Hoe kon Madoff decennialang zijn fraude plegen? In dit artikel worden mogelijke oorzaken hiervan beschreven. Bernie Madoff werd 11 december 2008 aangeklaagd wegens beleggingsfraude. Investeerders werden decennialang voorgehouden dat hun geld in aandelen werd belegd. Deze gelden werden eigenlijk gebruikt om iedereen kleine beleggingswinsten uit te keren. Dit stortte in elkaar toen als gevolg van de kredietcrisis teveel investeerders ineens hun vermogen opeisten. Madoff kwam in de knel en deed zijn bekentenis. Er is een bedrag van 50 miljard dollar verdwenen. Het artikel gaat verder over een kenmerk van witteboordencriminaliteit, namelijk effectieve verhulling van het illegale karakter van activiteiten.

De Madoff-fraude wordt gezien als een van de belangrijkste voorbeelden van het falende toezicht op de financiële markt. Het is bijzonder dat Madoff bijna 30 jaar zijn gang is kunnen gaan, want dit type fraude, in Nederland aangeduid als piramidespel, is heel simpel en wordt vroeg of laat vaak ontdekt.

Geheimhouding door isolatie en afzondering

De effectiviteit van geheimhouding lijkt sterk afhankelijk te zijn van de mate waarin daders erin slagen hun illegale activiteiten te isoleren van de buitenwereld. Gesproken wordt over gesloten werelden, ondergrondse bewegingen, sekten en terroristische cellen. Duitse socioloog Georg Simmel noemt dit protected societies, groepen die hun activiteiten beschermen door hierover geheimhouding te betrachten. De protectieve functie is belangrijk als de activiteiten van de groep niet door de buitenwereld zullen worden getolereerd. Onderling vertrouwen is in deze secret societies heel belangrijk. Om dit onderling vertrouwen te ondersteunen heeft een secret society bepaalde kenmerken:

• Er is een duidelijke centralisatie van gezag in de vorm van een hiërarchie.

• Er wordt totale overgave en toewijding verwacht van de leden om te voorkomen dat zijn in de verleiding komen om verraad te plegen.

• Nieuwe leden worden via rituelen ingewijd om symbolisch het moment te markeren van de transitie van buitenstaander naar groepslid.

Er kan een dynamische relatie zijn tussen secret societies en de omgeving. Des te sterker de dreiging van de omgeving, des te meer kan een groep zich gaan isoleren.

De activiteiten van Madoff lijken aan deze kenmerken te voldoen. De afdeling waar de fraude plaatsvond, de afdeling beleggingen, was een afgezonderd deel binnen het bedrijf BMIS, waar Madoff aan het hoofd stond. Alleen hij en een beperkt aantal medewerkers van de afdeling hadden toegang tot de 17e etage. De afdeling was niet aangesloten op het interne netwerk en had een eigen computersysteem. Er werden neppe overzichten gemaakt en documenten die aandelenhandel moesten suggereren. Ook in sociaal opzicht verkeerde de afdeling in isolement.

Medewerkers kwamen uit het buitenland en door dingen als hun kleding werden ze alleen al gek aangekeken door collega's van andere afdelingen. Madoff had enkele vertrouwelingen om zich heen verzameld. Zij werkten al heel lang voor hem, hadden een gebrekkige vooropleiding, werden uitstekend betaald en kregen veel vrijheid. Madoff kocht de toewijding van zijn mensen af.

Madoff omringde zich in zijn firma ook met familieleden. De overige twee afdelingen werden gerund door zijn broer en twee zoons. Hij heeft hen echter niet in het geheim betrokken. Dit is vreemd, want mensen die zich in riskante situaties bevinden, werken graag met mensen die zij blind kunnen vertrouwen. Wellicht ging hij ervan uit dat zij een blind vertrouwen in hem zouden hebben en dus nergens wat achter zouden zoeken.

De afdeling kende geen rituelen. De afdeling kende dus twee van de drie kenmerken van Simmels protected societies. Maar dit is geen afdoende antwoord op de vraag hoe Madoff zo lang zijn gang heeft kunnen gaan. Achteraf gezien zegt men dat signalen die argwaan hadden moeten wekken, door bijna alle toezichthouders, deskundigen en investeerders werden genegeerd. Achteraf kan dus worden vastgesteld dat Madoff geen perfecte afscherming had en dat het mysterie ook in de kritiekloze houding van de omgeving lag.

Geheimhouding door sociale inbedding

De kwaliteit van de geheimhouding wordt mede door sociale inbedding bepaald, geheimen kunnen net alleen bewaard blijven door afzondering van de geheimhouders, maar ook door hun participatie in hun sociale omgeving. Hierdoor kan de situatie ontstaan dat personen in de omgeving blind worden voor het illegale van de activiteiten die onder hun ogen plaatsvinden. Twee aspecten van dit verschijnsel staan hieronder beschreven. De dader staat boven verdenking. Madoff genoot een groot vertrouwen, aan zijn professionaliteit en integriteit werd niet getwijfeld. Het vertrouwen in Madoff is een voorbeeld van de cognitieve dissonantietheorie: mensen zijn geneigd om hun gedragingen en cognities met elkaar in overeenstemming te brengen. Cognitieve dissonantie kan worden ervaren als eigen gedrag niet met eigen opvattingen overeenkomt, dit is een ongemakkelijk gevoel dat alleen kan worden verholpen door één van de twee af te stemmen op de ander. Doordat Madoff veel geld schonk aan goede doelen, ieder jaar hoge beleggingswinsten uitkeerde en omdat belangrijke mensen grote sommen geld aan hem toevertrouwde, was er geen ruimte voor dissonante geluiden. Zelfs de SEC bewonderde Madoff en dit leidde ertoe dat in geen enkel van de vijf onderzoekingen naar BMIS naar voren kwam dat er mogelijk iets niet in de haak was.

Geen belang de waarheid te kennen

De stilte rondom Madoff komt ook voort uit het niet willen stellen van ongemakkelijke vragen. Er zijn volgens Cohen (2001) drie vormen van ontkennen:

• Mensen die het echt niet weten.

• Mensen die het wel weten, maar zeggen van niet. (Liegen).

• Mensen die zich afzijdig willen houden, en daarom wegkijken, omdat ze het niet willen weten.

Zolang de toeschouwers baat hebben bij het voortbestaan van de situatie, zullen er geen kritische vragen worden gesteld. Geheimen kunnen bewaard blijven zolang de geheimhouders het idee hebben dat zij zich met een beroep op onwetendheid kunnen indekken op het moment dat het geheim uitkomt. Zo ontstaat er een gedeeld belang, omstanders willen het niet weten en daders zullen niks uit zichzelf vertellen. Dit kan leiden tot collusie: een verdergaande heimelijke verstandshouding tussen de partijen, die officieel het tegengestelde doel of belang hebben. Sommige investeerders vermoedden dat Madoff door middel van onethische praktijken zijn winsten boekten, maar zij stelden geen vragen. Zij gingen ervan uit dat het bedrog ten gunste van hen uitpakten, omdat zij elke maand een hoge en stabiele beleggingswinst op hun rekening zagen verschijnen.

Tijdens de SEC onderzoeken beet SEC zich niet vast in de sporen en liet na om de verklaringen van Madoff te toetsen. Van omkoping van de SEC of collusie zou geen sprake zijn geweest. Een mogelijke verklaring voor de nalatigheid van de SEC kan capturing zijn: het proces waarin personen die geacht worden het publieke belang te dienen of onafhankelijk toezicht te houden, onder invloed raken van grote gevestigde belangen, zoals commerciële belangen. Alles wijst erop dat SEC geen belang had de waarheid te kennen.