Hoorcollege 6 Repressie in residentiële jeugdhulpinstellingen 

Vrijheidsbeperkende maatregelen in Nederland 

• Strafrechtelijk (o.a. (jeugd-)gevangenis (JJI), PIJ/TBS) 

• Om breuk met maatschappij te herstellen 

• Harm principle: er is schade toegebracht door iemand aan de maatschappij > dit moet worden rechtgezet. 

• Civielrechtelijk (o.a. jeugdzorginstellingen, psychiatrische opname) 

• Uit zorg (voor persoon of maatschappij) 

• Ambulante hulpverlening heeft niet gewerkt of is ontoereikend 

• Open of gesloten jeugdzorg (JeugdzorgPlus) 

• Paternalisme: de overheid bepaalt dat er iets niet voldoende is in systeem van kind, en gaan dit overnemen 

• Doel: rehabilitatie/resocialisatie: volwaardig meedoen in maatschappij 

Jongeren in residentiële jeugdhulp 

• Verscheidenheid aan problemen: 

• Gedragsproblemen 

• Psychiatrische stoornissen 

• Problemen in thuissituatie 

• Loverboy problematiek 

• Combinatie van … (co-morbiditeit) 

• Met als gevolg: gevaar voor zichzelf of voor anderen 

Het leven in een residentiële instelling 

• Leefgroepen: 8-10 kinderen 

• 2 pedagogisch medewerkers/groepsleiders 

• Dagstructuur 

• Behandelplannen/doelen: behandelplan opgesteld om doelen te behalen 

• School 

• Verlof: bijvoorbeeld in het weekend naar huis 

Taak residentiële instelling 

• Er wordt van medewerkers verlangd om het gedrag van jongeren vanuit twee perspectieven te bekijken: 

• Zorg/welzijn 

• Veiligheid/controle 

• Agressie of ander ongewenst gedrag van jongeren kan zorgen voor nadruk op veiligheid en controle. 

Jeugdwet en Beginselenwet JJI 

• Dwangmaatregelen mogen gebruikt worden (afzondering (eigen kamer of aparte ruimte), fixatie (jongere vastpakken, vasthouden), gedwongen medicatie, visitatie (onderzoek aan lichaam op bijv. Drugs), drugscontrole). Dit mag allemaal alleen op indicatie. 

• Vrijheid mag beperkt worden (telefoongebruik, post, bezoek, bewegingsruimte) 

• Alleen wanneer er anders schadelijke gevolgen zijn voor het welzijn van de jongere of zijn/haar omgeving of om crimineel gedrag te voorkomen > wanneer gedrag bedreigend is voor anderen (veiligheid), wanneer het nodig is om het doel van de jeugdhulp te bereiken (behandeling). NIET t.b.v. naleving van huisregels.  

• Uniek aan JIJ: ordemaatregelen of disciplinaire straffen (zoals uitsluiting van activiteiten, ontzegging van bezoek, afzondering of overplaatsing) mogen ook gebruikt worden indien dit in het belang is van de orde of de veiligheid van de inrichting, dan wel het ongestoord tenuitvoerleggen van de vrijheidsbeneming. 

Definitie repressie 

1. Medewerkers die doelbewust jongeren schade toebrengen 

En/of 

2. Medewerkers die onwettig of willekeurig de vrijheid/autonomie van jongeren beperken. 

Doelbewust schade toebrengen 

• Extreme casussen 

• Straffen > als het als wraak wordt ingezet zonder educatief doel (geen pedagogische uitleg) 

• Instroomprogramma's/wenprogramma’s/etc. > geen contact met groep, netwerk, school 

• Voor iedereen op dezelfde manier ingezet, daarom repressie. Wanneer het individueel zou worden bekeken en aangepast, dan geen repressie. 

• Middelen/maatregelen > crisis? Kans op trauma 

• Handelen is doelbewust, maar gevolg lang niet altijd! 

Onwettig/willekeurig de vrijheid/autonomie van jongeren beperken, bijv. In het gebruik van: 

• Gebruik van structuur > in principe gewenst (voorspelbaar, veiligheid); tot op zekere hoogte... 

• Bijvoorbeeld regels voor alles 

• Inspraak in behandeling: jongeren hebben weinig inspraak in behandeling. Gesprek over intrinsieke motivatie mist. Hierdoor komt jongere niet goed in beweging. 

• Toezicht > gebrek aan privacy? Kamercontroles, niet ongevraagd naar kamer mogen etc. Wanneer dit niet in behandelplan is opgesteld, is het een vorm van repressie. 

Willekeurig handelen (in regels, structuur etc.) 

• Over het algemeen accepteren jongeren structuur en regels en zien ze hier voordelen van 

• Echter, de manier waarop regels gehandhaafd worden kan als repressief worden ervaren 

• Regels die ‘ineens’ verzonnen worden 

• Geen ruimte voor uitzonderingen 

Deel van repressie ontstaat ook door gebrek aan zingeving. Meer zo ervaren door jongeren in Jeugdzorg dan in JJI. Bij JJI snapten jongeren de straf wel en was de termijn bepaald. Bij Jeugdzorg is het onzeker hoe lang ze er moeten zitten en niet duidelijk wat voor gedrag ze precies moeten laten zien voor ze eruit mogen.  

Hoe herken je repressie? 

• Machtsmisbruik 

• Onrechtvaardigheid 

• Gebrek aan autonomie 

• Gebrek aan zingeving 

• Dehumanisering 

• Medewerkers zien jongeren niet meer als unieke personen met eigen ervaringen en belevingen. Groot wij-zij gevoel. Hoe meer dehumanisering, hoe groter de kans op repressie.  

• Rationalisatie 

• Dingen worden goed gepraat die wel repressief zijn.  

Gevolgen van repressie 

• Jongeren zien het handelen van medewerkers als onvoorspelbaar, oneerlijk en onveilig 

• > weerstand (agressie, demotivatie, stress) 

• Problemen worden erger i.p.v. beter – geen ruimte zich positief te ontwikkelen 

• Kinderrechten worden geschonden (bijv. Art. 3 – Belang van het kind; Art. 12 –De mening van het kind) 

• Maar ook negatieve gevolgen voor medewerkers: veel arbeidsverzuim, hoge doorloop van medewerkers, burn-out klachten 

Repressie is een systemisch probleem 

• Interactie tussen jongeren, pedagogische medewerkers, leidinggevenden, organisatie en maatschappij. 

Oorzaken van repressie: 

• Intrapersoonlijke processen (binnen één medewerker) 

• Controlebehoefte door angst voor agressie, escalatie of afgerekend worden 

• Dehumanisering door (mentale) afstand tussen jongeren en medewerker of functioneel (empathie kan dit voorkomen) 

• Rationalisatie van repressief handelen (bijv. “rustuur” of “einde dag” of “zo gaat het gewoon”) 

• Interpersoonlijk (tussen medewerkers) 

• Identificatie met (formeel of informeel) repressieve teamleider 

• Veel aanzien? > dan meer kans op overname repressie 

• Afwezigheid leider of passief leiderschap van leider > permissief ethisch klimaat: ethische dilemma’s worden niet met elkaar besproken (omdat teamleider dit niet stimuleert). 

• Socialisatie: aanpassing aan sociale omstandigheden om goed te functioneren binnen de groep. 

Organisatorische oorzaken van repressie: 

• Oriëntatie op straf/controle vs. Behandeling (ook gebouw: justitiegebouw kenmerkt zich door dikke deuren, luikjes, overal sleutel voor nodig) 

• Organisatiestructuur (sterke hiërarchie > per laag verantwoordelijkheid afnemen) 

• Selectie medewerkers (opleiding, ervaring) 

• Institutionalisering > “het zit in de muren” > repressief handelen wordt routine 

• Ook via rationalisatie en socialisatie 

• Geen reflectie 

• Permissief ethisch klimaat 

Voorkomen of verminderen van repressie 

• Reflectie: bijv. Waren er de-escalatie mogelijkheden? Mogelijkheden om meer autonomie terug te geven? 

• Supervisie en intervisie door leidinggevende, dit kan ook reflectie faciliteren 

• Personeelsbeleid kan door organisatie worden opgesteld 

• Er zijn organisaties die ervoor kiezen om afzondering te sluiten (zodra alternatieve handelingswijzen georganiseerd zijn) óf anders inrichten 

• Leidinggevenden: inspireren en innoveren, rolmodel 

• Medewerkers: empathie en humanisering 

• Jongeren: gezinsgericht werken, gedeelde besluitvorming, JIM (“jouw ingebrachte mentor”: iemand die naast jongere staat, uit omgeving van jongere zelf) 

• Maatschappij: communicatie, uitleg geven en aandacht vragen 

• Organisatie: kleinschaliger werken (meer maatwerk mogelijk) 

Residentiële jeugdzorg staat onder druk 

• Repressie ontstaat uit elementen die onvermijdelijk zijn in residentiële instellingen (dwang, macht) 

• Maar: voor kleine groep de enige mogelijkheid? 

• Druk loopt op doordat: 

• Gemeenten zoeken naar alternatieven 

• Politiek wil dat separeren stopt 

• Personeelstekort 

• Arbeidsvoorwaarden van pedagogisch medewerkers 

Wat betekent dat voor de transformatie? 

• Twee sporen: 

• Innovatie van de residentiële jeugdzorg (kleinschaliger, gezinsgericht, gedeelde geïnformeerde besluitvorming) 

• Onderhoud van bestaande residentiële jeugdzorg 

• Op inhoud: reflectie op ethische dilemma’s, intervisie, supervisie, meten van leefklimaat 

• Maar ook op organisatieniveau: stabiliteit in personeel, afdelingen, doorstroom (voor jongeren, niet te lang in instelling).