Inleiding

De Enron e.a. zaak uit 2001-2004 is de grootste zaak op het gebied van witteboordencriminaliteit sinds 1980. Deze zaak heeft veel invloed gehad op economische, politieke en juridische aspecten en op de publieke opinie met betrekking tot witteboordencriminaliteit.

De term 'Enron e.a.' verwijst naar verschillende zaken gerelateerd aan Enron en haar personeel, naar het accountings bedrijf Andersen en een aantal overige zaken. Enron is een metafoor voor een aantal zaken bij andere bedrijven die aan het licht zijn gekomen door het domino-effect. Hierbij werden de bedrijven zelf en/of haar topbestuurders onderworpen aan een strafrechtelijk en/of civielrechtelijk onderzoek. Een breed netwerk van verschillende partijen speelde een rol, zoals onafhankelijke besturen, accounting bedrijven en advocatenkantoren.

Vele strafrechtelijke claims zijn sterk ontkracht, aangezien opzet bewezen dient te worden in vele strafzaken. Hierbij heeft de ambiguïteit en complexiteit van wetten en het talent van de beste advocaten om de zaken te ontkrachten, een belangrijke rol gespeeld. Het criminaliteit aspect van de Enron zaak kan ook bekeken worden in het licht van Sutherland (1949) of de progressieve criminologie. De schade van de Enron zaak omvat schade voor tienduizenden mensen, verlies van banen, vergane pensioenen en hogere rentetarieven. Fysieke en mentale stress speelt hierbij ook een rol.

Criminologische theorieën

De Enron zaak kan verklaart worden als de uitkomst van een complexe interactie tussen verschillende factoren en variabelen op verschillende niveaus. Op structureel niveau kan gekeken worden naar de promotie van de vrije markteconomie, het nastreven van winst en de groei van markten. Ook de politieke en juridisch context moet hierbij bekeken worden. Politieke leiders hebben een rol gespeeld in het creëren van de juridische context waarbij de illegale activiteiten van bedrijven mogelijk werd gemaakt. Aanklagers moesten bijvoorbeeld voldoen aan een zwaardere bewijslast. De Enron affaire kan ook bekeken worden in het licht van Mills theorie over de power elite: de top van bedrijven, politiek en militairen die belangrijke beslissingen voor iedereen maken, handelen meestal in hun eigen belang.

Kapitalistische bedrijven zoals Enron kunnen gezien worden als een netwerk van organisaties en entiteiten waarbij wederzijdse afhankelijkheid aanwezig is. Een belangenconflict bestaan bijvoorbeeld bij accountantskantoren die inkomensafhankelijk zijn van de bedrijven die zij controleren. Een effectieve, preventieve checks and balances voor fraude activiteiten was afwezig.

Met betrekking tot het organisatie niveau, spelen factoren zoals competitie, intimidatie om de organisatie-agenda na te leven, trots, loyaliteit en superioriteit een rol. Medewerkers die niet hoog genoeg scoorden op het puntensysteem werden ontslagen.

Financiële factoren zoals extreem hoge bonussen speelden ook een rol. Sommige bedrijven, met name Enron, hebben zichzelf verkondigd als bedrijven met nieuwe, creatieve vormen van management die anders zijn dan de 'oude economie' bedrijven. Deze bedrijven zijn hiervoor ook een tijdlang geprezen. Een andere factor op organisatie niveau, is de complexiteit van moderne bedrijven die niet één enkel product of service aanbieden. Complexe financiële instrumenten spelen hierbij ook een rol, zoals 'derivaten'. Deze complexiteit leidde tot een toename in mogelijkheden voor illegale, onethische activiteiten.

Op dramaturgisch niveau kan gesteld worden dat Ergon een tijdlang zeer succesvol was in het behouden van een imago van ultra-respectabiliteit, integriteit en generositeit.

Op het individueel niveau spelen karakter en persoonlijkheid een rol. De topbestuurders van Enron zijn beschreven als hebzuchtig en een gebrek aan integriteit. Deze kenmerken leiden niet automatisch tot illegaal gedrag, maar kunnen dit (met name in combinatie met de hierboven beschreven factoren) wel faciliteren. In de doofpot stoppen van criminaliteit kan verband houden met niet willen verliezen van een bevoorrechte positie. In de Enron affaire waren geen individuen die de illegale praktijken aan het licht brachten.

Modern of postmoderne witteboordencriminaliteit?

Is de Enron affaire een postmodern fenomeen of een voorbeeld van de al bekende, moderne vorm van witteboordencriminaliteit? In een traditionele samenleving staat landbouw centraal, in een moderne samenleving staat industriële activiteit centraal. In postmoderne samenlevingen staan informatiediensten centraal. Fraude is een oud fenomeen, maar witteboordencriminaliteit is als modern fenomeen is vooral bekend sinds Sutherland. Vele vormen van witteboordencriminaliteit houden verband met omstandigheden van de moderne, industriële samenleving. Het hyperreality concept van Baudrillard (1994) kan toegepast worden op de Enron zaken. Met hyperreality wordt een situatie bedoeld waarin geen onderscheid meer gemaakt kan worden tussen realiteit en simulaties. Dit is goed toepasbaar op de financiële markt, investeerders, fraude en het verliezen van de connectie met de realiteit van de kapitalistische economie. Het concept intertextuality verwijst naar een set van complexe, oneindige relaties tussen verschillende actoren en instrumenten. Om de Enron zaken te begrijpen, moet aandacht besteed worden aan de postmoderne situatie van de zakelijke wereld.

Criminologische uitdagingen

Criminologen kunnen het beste uitleggen hoe de term 'criminaliteit' toegepast kan worden op deze witteboordencriminaliteit zaken. Criminologen kunnen ook hun bijdrage leveren aan newsmaking criminologie, door het systematisch bestuderen van media verslagen en de invloed op het beleid. Door het bestuderen van primaire data en etnografische studies van de betrokken partijen, kan een systematische criminologische studie uitgevoerd worden. Ten vierde leveren criminologen een bijdrage aan verklaringen en theoriën met betrekking tot witteboordencriminaliteit. Dit artikel heeft getracht hieraan een bedrage te leveren, maar er moet nog veel werk gedaan worden op dit gebied. Criminologen kunnen tevens de uitdagingen van de politie-aanpak en vervolging identificeren.

In het algemeen is een specifieke criminologische analyse van de Enron zaken nodig om andere bronnen en analyses aan te vullen.

Conclusie

De Enron zaken kunnen beschreven worden als een paradigmatische vorm van witteboordencriminaliteit zoals dit beschreven werd door Sutherland. De misdrijven werden gepleegd door bevoorrechte, gerespecteerde leden van de samenleving, door belangrijke bedrijven, schending van fundamenteel vertrouwen en met als doel het verkrijgen van financiële winst. Verschillende uitkomsten van de Enron affaire zijn mogelijk, zoals moeilijkheden voor de vervolging, vrijspraken in hoger beroep of het wegebben van de speciale status van de Enron zaken. In een ander scenario blijven de Enron zaken onder de aandacht van het publiek. In een derde scenario worden niet alleen individuen vervolgd, maar zullen ook de bedrijven aangepakt worden. In een laatste scenario leiden de Enron zaken tot een structurele aanpassing van het politieke en economische systeem die witteboordencriminaliteit bevorderen. Echter, een minimale of gemiddelde impact van de Enron zaken is het meest waarschijnlijke scenario.