Welke basisprincipes van het menselijk functioneren zijn belangrijk? - Chapter 1

In dit hoofdstuk worden een aantal principes die belangrijk zijn voor het menselijk functioneren besproken.

Welke veranderingen zijn ziektepatronen ondergaan?

In de laatste decennia is er veel veranderd in de hedendaagse ziektepatronen. Dit komt onder andere door de vooruitgang in de ontwikkeling van medicijnen. Vandaag de dag krijgen meer mensen te maken met hartfalen en vaatziektes, dan met infecties en ondervoeding. Samenhangend met de wijziging in ziektepatronen, wordt er ook anders tegen ziektes aangekeken. Wetenschappers ontdekten dat er een sterk verband tussen onze emoties en de biologische processen in ons lichaam bestaat. Onze gedachten, gevoelens en persoonlijkheden beïnvloeden deze processen, wat ervoor zorgt dat twee mensen die dezelfde ziekte krijgen beide een verschillend ziekteverloop doormaken. Ook stress is van invloed op onze gezondheid en kan er zelfs voor zorgen dat we ons ziek voelen. Stress kan echter leiden tot aanpassing van het lichaam in bepaalde situaties om zo te kunnen overleven.

Er zijn ook verschillen op te merken tussen mens en dier, voornamelijk op de manier waarop zij stress ervaren. Dieren ervaren stress bij acute fysieke crisissituaties. Het lichaam blijkt prima in staat te zijn om met dit soort stress om te gaan. Mensen daarentegen ervaren vaak chronische fysieke stress. Het lichaam kan redelijk goed omgaan met deze vorm van stress.

Naast acute en chronische fysieke stress bestaat er nog een derde vorm: psychische en sociale stress. Deze vorm van stress is kenmerkend voor mensen en bestaat eigenlijk alleen in ons hoofd. Mensen kunnen heftige emoties ervaren die het resultaat zijn van enkel gedachten. Menselijke lichamen kunnen dezelfde reacties geven op psychische en sociale stress als op fysieke stress. Het menselijk lichaam kan zich heel goed aanpassen om te kunnen omgaan met acute stress die een korte tijd aanhoudt. Dit is echter anders wanneer de stress chronisch lijkt te zijn en we ons stresssysteem vaak en lang activeren.

Het lichaam is niet ingesteld op chronische stress, want de fysiologische verdedigingsmechanismen zijn oorspronkelijk bedoeld om het lichaam in staat te stellen snel en efficiënt te reageren op een plotselinge bedreiging. Gedurende een zekere tijd zal het lichaam weerstand bieden aan de psychologische stress, maar daarna volgt onvermijdelijk uitputting. Er kunnen hierdoor stressgerelateerde ziekten ontstaan.

Het lichaam is voortdurend bezig om een staat van homeostase te bereiken. Het lichaam bestaat uit verschillende mechanismen en elke mechanisme heeft een optimale waarde. Homeostase betekent dat het lichaam volledig in balans is, dus dat alle mechanismen hun optimale waarde hebben. Het lichaam is altijd bezig om deze balans te bereiken. Er zijn echter een aantal dingen die het lichaam uit de homeostase halen. Dit noemen we stressfactoren en zijn gebeurtenissen die buiten het lichaam plaatsvinden. Het lichaam reageert hierop door middel van een stressreactie, het gaat activiteiten ondernemen om de homeostase weer te bereiken.

Een stressfactor hoeft echter niet alleen datgene te zijn wat op dit moment plaatsvindt. Mensen kunnen een stressreactie uitlokken door na te denken over potentiële stressfactoren. De stressreactie wordt dus niet alleen opgewekt bij fysieke of psychologische dreigingen, maar ook in afwachting hiervan. Dit werd voor het eerst ontdekt door Selye, ongeveer vijfenzestig jaar geleden. Selye deed een onderzoek bij ratten. Zijn ratten kregen dagelijks een injectie met een extract van een eierstok. Doordat hij wat onhandig was, vielen ze echter vaak en dan moest hij ze de halve ochtend zoeken voordat hij ze kon injecteren. Aan het eind van het onderzoek bleek dat de ratten last hadden van vergrote bijnieren en maagzweren. Om uit te sluiten dat deze verschijnselen het resultaat waren van de injecties gebruikte Selye een controlegroep die geïnjecteerd werden met een zoutoplossing. Ook deze ratten vielen regelmatig op de grond en werden opgejaagd door Selye in een poging hun te pakken te krijgen. De controlegroep bleek dezelfde verschijnselen te vertonen als de experimentele groep, wat Selye tot de conclusie bracht dat deze lichamelijke verschijnselen werden veroorzaakt door de stress die ontstond als hij de gevallen ratten achterna zat.

Selye kwam tot twee conclusies:

• Het lichaam hanteert gelijke stressreacties voor uiteenlopende stressfactoren. Selye noemde dit het algemene aanpassingssyndroom, nu wordt dit verschijnsel de stressreactie genoemd.
• Stressfactoren die te lang aanhouden kunnen tot ziekte leiden.

Waarom is de theorie van homeostase uitgebreid met de theorie van allostase?

Het oorspronkelijke concept van homeostase was gebaseerd op twee ideeën:

• Er is één optimaal niveau voor alle meetbare dingen in het lichaam.
• Je bereikt dit optimale niveau door een lokaal regulerend mechanisme.

Dit concept bleek echter niet te kloppen en is daarom uitgebreid met de theorie van allostase. Met betrekking tot het eerste idee houdt dit in dat er verschillende optimale niveaus zijn, afhankelijk van wat je aan het doen bent. De optimale waarde voor hartslag is veel lager als je ligt te slapen, dan wanneer je aan het trainen bent voor de marathon. Voor het tweede idee houdt dit in dat er niet één manier is waarop de ideale waarde bereikt kan worden, maar dat dit via verschillende wegen kan. Iedere manier heeft zijn eigen consequenties.

Grof gezegd is het verschil dat homeostase bij een tekort alleen het verantwoordelijke mechanisme aanspreekt en dat allostase ervoor zorgt dat de hersenen veranderingen in het hele lichaam, en daarbij vaak ook in het gedrag van een persoon, teweeg brengt.

Het lichaam hoeft overigens niet alle complexe regulerende processen stop te zetten om een bepaalde waarde weer te herstellen. Bovendien is het lichaam in staat om te anticiperen op waarden die af zullen gaan wijken van hun optimale niveau. De hersenen kunnen vooraf al bepaalde lichaamsfuncties aansturen, die er voor zullen zorgen dat een bepaalde waarde niet zijn optimale niveau zal verliezen. Dit komt overeen met het feit dat het lichaam kan reageren op een stressfactor voordat deze daadwerkelijk plaatsvindt.

Wat is in de theorie van allostase een stressfactor?

In de theorie van allostase wordt een stressfactor gezien als al datgene wat je uit je allostatische balans haalt en de stressreactie als de poging van je lichaam om de allostase te herstellen. Hoewel het gebruikelijk is om te denken dat specifieke uitdagingen voor het lichaam om specifieke aanpassingen vragen, geeft iedere stressfactor dezelfde stressreactie af.

Bij mensen ligt het kernpunt van de stressreactie in het feit dat de spieren in het lichaam veel harder dan normaal moeten werken. Ten eerste moet er glucose worden gemobiliseerd, wat zorgt voor energie. De glucose wordt vervolgens door het opvoeren van de hartslag, bloeddruk en ademhaling razendsnel door het lichaam vervoerd. Het sympatische systeem wordt geactiveerd, terwijl andere processen in het lichaam juist worden stopgezet. Voorbeelden hiervan zijn de spijsvertering, groei en voortplanting.

Ook het immuunsysteem zal tijdelijk worden onderdrukt. De energie die hiermee bespaard wordt, zal worden ingezet om het sympatische systeem harder te laten werken. Het parasympatische systeem wordt tijdelijk uitgezet. Ook kan tijdens acute stress de waarneming van pijn uitgeschakeld worden.

Tijdens acute stress vindt er tevens een verandering plaats in cognitieve en sensorische vaardigheden. Bepaalde delen van het geheugen verbeteren, waardoor je razendsnel kan herinneren of je al eerder in een soortgelijke situatie bent geweest en hoe je eruit kan komen. Bovendien worden je zintuigen scherper.

Selye ontwierp een drie fasen theorie over stressreacties:

1. De eerste fase is de alarmfase, waarin de stressfactor wordt opgemerkt.
2. De tweede fase is de fase van aanpassing of weerstand, waarin het systeem voor de stressreactie is gemobiliseerd en het lichaam een poging doet om terug te komen in de allostatische balans.
3. Bij aanhoudende stress kan de derde fase van uitputting ingaan.

Bij de derde fase ging Selye echter de fout in door te denken dat je ziek werd doordat de hormonen die worden afgescheiden tijdens de stressreacties op raakten. Dit kan echter niet het geval zijn, omdat deze hormonen zo cruciaal zijn dat personen nooit zonder komen te zitten. De stressreactie kan een schadelijk effect hebben op het lichaam als hij voldoende geactiveerd wordt. Het is vooral schadelijk als de stressfactor psychologisch is. Vooral bij langdurige (psychologische) stress kunnen de gevolgen groot zijn. Doordat zo vaak de energie vrij komt als reactie op de stress heeft het lichaam niet de tijd om te herstellen en opnieuw reserves op te bouwen en hierdoor zal het lichaam sneller uitgeput raken. Mensen die onder chronische stress staan hebben ook sneller last van:

• stoornissen in de voortplanting.
• Diabetes.
• Hoge bloeddruk.
• Infectieziekten.
• Bepaalde hersenfuncties kunnen worden aangetast.

Wanneer je veel stress hebt en dus vaak stresshormonen uitscheidt, is het iedere keer weer moeilijker om de balans van allostase te vinden. De volgende problemen kunnen ontstaan:

• Het kost heel veel energie om telkens weer deze balans te proberen te vinden. Deze energie kan niet meer gebruikt worden voor processen die op de lange termijn plaatsvinden.
• Door het gebruik van stresshormonen wordt de stressfactor wel verholpen, maar hierdoor worden wel vaak kleine processen in het lichaam uit balans gebracht. Zo wordt er nog steeds geen volledige allostase bereikt.
• Ziekte kan ook ontstaan wanneer de stressreactie te langzaam wordt uitgezet, of wanneer verschillende onderdelen op verschillende tijden worden uitgezet.

Het hebben van een stressreactie is belangrijk, zoals blijkt uit het bestuderen van mensen die de stressreactie vanwege een ziekte niet hebben. Twee van zulke ziektes zijn:

• de ziekte van Addison.
• Shy-drager-syndroom.

Bij deze ziektes worden twee belangrijke hormonen voor de stressreactie niet afgescheiden.

Als je herhaaldelijk je stressreactie activeert of wanneer je moeite hebt het weer uit te schakelen als de stressvolle situatie voorbij is, is het mogelijk dat het uiteindelijk schadelijk is voor het lichaam. Het is echter niet de stress of de stressfactor die je ziek maakt. Chronische stressfactoren of stressfactoren die vaak terugkomen vergroten enkel het risico om ziek te worden. Ook vergroten zij de kans dat verdedigingsmechanismen de bestrijding van een ziekte niet goed aankunnen. Er zitten namelijk verschillende stappen tussen het krijgen van een ziekte en het daadwerkelijk ziek worden. Dit zorgt ook voor individuele verschillen.