bij de problemen.

Ingreep

Het onderzoek tijdens uitvoering van de plannen, of de ingreep om de problemen aan te pakken, noemt men procesevaluatie. Hierbij worden de invoering van het plan en zijn tussentijdse uitkomsten bekeken. Ook: formatieve evaluatie. Vooral belangrijk zijn de acceptlabiliteit en de optredende veranderingen.

Bij het eerdergenoemde actieonderzoek zijn de onderzoekers ook actief bezig met dit proces van verandering. De onderzochten werken mee aan het onderzoeksproces. Bewustwording van het probleem en gezamenlijke verantwoording zijn hierbij vooraanstaande doelen.

Veranderingen

In de eindevaluatie wordt bekeken of de ingreep praktisch effectief blijkt. Dit deel van onderzoek wordt product/uitkomstevaluatie genoemd. Engels: summatieve evaluatie. Evaluatieonderzoek is erg belangrijk binnen de praktijkgerichte wetenschap. Maatregelen moeten geworteld zijn in geldig wetenschappelijk bewijs van effectiviteit, dit noemt men evidence based handelen.

De te evalueren uitkomsten worden van tevoren bepaald. Ook is het van belang zo veel mogelijk na te gaan of de gedane veronderstellingen kloppen.

Fundamenteel en praktijkgericht onderzoek zijn niet zo hermetisch van elkaar gescheiden als het voorgaande schrijven doet voorkomen. Op termijn heeft bijna elk fundamenteel onderzoek praktische gevolgen en bij praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek worden ook theorieën ontwikkeld en gebruikt. Het belangrijkste onderscheid is dat de uitkomsten van praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek een direct (positief) gevolg hebben voor de betrokkene (opdrachtgever).

C. Hypothese en theorie

Bij de werkwijze binnen wetenschap is theorie een telkens terugkerend begrip en komt ook altijd weer naar voren.

Kernpunten

• De logica leren zien van deductief-nomologisch model.
• Binnen het deductief-nomologisch model algemene uitspraken, aannames en specifieke uitspraken van elkaar leren onderscheiden.
• Hypothesen afleiden uit theorieën en veronderstellingen.
• Duidelijkheid over het feit dat sociaal wetenschappelijke uitspraken vaak waarschijnlijk/probabilistisch zijn en niet determinerend.
• Foutenbronnen leren vinden in deductief nomologische verklaringsmodellen.

In dit hoofdstuk wordt de stof behandeld aan de hand van een onderzoeksvoorbeeld. Hieronder een korte samenvatting daarvan.

Vaak wordt gedacht dat een ernstige ziekte een disbalans veroorzaakt in relaties.

Onderzoeksvoorbeeld: kanker binnen een relatie.

C.1. Introductie

Blijft billijkheid evenzeer van belang wanneer een ernstige ziekte in het spel is bij relaties van patiënten en hun partners?

Doordat bij voorkomen van een ziekte de balans volgens de algemene opvatting verschuift van gelijk naar verzorgende en patiënt gelooft kuijer dat de billijkheidstheorie een interessante zienswijze geeft op partnerrelaties. Deze theorie zegt dat wanneer de investering in en ontvangst uit een relatie tussen partners ongelijk zijn, dit een onbillijke situatie teweeg brengt. Ook wordt gesteld dat naarmate de billijkheid toeneemt, de ontevredenheid over de relatie hier evenredig mee zal stijgen.

De benadeelde voelt zich boos of gefrustreerd, en degene in het voordeel zal schuldgevoelens ervaren.

Voorspeld wordt dat wanneer de genoemde verhouding een disbalans vertoont een relatie eerder ontevredenheid over de relatie ontstaat dan wanneer de verhouding in balans is.

Method

174 kankerpatiënten en partners worden onderzocht. Controle groep: 80 gezonde echtparen. Vergelijking: relatiebeoordeling op moment van onderzoek, en van een jaar eerder. Beoordeling wordt vergeleken met dat van gezonde echtparen.

Toetsing vindt plaats met vragenlijsten waar verschillende variabelen mee worden gemeten. Te weten: kwaliteit relatie, boze en schuldgevoelens, gezondheid, wederzijdse steun en billijkheid.

Result

Patiënten blijken zich inderdaad bevoordeeld te voelen, de vlieger waar partners zich benadeeld voelen gaat niet op. De meeste boosheid komt naar voren in de benadeelde situatie, de meeste schuldgevoelens komen naar voren in de bevoordeelde situatie.

Opmerkelijk: wanneer de patiënt in slechte fysieke toestand is, zijn de partners tevreden over de relatie, ongeacht de mate van billijkheid en welke kant deze opgetrokken wordt.

Discussion

Voor het niet uitkomen van de voorspelling dat gezonde partners zich benadeeld voelen geven de onderzoekers twee mogelijke verklaringen. 1: Het kan zo zijn dat het door de partners als een prestatie wordt gezien dat de zieke probeert te helpen, inachtneming van de situatie. 2: het kan zo zijn dat zowel partners als patiënten sociaal wenselijke antwoorden geven om zo hun partner niet af te vallen.

De partners lijken het als rechtvaardig te beschouwen meer te doen dan de zieke wanneer de zieke er fysiek slecht aan toe is. Billijkheid lijkt niet meer van belang, en behoefte het belangrijkste rechtvaardigheidscriterium.

C.2.  Deductief nomologisch model

Nomologie staat voor de leer van de wetgeving. Hierin worden uit algemene uitspraken specifieke uitspraken getrokken. De algemene uitspraken beschrijven wetmatigheden binnen de werkelijkheid. Uit deze wetmatigheden volgen specifieke uitspraken binnen die wetmatigheden die dus ook een logisch gevolg zijn van deze wetmatigheden.

Voordat een theorie een DN-model is moet deze aan een aantal voorwaarden voldoen.

• Alle termen zijn aan een duidelijke definitie verbonden, vage, onduidelijke termen komen niet voor. Belangrijk is dat een uitspraak niet op meerdere manieren geïnterpreteerd kan worden. Is dit niet het geval dan kan e waarheid van een uitspraak niet goed worden nagegaan.
• De uitspraken binnen de theorie moeten geordend kunnen worden van algemeen naar specifiek.
• De uitspraken binnen de theorie zijn logisch met elkaar verbonden. De hypothese wordt dus afgeleidt uit algemene uitspraken. Om dit te kunnen doen is het vaak wel nodig dat men assumpties doet.
• De specifieke uitspraken moeten getest kunnen worden door waarnemingen. Dit omdat anders niet met zekerheid gezegd kan worden dat de wetmatigheid werkelijkheid is.

In het boek wordt dit toegelicht aan de hand van het onderzoeksvoorbeeld. Dit gebeurt in de vorm van en syllogisme een strikt logische redenatie waar uit twee uitspraken binnen de theorie een conclusie wordt afgehaald.

• Wanneer de verhouding tussen opbrengst en investering van de ene partner afwijkt van die van de andere partner, is er sprake van een situatie die door beide ouders als onbillijk wordt ervaren.
• Wanneer een van de partners kanker heeft, zal de verhouding tussen opbrengst en investering van de partners ongelijk zijn.
• Wanneer een van de partners kanker heeft zullen beide partners onbillijkheid ervaren in de relatie

Bron: Tijmstra en Boeije: ‘ wetenschapsfilosofie in de context van de sociale wetenschappen’

In dit voorbeeld is zin 1 een algemene uitspraak, zin twee een assumptie en zin drie de conclusie. Ook bestaat er een ordening van algemeen naar specifieker. Ook kan de conclusie empirisch onderzocht en nagezocht worden een hypothese die afgeleid wordt uit een theorie, is op deze manier een conclusie die we af kunnen leiden uit eerdere assumpties en algemene uitspraken binnen de theorie. Maar uit getrokken verbanden kan ook weer een algemene uitspraak maken.

• Partners zullen minder tevreden over een relatie zijn wanneer zij onbillijkheid ervaren.

Uit deze uitspraak en de conclusie van de eerste twee uitspraken kan vervolgens weer een nieuwe hypothese geformuleerd worden.

• Beide partners zullen minder tevreden zin over de relatie wanneer 1 van de partners kanker heeft.

Door telkens specifiekere uitspraken uit vorige uitspraken af te leiden ontstaan telkens weer nieuwe hypothesen.

C.3. Sociaal wetenschappelijke verklaringsmodellen

Belangrijk op te merken hierbij is dat uitspraken in een model binnen sociale wetenschappen vaak niet deterministisch zijn maar probabilistisch. Dit is ook waarom er bijna altijd een uitdrukking als “in het algemeen genomen” bij staat. Andere factoren dan de gekozen variabelen kunnen ook goed een rol spelen.

Omdat veel algemene uitspraken binnen de sociale wetenschappen behoorlijk abstract en algemeen zijn, bestaat een theorie vaak uit grote aantallen uitspraken. Voor een volledige beschrijving van het model zijn ook deze algemene uitspraken van belang, omdat al deze uitspraken nodig zijn om de theorie empirisch toetsbaar te maken.

In de praktijk richt het onderzoek zich vaak op iets meer specifieks dan ‘mensen’ in het algemeen gezien, maar op een kleinere populatie. Dit kan vanwege inhoudelijke redenen zo zijn, maar ook kan dit praktische vormen aannemen, voor een specifieke groep mensen.

Als het de bedoeling is dat de onderzochte groep te veralgemeniseren valt naar de gehele bevolking is het van belang dat de groep representatief is voor een grotere groep mensen.

Om terug te keren naar het onderzoeksvoorbeeld: ook hier komen we een probleem met de representativiteit tegen: Het is aannemelijk dat de conclusie over partnerrelaties bij echtparen met een kankerpatiënt niet representaties is voor de rest van de bevolking.

C.4. Hypothesevorming uit een theorie en andersom

Zoals eerder vermeld is het mogelijk dat uitspraken binnen een DN-model verschillen in specificiteit; van erg abstract tot zeer precies, de hypothesen. De algemene uitspraken vormen altijd de basis van een theorie.

Daarnaast zijn ook assumpties van belang. Ook al staan deze niet erg centraal in de theorie, ze zijn sterk van belang voor de geldigheid van afleidingen.

Verder is gebleken dat hypothesen, afgeleidt uit algemene uitspraken, later dienst kunnen doen als algemene uitspraken om nieuwe hypothesen uit te formuleren. Een teken dat het model eigenlijk nooit af is en bijna altijd verder uitgebreid kan worden. Om dit allemaal goed te kunnen onderbouwen is het echter wel nodig dat alle gedane aannames duidelijk vermeld worden.

Puntje van kritiek: over het algemeen blijkt in de praktijk dat het allemaal niet zo nauwgezet in een deductief-nomologisch model uiteen wordt gezet en dat de relatie tussen theorie en hypothese ook niet zo simpel is als weergegeven.

Wel kan het handig zijn je onderzoek in een DN-model te formuleren. Zo worden de relaties makkelijker te leggen en is het makkelijker om je onderzoek tegen een kritische lamp te houden.

D. Criteria van wetenschappelijke uitspraken

Kernpunten:

• Drie eisen voor wetenschappelijke uitspraken.
• Beeldend leren uitleggen wat het inductieprobleem is.
• Bepalen of een uitspraak geverifieerd dan wel gefalsifieerd kan worden.
• De mate van informatieverstrekking van wetenschappelijke uitspraken vergelijken en de omvang van de domeinen van elke uitspraak.
• Explicitering is van belang voor de mate van repliceerbaarheid van het onderzoek.

D.1.  Toetsbaar

Toetsbaar zijn is de allereerste eis van wetenschappelijke uitspraken. Dit gebeurt altijd aan de hand van empirische data. Wanneer men bij het toetsen van uitspraken streeft naar bevestiging er van noemt men dit verificationisme, de uitspraken worden geverifieerd. Het streven naar weerlegging noemt men dan dus ook falsificationisme.

Bijvoorbeeld “alle kikkers zijn groen”

Wanneer het streven verificatie is zullen de onderzoekers moeten nagaan of de uitspraak voor alle gevallen klopt. Elke vondst die de uitspraak ondersteund maakt hem waarschijnlijker. Dit is weer een voorbeeld van inductie; specifieke uitspraken ondersteunen een algemene uitspraak. Het moge duidelijk zijn dat het onmogelijk is na te gaan of alle kikkers groen zijn omdat dan elke kikker op de aarde bekeken zal moeten worden, een extra moeilijkheid hierbij is dat kikkers veel lijken op padden. De onmogelijkheid om met behulp van specifieke uitspraken algemene uitspraken te verifiëren heet het inductieprobleem.

In het geval van een dergelijk probleem is het verstandiger over te schakelen op falsificatie. Het is makkelijker een kikker te vinden die niet groen is dan na te gaan of alle kikkers dit wel zijn.

Het biedt zekerheid over de onwaarheid van een theorie. Dit is ook de reden dat veel wetenschappers Popper navolgen in zijn streven naar falsificatie. Falsifiëren zal volgens hem de wetenschap verder vooruit helpen dan verifiëren. Om deze reden zeggen sommige wetenschappers dat “echte” wetenschap zich bezighoudt met falsificatie tijdens toetsing van theorieën. 

Ondanks dat falsificatie zekerheid biedt over de onwaarheid van een theorie, het biedt geen zicht op waar in de theorie de fout verscholen ligt. Wanneer het niet mogelijk is te bepalen welke uitspraak fout is, is er sprake van onderdeterminisme.

Volgens sommige wetenschapsfilosofen is het probleem van onderdeterminisme onoplosbaar. Wetenschappers kunnen volgens hen de harde kern van hun theorie altijd blijven beschermen. Door bijvoorbeeld aan te nemen dat de fout in de gedane assumpties ligt.

Bovenstaand is bedoeld om aan te geven dat wetenschappelijke antwoorden eventueel tijdelijke antwoorden zijn die op zijn best waarschijnlijk zijn.

In vervolgonderzoek wordt vaak een bredere en diepere theorie gevormd. Hypothesen worden afgeleid (deductie) en getoetst, mogelijk gefalsifieerd. De weerlegging is volgens onderzoekers mogelijk  te wijten aan de gedane assumpties en formuleren, op basis van data en theorieën van anderen, nieuwe hypothesen (deductie).

Deze eis dat uitspraken toetsbaar moeten zijn maakt dat normatieve, speculatieve en definities met onscherpe plaats of tijdsaanduiding buiten beschouwing gelaten worden. De eerste twee zijn überhaupt niet te toetsen en de derde is wel te bevestigen maar nooit te weerleggen.

Toetsbaarheid zorgt gelijk voor de eis dat de uitspraken niet dubbelzinnig mogen zijn geformuleerd. Door tijd en plaats aan te geven, niet- abstracte begrippen te gebruiken, en geen vage, tegenstrijdige termen te gebruiken, is de uitspraak maar op 1 manier te formuleren.

D.2. Maximale hoeveelheid informatie

Het is voor de wetenschap belangrijk dat een uitspraak zo veel mogelijk informatie vrijgeeft. Dit kan gedaan worden door de laatste alinea van de vorige paragraaf in acht te nemen. Hoeveel informatie een uitspraak bevat is afhankelijk van het domein en de specificiteit van de uitspraak. Het domein geeft de populatie weer, dus wordt bepaald door de grootte van de onderzochte groep. De specificiteit is afhankelijk van de aangegeven kenmerken van de populatie.

Deze eis van maximale informativiteit is sterk verbonden aan de toetsbaarheid. Hoe informatiever de uitspraak is, hoe beter de uitspraak aan een kritische blik kan worden blootgesteld. Dit betekent ook dat de eis van maximale informativiteit nauw samenhangt met het streven naar falsificatie.

Duidelijk is natuurlijk dat hoe meet informatie een uitspraak bevat, hoe hoger de toetsbaarheid is. Wat hierbij ook van belang is, is de mate van specificiteit.

Hierbij bestaat echter wel het gevaar dat de uitspraak te specifiek gemaakt wordt. Hierdoor is er nauwelijks nog een verband te trekken tussen de algemene uitspraak en de hypothese. Dit heeft vervolgens nog tot gevolg dat falsificatie van een dergelijke hypothese maar weinig informatie geeft.

D.3. Expliciet maken

Zoals gezegd moet een onderzoek te herhalen zijn. Hiervoor is het nodig dat wetenschappelijke kennis openbaar is en expliciete uitspraken bevat. Dit houdt in dat de genomen stappen, beslissingen en hoe zij tot resultaten zijn gekomen, uitgebreid en nauwkeurig weergegeven moeten worden. Openbaarheid houdt in dat andere wetenschappers artikelen van elkaar op kunnen vragen. Dit zodat zij het onderzoek kunnen checken op mogelijk meegespeelde persoonlijke voorkeuren die, wanneer de resultaten erdoor beïnvloed zijn, gecorrigeerd kunnen worden Waar vroeger de nadruk lag op objectiviteit, ligt die nu op het vlak van intersubjectiviteit waardoor wetenschappers met andere opvattingen elkaar kunnen corrigeren.

Een feit is dat sociale wetenschappers niet tot weinig doen aan duplicatie of herhaling van onderzoek. Dit is toe te wijzen aan het punt dat sociaal wetenschappelijk moeilijk exact na te bootsen is omdat de sociale werkelijkheid in beweging blijft.

Ondanks het achterblijven van herhaling bestaat het grote belang van openbaarheid en expliciete weergave van gebruikte methoden zodat het onderzoek wel zo goed mogelijk nagebootst kan worden, of juist expres op bepaalde punten dit kunnen veranderen.