Constitutioneel Recht - UU - Oefententamen 2017/2018 (2)

Vragen

Vraag 1

De minister van Justitie en Veiligheid van de partij ‘Veiligheid & Geborgenheid’ stuurt een instructie naar alle gerechten binnen de rechtelijke macht. In de instructie beveelt hij dat alle rechters met onmiddellijke ingang altijd gevangenisstraffen opleggen bij veroordelingen op grond van overtreding van de Opiumwet. Daarbij wordt vermeld dat rechters die zich niet aan deze instructie houden door de minister op staande voet zullen worden ontslagen.

Beargumenteer in hoeverre de voorstellen van de minister strijdig zijn met diverse aspecten van de rechterlijke onafhankelijkheid. Benoem daarbij de relevante artikelen. (10 punten)

Vraag 2

In de aanloop naar Kerst lopen de gemoederen hoog op. De vereniging ‘De Drie Biggetjes’ verzet zich al jaren fel tegen de varkens uit de bio-industrie, die ook dit jaar weer met Kerst op tafel verschijnen. Op dinsdag 17 december 2018 stelt de vereniging, ruim binnen de daarvoor in de APV gestelde termijn (48 uur), de burgemeester van Zoeterwoude in kennis van haar plan om op zaterdag 22 december grootschalig te protesteren in het dorp. De burgemeester weet dat zo’n protest zo vlak voor Kerst erg gevoelig ligt bij de varkensboeren in de gemeente. Die bezinnen zich, volgens politie-informatie, ook al op tegenacties. Bovendien zijn er gedurende de Kerstdagen in Zoeterwoude speciale markten en braderieën op diverse plaatsen in het dorp. Om ellende te voorkomen overweegt de burgemeester om de vereniging te laten weten dat zij op zaterdag 29 december, een week na Kerst, mag komen demonstreren.

U bent jurist bij de gemeente Zoeterwoude en wordt om advies gevraagd over dit voornemen in het licht van het recht op vrijheid van betoging. Wat adviseert u de burgemeester, gelet op het geldende juridische kader? (8 punten)

Vraag 3

Uiteindelijk staat de burgemeester de vereniging ‘De Drie Biggetjes’ toch toe op zaterdag 22 december te demonstreren. De lokale varkensboeren zijn zeer ontstemd over de komst van ‘De Drie Biggetjes’. Ze kondigen aan om met hun tractoren de afrit op de A4 naar Zoeterwoude te blokkeren. Zo willen zij de bussen met demonstranten tegenhouden. Op Facebook hebben zich vele boeren aangemeld voor het evenement ‘Stop de planteneters’. De burgemeester krijgt weet van de plannen, maar neemt geen voorzorgsmaatregelen. De boeren zijn wel boos, maar de burgemeester verwacht niet dat ze echt met hun tractoren de snelweg zullen blokkeren. Dat blijkt hij verkeerd te hebben ingeschat. Tientallen tractoren blijken op 22 december de afrit naar Zoeterwoude te blokkeren. De hele situatie heeft een verkeerschaos tot gevolg. Na uren te hebben stilgestaan op de snelweg, besluiten de demonstranten van ‘De Drie Biggetjes’ terug te keren naar huis. De vereniging is boos dat zij nog steeds niet heeft kunnen demonstreren in Barneveld en bezint zich op juridische stappen tegen de burgemeester.

U bent juridisch adviseur van ‘De Drie Biggetjes’. Hoe beargumenteert u dat de burgemeester het recht op vrijheid van betoging van de vereniging heeft geschonden? (6 punten)

Vraag 4

De ministerraad beraadslaagt en besluit over het algemeen regeringsbeleid en bevordert de eenheid van het beleid. In de ministerraad zitten ministers, ministers zonder portefeuille, en de minister- president. De minister-president wordt in Nederland omschreven als een primus inter pares. Dat wil met zoveel woorden zeggen dat hij de ‘eerste onder zijn gelijken’ is.

Uit welke bevoegdheden van de minister-president valt zijn positie als primus inter pares af te leiden? Noem er vier. (8 punten)

Vraag 5

In 2014 kwam minister Zwart van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in een elf uren durend Kamerdebat zwaar onder vuur te liggen. De Tweede Kamer voelde de minister stevig aan de tand over een van de onthullingen van klokkenluider James Potter. Daaruit bleek dat de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) 1,8 miljoen telefoongegevens met de Amerikaanse National Security Agency (NSA) hadden gedeeld. Dit alles was gebeurd in de jaren voordat de heer Zwart minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties was en bovendien betrof het ook het handelen van de MIVD, wat onder het ministerie van Defensie valt. Politiek gezien overleefde de minister deze confrontatie maar ter nauwer nood. De minister komt zeer ontstemd terug op het ministerie. Hij vindt dat hij onterecht door de Tweede Kamer is aangevallen.

U bent zijn naaste juridische medewerker. Leg uit of de minister hier staatsrechtelijke gezien terecht ontstemd over is. (10 punten)

Antwoordindicatie

Vraag 1

Twee aspecten van de rechterlijke onafhankelijkheid spelen hier een rol:

1. de zakelijke onafhankelijkheid en
2. de persoonlijke onafhankelijkheid.

Deze dienen beide benoemd en onderbouwd te worden.

1. Zakelijke onafhankelijkheid: door rechters te verplichten altijd gevangenisstraf op te leggen wordt de beslissingsvrijheid van de rechter beperkt. Er wordt namelijk druk van buitenaf opgelegd door de minister. Om deze beïnvloeding tegen te gaan is in de Wet RO bepaalt dat de minister niet bevoegd is zich inhoudelijk te bemoeien met zaken.
   • - Art. 109 Wet Ro: Bij de uitvoering van de bevoegdheden, toegedeeld bij of krachtens deze wet, treedt Onze Minister niet in de procesrechtelijke behandeling van, de inhoudelijke beoordeling van alsmede de beslissing in een concrete zaak of in categorieën van zaken.
   • - Art. 6 EVRM: Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld.
2. Persoonlijke onafhankelijkheid: door te dreigen met ontslag wordt de rechtspositie van de rechter in het geding gebracht. De rechter kan worden beïnvloed om voor behoud van eigen baan zwaarder te straffen. Om deze afhankelijkheid tegen te gaan is in de Grondwet bepaalt dat de minister niet zelfstandig rechters kan ontslaan, maar alleen de Hoge Raad daartoe bevoegd is.
   • - Art. 117 lid 1 GW: De leden van de rechterlijke macht met rechtspraak belast en de procureur- generaal bij de Hoge Raad worden bij koninklijk besluit voor het leven benoemd.
   • - Art. 117 lid 3, GW: In de gevallen bij de wet bepaald kunnen zij door een bij de wet aangewezen, tot de rechterlijke macht behorend gerecht worden geschorst of ontslagen.
   • - Art. 46l en 46m Wrra: De rechterlijk ambtenaar wordt door de Hoge Raad ontslagen, indien....
   • - Artikel 6 EVRM: Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld.

Vraag 2

Het recht op betoging is beschermd in artikel 9 lid 1 Grondwet en in artikel 11 EVRM. Op grond van artikel 9 lid 1 Grondwet mag het recht op vrijheid van betoging worden beperkt door de formele wetgever. Op grond van artikel 9 lid 2 Gw mag de wetgever de bevoegdheid dit recht te beperken bovendien delegeren als het gaat om beperkingen ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer of ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.

De beperking van het recht van artikel 9 Grondwet is (met name) uitgewerkt in de Wet Openbare Manifestaties (WOM). Op basis van art 5 lid 1 WOM kan de burgemeester “naar aanleiding van een kennisgeving” gegrond op artikel 4 WOM, voorschriften en beperkingen stellen aan een betoging en zelfs een verbod geven, indien een of meer van de te beschermen belangen die artikel 2 van de WOM beoogt te beschermen dat vereisen. In casu mag de burgemeester in beginsel op grond van artikel 5 lid 1 WOM naar aanleiding van de vereniging gedane kennisgeving als voorschrift/beperking stellen dat de betoging later plaats moet vinden dan de demonstranten hebben aangekondigd (NB: hij verbiedt de demonstratie niet op grond van art. 5 lid 2 WOM, maar stelt een voorschrift/beperking op grond van art. 5 lid 1 WOM).

In casu heeft de burgemeester het voornemen om de aangemelde demonstratie op 29 december te laten houden. In het licht van artikel 11 EVRM is het echter de vraag of deze beperking wel proportioneel is. De burgemeester vreest wellicht terecht voor wanordelijkheden (botsingen tussen demonstranten en tegendemonstranten) en voor problemen met het verkeer vanwege de markten en braderieën op de zaterdag voor Kerst. Echter als de vereniging ‘De Drie Biggetjes’ pas zo laat (een week!) na Kerst mag demonstreren blijft er van haar boodschap tegen bio-industrie varkens op de Kersttafel niets over; voor haar heeft het dan geen zin meer om te demonstreren. In casu is een dergelijk voorschrift dus niet proportioneel (NB: voor een hele goede uitleg van waarom een dergelijk voorschrift wel proportioneel is zijn ook punten te krijgen).

Vraag 3

Door de klacht in te kleden als een schending van een positieve verplichting. Klassieke grondrechten, zoals het recht op vrijheid van betoging, kunnen naast een negatieve onthoudingsplicht voor de overheid om in te grijpen in deze vrijheid ook een positieve verplichting inhouden om actief actie te ondernemen om de bescherming van dit recht te garanderen. In dit geval houdt dat in dat beargumenteerd wordt dat de staat artikel 9 Gw en artikel 11 EVRM heeft geschonden door zijn positieve verplichting om het recht op vrijheid van betoging niet na te komen.

Deze positieve verplichting is uitgewerkt in het arrest Artze fur das Leben, waarin het EHRM sprak van “the duty of Contracting States to take reasonable and appropriate measures to enable lawful demonstrations to proceed peacefully” en oordeelde dat het recht op vrijheid van betoging ook vereist dat staten “reasonable and appropriate measures” nemen om de demonstranten te beschermen tegen tegendemonstranten die hun demonstratie dreigen te verstoren.

De positieve verplichting bestaat er dus in casu uit dat de burgemeester actief maatregelen had moeten nemen, bijvoorbeeld door politie in te zetten om de demonstraties in goede banen te leiden, om de demonstranten van ‘De Drie Biggetjes’ te beschermen tegen de tegendemonstratie van de boeren die er op uit waren hun demonstratie te verstoren. Nu de burgemeester niet aan deze positieve verplichting heeft voldaan, heeft hij recht op vrijheid van betoging van vereniging 'De Drie Biggetjes' geschonden.

Vraag 4

De volgende bevoegdheden zijn specifiek aan de minister-president toebedeeld en kunnen worden aangehaald ter onderbouwing van zijn positie als primus inter pares:

• De minister-president benoemt zijn eigen benoemingsbesluit alsmede de benoemings- en ontslagbesluiten van de overige ministers (art. 48 Gw)
• De minister-president is voorzitter van de raad (art. 45 lid 2 Gw en art. 2 lid 2 RvOMR)
• De minister-president stelt de agenda vast (art. 9 lid 1 ROvMR)
• De minister-president ziet toe op de totstandkoming van een samenhangend regeringsbeleid (art. 16 ROvMR)
• In gevallen waarin het niet duidelijk is, welke minister in de eerste plaats verantwoordelijk is voor een bepaalde aangelegenheid, beslist de minister-president over die verantwoordelijkheid (art. 6 ROvMR)
• De raad benoemt op voorstel van de minister-president de secretaris en de plaatsvervangend secretaris (art. 2 lid 3 ROvMR)
• De minister-president benoemt een of meer adjunct-secretarissen (art. 2 lid 4 ROvMR)
• De minister-president is voorzitter van de onderraden (art. 18 ROvMR)
• De minister-president zorgt ervoor dat dit reglement in acht wordt genomen (art. 27 ROvMR)

Vraag 5

In deze casus zijn verschillen kwesties aan de orde:

• de verantwoordelijkheid van minister Zwart voor het handelen van de AIVD,
• de verantwoordelijkheid van minister Zwart voor het handelen van zijn voorganger,
• de Tweede Kamer die inlichtingen vraagt,
• de verantwoordelijkheid van minister Zwart voor het handelen van de MIVD.

Met betrekking tot deze kwesties dienen in ieder geval de volgende elementen in het antwoord te worden besproken:

• Ad a)
  • Minister Zwart is vol politiek verantwoordelijk voor het handelen van onder zijn leiding staande diensten en ambtenaren. Hieronder valt ook de AIVD, aangezien deze dienst onderdeel is van het ministerie van Binnenlandse Zaken (leiding over ministerie art. 42 Gw).
• Ad b)
  • De politieke verantwoordelijkheid van minister Zwart betreft het ambt van minister en niet de minister als persoon. Minister Zwart is dus niet uitsluitend verantwoording schuldig over zijn eigen handelen, maar ook over gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden onder leiding van één van zijn voorgangers. In casu is minister Zwart dus verantwoordelijk voor het handelen van de AIVD, ook als dit handelen betreft toen zijn voorganger nog de leiding over het ministerie van Binnenlandse zaken had.
• Ad c)
  • De TK voelt de minister aan de tand op grond van artikel 68 Gw de inlichtingenplicht. Kortom, voor wat betreft het ter verantwoording roepen van minister Zwart voor het handelen van de AIVD is het staatsrechtelijk niet terecht dat hij hierover ontstemd is. Hij is hiervoor immers vol verantwoordelijk.
• Ad d)
  • De TK heeft de minister eveneens ter verantwoording geroepen over het handelen van de MIVD. Voor die laatste is minister Zwart echter niet verantwoordelijk. Deze dienst is onderdeel van het minister van Defensie. Daarvoor is dus de minister van Defensie verantwoordelijk. Op dit punt is het staatsrechtelijk terecht dat minister Zwart ontstemd is over de aanval van de Tweede Kamer. Het is immers niet hij, maar de minister van Defensie die verantwoording moet afleggen over het handelen van de MIVD.