Kern van het internationaal publiekrecht. Hoofdstuk 1

Hoofdstuk 1: Hoe is het hedendaagse internationaal publiekrecht ontstaan? 

1.1 Wat houdt internationaal publiekrecht in?

Internationaal recht is, in tegenstelling tot het Nederlands recht, voor een groot deel wereldwijd van toepassing. Staten zijn onderling afhankelijk van elkaar, internationale samenwerking is noodzakelijk voor deze onderlinge afhankelijkheid. Internationaal publiekrecht heeft pas effect als het doorvloeit in het nationaal recht van elke staat. Een groot deel van het nationaal recht bestaat uit internationaal recht. Voor het kennen en begrijpen van het nationale recht is kennis en begrip van internationaal recht noodzakelijk. Een internationale rechtsorde biedt stabiliteit in internationale betrekkingen en maakt het makkelijker om internationale belangen te realiseren. In de Nederlandse Grondwet wordt dit belang erkend door de regering de taak te geven om deze ontwikkeling te bevorderen. Ook staat er vast in de Grondwet dat internationale rechten en verplichtingen rechtstreeks doorwerken in de nationale rechtsorde, en zelfs voorrang hebben op botsende wetgeving, zelfs boven de Grondwet. In tegenstelling tot de Nederlandse rechtsorde, voldoet het internationaal recht niet aan democratische en rechtsstatelijke waarborgen. Internationaal recht komt tot stand zonder betrokkenheid van het parlement en er is nauwelijks rechtsbescherming tegen besluiten van internationale organisaties. 

*In deze samenvatting wordt het internationaal publiekrecht eerst behandelt als recht. Er wordt voornamelijk gesproken over het juridische karakter van het internationaal recht. Ten tweede wordt het internationaal recht behandelt als een verbrokkelde rechtsorde met verschillende gebieden. Deze verschillende gebieden worden bijeengehouden door fundamentele beginselen, deze worden ook behandelt. Tot slot worden de wisselwerkingen tussen internationaal recht en nationaal recht behandelt.* 

1.2 Hoe is het internationale publiekrecht ontstaan? 

Rond 3000 v. Chr waren al vormen van rechtsbetrekkingen tussen autonome politieke gemeenschappen te vinden. Dit gebeurde niet alleen in Europa bij de Griekse stadstaten, maar het kwam ook voor in wat nu China en India zijn. Politieke organisatievormen waren echter gedurende grote delen van de geschiedenis te zwak om gecentraliseerd publiek gezag uit te oefenen en betrekkingen te onderhouden mat andere entiteiten. Monarchen hadden slechts een beperkte macht, deze moest gedeeld worden met de adel en de paus. Ook bestond er geen scheiding tussen publieke en private belangen. De oorsprong van het internationaal publiekrecht is te vinden bij het ontstaan van onafhankelijke en soevereine staten in Europa. Voor het vreedzaam naast elkaar bestaan van staten moest een rechtstelsel komen die de onafhankelijkheid van staten beschermd. Vrijheid en gelijkheid moest worden nagestreefd door een rechtsstelsel dat voor allen op gelijke voet van toepassing is. Internationaal publiekrecht had als functie, het bevorderen van het vreedzaam samenleven (co-existentie) van staten. 

De Vrede van Westfalen van 1648 zorgde voor een systeem van soevereine en gelijke staten die niet waren onderworpen aan een hoger gezag. Sindsdien kon er onderscheid gemaakt worden tussen het publieke gezag, uitoefening door de staat, en de private belangen van de monarch. Internationaal publiekrecht was eerst van toepassing in Europa, maar door kolonisatie werden andere staten onderworpen aan het gevormde internationaal recht. Europese staten sloten met andere georganiseerde politieke entiteiten capitulaties (overeenkomsten die belangen van onderdanen in die gebieden beschermden). In de tijd van kolonisatie bleef het internationaal publiekrecht vooral Europees internationaal publiekrecht, wel ontwikkelden zich beginselen in die tijd. Na de Eerste Wereldoorlog verloor Europa zijn greep op de internationale rechtsorde. De opkomst van de Verenigde staten en de Sovjet-Unie als communistisch systeem maakte een eind aan de ideologische eenheid van Europa. 

Het beginsel van zelfbeschikking werd in 1945 aanvaardt als rechtsbeginsel in het Handvest van de Verenigde Naties. Vele koloniale rijken werden ontmanteld en hierdoor steeg het aantal staten van 50 naar 190. Vanaf toen kon gezegd worden dat internationaal publiekrecht de gehele wereld omvat. Sinds de Tweede Wereldoorlog is de dominantie van soevereine staten afgenomen. Dit door de opkomst van niet-statelijke instituties en het ontstaan van bovennationale vormen van organisatie. 

1.3 Wat houdt internationaal publiekrecht in? 

1.3.1 Wat houdt internationaal publiekrecht in het algemeen in? 

Internationaal publiekrecht regelt de uitoefening van publiek gezag in de internationale gemeenschap. Het kent bevoegdheden toe aan entiteiten en biedt een juridisch kader voor de uitoefening van deze bevoegdheden. 

De termen volkenrecht en internationaal recht zijn van belang. De term volkenrecht vloeit voort uit de Latijnse term 'Ius gentium' (recht dat op alle burgers van toepassing is). Volkenrecht werd gebruikt als term voor het aanduiden van het recht dat tussen staten gold. In de internationale rechtsorde zijn niet alleen staten actoren. De term internationaal publiekrecht sluit beter aan bij de veelzijdigheid. Internationaal recht wordt gezien als het synoniem van internationaal publiekrecht, maar is breder omdat het ook internationaal privaatrecht inhoudt. 

1.3.2 Wat is de verhouding tussen nationaal en internationaal recht? 

In de Nederlandse rechtsorde worden de wet en contracten als rechtscheppend erkend. Internationaal recht kent vier rechtsbronnen: gewoonterecht (recht dat ontstaat uit statenpraktijk en rechtsovertuiging), verdragen, besluiten van internationale organisaties en algemene rechtsbeginselen. 

In internationaal recht heb je twee opvattingen over het samengaan van de internationale en nationale rechtsorde. De dualistische opvatting neemt aan dat de internationale en de nationale rechtsorde geheel gescheiden rechtssystemen zijn. De soevereiniteit van een staat zorgt ervoor dat internationaal recht niet boven de staat kan staan. Deze opvatting is ontstaan door nationalistische opvattingen. De monistische leer gaat uit van één rechtsorde waar internationaal en nationaal recht een deel van uitmaakt. Internationaal recht werd gezien als recht dat de macht van de staat kon beperken. De pluralistische opvatting gaat uit van een niet-hiërarchische ordening van naast elkaar staande rechtsordes. 

Een regel van nationaal recht heeft geen juridische betekenis in de internationale rechtsorde. Anders zou één staat internationale rechtsregels kunnen vaststellen met rechtsgevolgen voor andere staten. Internationaal recht kan niet zelf bepalen welke rechtsgevolgen het heeft in de nationale rechtsorde. Dit laat de formele scheiding zien van internationaal en nationaal recht. Hier moeten wel drie kanttekeningen worden geplaatst. Ten eerste richt internationaal recht zich voornamelijk tot natuurlijke personen. Ten tweede heeft internationaal recht meer betrekking op onderwerpen die door nationaal recht worden gereguleerd. Ten derde hebben staten hun nationale rechtsorde opengesteld voor de toepassing van internationaal recht. 

1.3.3 Wat is de verhouding tussen internationaal publiekrecht en internationaal privaatrecht?

Het publieke element onderscheidt internationaal publiekrecht van internationaal privaatrecht. Het publieke karakter ligt besloten in twee kenmerken. Ten eerste legitimeert en reguleert internationaal publiekrecht de uitoefening van publiek gezag (dit van staten en internationale organisaties). Ten tweede beschermt internationaal recht publieke belangen. Belangen van individuele staten en belangen van de internationale gemeenschap als geheel. 

Internationaal privaatrecht beheerst privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen met een grensoverschrijdend karakter. Het bepaalt welk nationaal recht van toepassing is op de rechtsverhouding tussen particulieren. Het onderscheid tussen internationaal publiekrecht en internationaal privaatrecht is niet scherp. Dit komt door het beschermen van publieke belangen door middel van het reguleren van privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen of door het overlaten van publieke taken aan private instituties. Internationaal publiekrecht verschilt van het nationale publiekrecht omdat internationaal publiekrecht rechtsbetrekkingen regelt tussen gelijke partijen. 

1.3.4 Wat is het verschil tussen internationaal rechtelijke normen en andere internationale normen? 

Het juridische element onderscheidt internationaal publiekrechtelijke normen van andere (internationale) normen. Niet-juridische normen zijn in praktijk wel van groot belang. Ze geven argumenten en redenen om op een bepaalde wijze te handelen. 

Internationale betrekkingen worden ook beïnvloed door morele en religieuze normen. Internationaal publiekrecht streeft naar gerechtigheid en rechtvaardigheid. Internationaal recht doet een voortgaand poging om een vreedzame en rechtvaardige wereld te creëren. Het is wel van belang om rechtsnormen te onderscheiden va andere normen. In geval van een conflict moeten de rechtsnormen voorrang hebben boven niet juridische regels. Alleen dan ontstaat er zekerheid volgens welke regels een andere staat zich zal gedragen. 

Juridische regels zijn te onderscheiden van politieke en morele regels aan de hand van twee criteria. De eerste is de bron van een regel. Alleen regels uit de rechtsbronnen van de internationale rechtsorde behoren tot internationaal publiekrecht. Dit is een kenmerk van positivisme (heersende theoretische opvatting over internationaal recht). Het tweede kenmerk is een verbinding tussen een overtreding van een rechtsnorm en een door het recht geregelde sanctie. De internationale rechtsorde kent geen centraal gezag dat recht kan afdwingen.  Dit is een fundamentele zwakte van het internationaal recht. Wel beschikt de internationale rechtsorde over procedures voor handhaving en afdwinging van rechtsregels. Handhaving ligt in handen van de staten zelf. Staten kunnen zelf met diplomatiek protest en andere sancties andere staten ertoe brengen om het recht na te leven. Internationale organisaties beschikken over een scala van mogelijkheden om toezicht te houden op naleving van internationale rechtsnormen. In de nationale rechtsorde kunnen bepaalde internationale rechtsregels gelijkgesteld worden met nationaal recht en afgedwongen worden. 

Andere factoren spelen ook een rol in de naleving van internationaal recht. Een staat zal minder snel afspraken verbreken als zijn reputatie te schande gaat. Staten willen een goede reputatie behouden zodat andere staten bereid zijn om nieuwe afspraken te maken. Het is ook van belang dat staten en natuurlijke personen internationaal recht als recht beschouwen. In de praktijk twijfelt niemand eraan dat internationaal recht 'recht' is. Internationaal publiekrecht is in grote mate de neerslag van politieke opvattingen over de inrichting van de internationale samenleving, gecombineerd met politieke machtsverhoudingen die bepalen welke politieke opvattingen domineren. 

1.4 Hoe is de internationale rechtsorde georganiseerd?  

In de nationale rechtsorde is er een gecentraliseerde overheid die bevoegd is wetten te stellen en bezit over geweldsmonopolie. In de internationale rechtsorde wordt gezag uitgeoefend door de staten zelf. De internationale rechtsorde heeft een decentraal karakter, het is totstandgekomen door soevereine en gelijke staten (vrede van Westfalen). Internationaal recht beschermt de soevereiniteit van de staten binnen hun grondgebied en daarmee het vredig naast elkaar bestaan van staten (recht van co-existentie). Naast het recht van co-existentie realiseert internationaal recht ook gemeenschappelijke belangen door actieve samenwerking, die niet door afzonderlijke staten gerealiseerd kunnen worden. Dit wordt het recht van samenwerking genoemd. De toekomst voor kleine en zwakke staten ligt niet in de afbakening van hun soevereiniteit, maar in het aangaan van samenwerkingsverbanden. Ten derde heb je nog het recht van integratie. Dit is het recht dat van toepassing is op bovennationale organisaties. Hierbij moet je denken aan de Europese Unie die het staatsgezag van Europa heeft overgenomen. 

De drie organisatievormen (co-existentie, samenwerking en integratie) maken het internationaal recht complex. Het internationale recht is gefragmenteerd. Er zijn veel verschillende instituties en organisaties die allemaal belast zijn met verschillende onderwerpen. Tussen elkaar communiceren deze instituties en organisaties moeizaam. Het is een uitdaging voor het internationaal recht om beter met elkaar te communicerende bestuursvormen tot stand te brengen. 

De ontwikkeling van co-existentie naar integratie zorgt ervoor dat internationaal recht tot een einde komt. In een wereldstaat bestaat immers geen internationaal recht. Deze ontwikkeling is om twee redenen niet te verwachten. Ten eerste is een bovennationale organisatie niet krachtig genoeg om een staat te vervangen. De staat ontwikkeld zich door machtsconcentratie binnen een grondgebied ten aanzien van de bevolking. Ten tweede zijn nationale samenlevingen homogeen in termen van gedeeld verleden, tradities, cultuur en fundamentele waarden. Een samenleving aanvaardt publiek gezag pas als het gedurende een langere periode aansluit bij de waarden van de staat. 

De internationale gemeenschap bestaat alleen in abstracte zin. Er is geen sprake van een gedeelde geschiedenis, waarden, cultuur en belangen zoals die bestaan binnen een staat. 'De belangen van de internationale gemeenschap' wordt ook als dekmantel gebruikt voor nationale belangen. 

Publiek gezag in de internationale rechtsorde wordt uitgeoefend door elkaar aanvullende, maar ook met elkaar concurrerende, organisatievormen op verschillende niveaus: mondiaal, regionaal, nationaal en subnationaal. 

1.5 Waaruit bestaat het internationaal publiekrecht? 

1.5.1 Waaruit bestaat het algemene deel van het internationaal publiekrecht? 

Het algemeen deel van het internationaal publiekrecht bestaat uit overkoepelende beginselen en leerstukken die op alle deelgebieden van toepassing zijn. We spreken hierdoor van een rechtssysteem. Het algemeen deel voornamelijk formele beginselen maar ook fundamentele beginselen, voorwaardes voor het functioneren van het systeem van internationaal recht. Bijvoorbeeld het beginsel van goede trouw. De formele en fundamentele beginselen vormen samen het kader waarbinnen staten en andere actoren afspraken en overeenkomsten kunnen maken. 

1.5.2 Wat zijn de bijzondere delen van het internationaal publiekrecht? 

Internationaal recht kent ook bijzondere delen. Denk hierbij aan internationaal strafrecht, of internationaal belastingrecht. Deze rechtsgebieden bestaan uit regels die wisselende staten en andere actoren hebben opgesteld om gemeenschappelijke belangen te realiseren. 

1.5.3 Wat is de Europese Unie? 

De Europese Unie is gebaseerd op een internationale rechtsbron, namelijk het verdrag betreffende de Europese Unie en het verdrag betreffende de werking van de Europese Unie. Hierdoor is de EU een onderdeel van het internationaal publiekrecht. De EU beheerst ook de uitoefening van publiek gezag, dit leidt langzaam tot een relatief geïntegreerde rechtsorde. De EU groeit daardoor steeds verder weg van het internationaal publiekrecht. De rechtsorde van de EU verkrijgt een verticaal karakter. Het wordt ook wel een supranationale rechtsorde genoemd, Europees recht staat boven nationaal recht en lijkt meer op nationaal recht dan internationaal recht. 

De belangrijkste structuurkenmerken van Europees recht zijn wel in minder ontwikkelde vorm aanwezig in de internationale rechtsorde. De EU is een belangrijke actor geworden in het internationale rechtsorde. De Unie gaat meer verantwoordelijkheden en bevoegdheden uitoefenen jegens niet-lidstaten, dit door de bevoegdheden die het verkregen heeft van haar lidstaten. De EU is ook van belang voor de toepassing van internationaal recht in de lidstaten van de EU. De beginselen van doorwerking van Europees recht in de nationale rechtsorde bepalen ook de ontvangst van internationaal recht in de internationale rechtsorde. 

Tentamentips: 

• Het is belangrijk om te weten hoe een dualistisch en monistisch stelsel doorwerkt in de nationale rechtsorde. In Nederland hebben wij bijvoorbeeld art. 93 & 94 in de Grondwet die bepalen wanneer een regel van internationaal recht directe werking heeft voor natuurlijke personen. 
• Je moet weten dat internationaal publiekrecht is veranderd van vreedzaam naast elkaar leven (co-existentie) naar samenwerking tussen staten voor gemeenschappelijke belangen (coöperation) 
• Internationaal recht verschilt van nationaal recht door de horizontale werking, alle staten zijn gelijk.