Inleiding

Er wordt veel belang gehecht aan toezicht en controle op gedrag van organisaties en medewerkers. Er is maatschappelijke zorg over de ongrijpbaarheid van grote bedrijven, die vake grote verantwoordelijkheid geven aan lokale onderdelen. De overheid houdt toezicht op vele bedrijven middels vele instanties, maar vertrouwt ook op zelfregulering van bedrijven. Met intern toezicht (compliance) worden interne normen en voorschriften gesteld en toezicht gehouden op de naleving hiervan. Dit houdt mede verband met de aandacht voor bedrijfsethiek en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Een voorbeeld is de Code-Tabaksbat. Maar wat is het effect van al deze maatregelen?

Toezicht

In een fraude zaak bij Société Générale (SG) in Frankrijk was een verschuiving zichtbaar van het individueel niveau naar dat van de bank. Als het probleem bij een individu ligt, is het opgelost door ontslag en bestraffing. Ondernemingen werken echter ook zelf actief mee aan criminele handelingen, waarbij er sprake is van organisatiecriminaliteit. Behoefte aan vertrouwen in ondernemingen is in de welvaartsstaat steeds sterker, burgers zijn immers afhankelijk van ondernemingen. Aantasting van vertrouwen leidt tot een vraag naar meer toezicht.

De samenleving wordt steeds complexer en er is veel informatie beschikbaar. Overheden zijn constant op zoek naar nieuwe, efficiënte handhavingsstrategieën; de belangrijkste zijn responsive regulation, stimulatie van compliance en zelfregulering.

Er wordt gezegd dat toezicht op bedrijven en organisaties toeneemt. Er bestaat geen zicht op het aantal toezichthouders op provinciaal en gemeentelijk niveau. De activiteiten van toezichthouders zijn ook niet geheel duidelijk, bijvoorbeeld over hoeveel sancties ze opleggen. Strafrechtelijke handhaving schoot tekort, waardoor in de jaren negentig aandacht kwam voor bestuurs- en civielrechtelijke handhaving. Niet alleen is kennis over de omvang van toezicht beperkt, maar ook over de (neven)effecten is weinig bekend. Een aantal inzichten zijn bekend. De relatie tussen afschrikking en regelovertreding of -naleving is problematisch. Controle kan een averechts effect hebben door de uitlokking van strategisch gedrag (bijvoorbeeld zoeken naar mazen in de wet). Met het onderzoeksproject Fraude in Beeld wordt getracht systematisch inzicht te krijgen in factoren voor regelovertreding en hoe de handhaving hier op een effectieve wijze rekening mee kan houden. Een ander onderzoek heeft het zogenaamde beslismodel opgesteld dat belangrijk is in het kader van de handhaving van milieurecht. Hierbij is 'handhaving op maat' een belangrijk aspect.

In de responsive regulation staat de handhavingspyramide centraal: opbouw in de reacties op regelovertredingen van organisaties, gebaseerd op vertrouwen en afschrikking. Het intrekken van een vergunning is bijvoorbeeld een zware sanctie. Deze strategie is in Nederland uitgegroeid tot de dominante strategie bij handhavingsorganisaties. Er is echter nauwelijks empirisch onderzoek naar gedaan.

In Nederland is de compliance functie op eigen initiatief van ondernemingen ingebouwd in vele diensten en bedrijfsonderdelen. In België was dit vooral onder druk van EU regelgeving. Invoering van beleid houdt echter niet altijd gedragsverandering van werknemers in. Intern en extern toezicht kunnen elkaar ook in de weg lopen, bijvoorbeeld wanneer zelf gemelde normovertredingen leiden tot sancties.

Zelfregulering is een strategie waarbij naleving van normen wordt uitbesteed aan private actoren zoals accountants. Deze externe deskundigen zijn echter niet altijd in staat om de maatschappelijke controletaak uit te voeren. De overheid kan ook meta toezicht houden: toezicht op het functioneren van regulerende actoren.

Extern toezicht kan structurele organisatiecriminaliteit niet altijd voorkomen en vertrouwen kan niet worden afgedwongen door meer toezicht. Zelfregulering en compliance is niet genoeg om te vertrouwen op het zelfregulerende vermogen van bedrijven. Bedrijven moeten transparanter te werk gaan en aantonen dat ze problemen willen en kunnen aanpakken bij de oorsprong.