De onderzoeksvraag van Havermans die centraal staat luidt: Wat wordt er precies aangeleerd bij verslaving? Havermans gaat in dit artikel in op twee manieren van aangeleerd gedrag: operant en klassiek. Deze koppelt hij aan verslaving.

Verslaving wordt gekenmerkt door tolerantie, onthoudingsverschijnselen en het dwangmatig gebruiken van drugs of alcohol ondanks de vele negatieve consequenties van dit gedrag. Irrationeel gedrag is een belangrijk kenmerk van verslaving. Alcoholisme wordt door 50% door genetische factoren bepaald.

low-level-of-response-to-alcoholpersonen zijn personen die goed tegen alcohol kunnen. Zij zouden eerder geneigd zijn veel te drinken en om te gaan met personen die even goed tegen drank kunnen. Een noodzakelijke voorwaarde voor het ontwikkelen van een verslaving is herhaalde ervaring met drank of drugs. Verslavingsgedrag is een interactie tussen genen en omgeving. Het is dus niet aangeboren.

Instrumenteel conditioneren

Instrumenteel conditioneren (operant) wordt als verklaring gebruikt voor het aanleren van een verslaving. Drugs bevorderen de dopaminetransmissie. Met het leren van de associatie tussen de drug en het fijne gevoel wat het oplevert, zal drugsgebruik toenemen. Echter verklaart de instrumentele conditionering niet hoe verslaving in stand gehouden wordt. Bij instrumenteel conditioneren wordt namelijk door tolerantie het effect afgenomen.Een verklaring voor de instandhouding van verslaving is drang. Drang is een hevig verlangen om drugs of alcohol te gebruiken, zelfs wanneer men eigenlijk geen middelen wil gebruiken. Stemming blijkt niet geassocieerd te zijn met roken. Drang treedt op wanneer men blootgesteld wordt aan stimuli die gerelateerd zijn aan het gebruik.

Pavloviaans conditioneren (zie afbeelding): Pavloviaans conditioneren (klassiek) is het leren van een associatie tussen een neutrale, geconditioneerde stimulus en een biologisch relevante, ongeconditioneerde stimulus.

Er zijn twee rivaliserende modellen ontwikkeld die de instandhouding van verslaving verklaren:

Het sensitisatiemodel van Robinson en Berridge (1993; 2000; 2003) en het automatische-gewoontemodel van Everitt, Dickinson en Robbins (2001). Het eerstgenoemde model veronderstelt dat drang een directe geconditioneerde respons is in plaats van de indirecte beleving van lichamelijke reactiviteit. Bovendien hoeft volgens dit model drang niet bewust te worden ervaren. Everitt en collega’s gaan nog een stap verder. Zij stellen dat verslaving gewoontegedrag is dat niet afhankelijk is van enige vorm van motivatie. Hiermee wordt drang dus gedegradeerd tot niet meer dan een bijverschijnsel. Een belangwekkende vraag die hier rijst, is: wordt er nu een onbeheersbare drang, of een slechte gewoonte geleerd?

Automatische-gewoontemodel

Everitt en collega’s noemen verslavingsgedrag operant geconditioneerd. Het is een automatische stimulus – responsgewoonte, ongeacht de gevolgen. Zij hebben dit onderzocht aan de hand van de Skinnerbox, waarin ratten na het drukken op een pedaaltje eten krijgen. Wanneer er vervolgens gif in het eten zit waar ze erg ziek van worden, blijven ze ongeacht de consequentie de volgende keer weer op het pedaaltje drukken. Dit bevestigt de theorie dat verslaving een automatische stimulus-response gewoonte is, ongeacht de gevolgen.

Volgens het automatische-gewoontemodel is drugsgebruik in eerste instantie instrumenteel geconditioneerd gedrag. In termen van dit model zal een beginnende roker omwille van het nicotine-effect roken, maar zal de meer ervaren roker zijn sigaretten uit puur automatisme roken. Roken is dan een gewoonte die wordt ontlokt door stimuli die geassocieerd zijn met dit gedrag, zoals de sociale omgeving van de roker.

Werken voor alcohol wordt gemakkelijker een automatische gewoonte dan werken voor eten. Dit blijkt uit experiment met de Skinnerbox waarbij ratten alcohol of voer kregen en vervolgens lithium kregen bij het drukken op het pedaal. Ratten bleken niet minder vaak op het alcohol pedaaltje te drukken, maar wel minder vaak op het voerpedaaltje. Ook cocaine blijkt effect te hebben op ratten en het vaker drukken op een pedaaltje. Verslaving vereist dus helemaal geen specifieke motivatie, wat verklaart dat drugsgebruik niet noodzakelijkerwijze wordt voorafgegaan door een toename in drang. 

Het sensitisatiemodel

Volgens Robinson en Berridge zijn veel gedragsmatige aspecten van verslaving niet automatisch.

Verslaafden hebben bewust en doelgericht gedrag als het gaat om het verkrijgen van drugs. Verslavingsgedrag kan moeilijk verklaart worden door gewoonte, omdat een gewoonte vaak een niet storend automatisme is (schoenen strikken). Middelen daarentegen zijn niet gezond.

Drang wordt door Robinson en Berridge uitgelegd als een regulatie door de hersenen, net als honger en dorst. Bij herhaald drugsgebruik worden bepaalde hersenstructuren steeds toleranter voor de effecten van drugs. Andere delen van de hersenen zullen echter steeds gevoeliger worden. Dat zijn vooral de structuren die belangrijk zijn voor de ervaring van beloning, zoals de nucleus accumbens. Dit steeds gevoeliger worden voor drugs in deze hersendelen noemen Robinson en Berridge (1993) neurale sensitisatie. Een belangrijk effect van vrijwel alle drugs (inclusief alcohol en nicotine) is dat ze leiden tot psychomotore activatie: een toename in gedragsmatige activiteit. Dit effect wordt gereguleerd door hersendelen die in belangrijke mate overlappen met die hersenstructuren die sensitiseren ten gevolge van drugsgebruik. Neurale sensitisatie blijkt nagenoeg permanent te zijn; zelfs na lange periodes van abstinentie zal drugsgebruik tot psychomotore activatie leiden. Daarnaast is er de bevinding dat deze uiting van neurale sensitisatie sterk wordt gecontroleerd door stimuli die drugsinname voorspellen. Het gaat hierbij om de associatie tussen de context en het drugseffect. De contextstimuli kunnen de volledige uiting van neurale sensitisatie controleren.

Door neurale sensitisatie is men gevoeliger voor de belonende waarde van drugs en alcohol. Er ontstaat een aandachtsbias die zich uit in selectieve aandacht voor druggerelateerde stimuli. De aandachtsbias vergroot de drang en motiveert zodoende drugsgebruik. Dit proces noemen Robinson en Berridge beloningsgevoelige sensitisatie: bij herhaaldelijk drugsgebruik wordt men steeds gevoeliger voor stimuli die een beloning voorspellen en men leert deze voorspellers te herkennen door Pavloviaanse conditionering.

Hoewel Pavloviaans geconditioneerde sensitisatie noodzakelijk lijkt te zijn om het dwangmatige karakter van een verslaving te verklaren, schiet het sensitisatiemodel tekort in het verklaren van de instandhouding van een verslaving.

Pavloviaanse-instrumentele overdracht

Door Yin en Knowlton (2006) is gesteld dat het automatische-gewoontemodel en sensitisatiemodel met elkaar interacteren.

Door ratten zowel pavloviaans als instrumenteel te conditioneren, wordt het effect bekrachtigd. Dit wordt ook wel de pavloviaans-instrumentele overdracht genoemd. Een devaluatieprocedure zal geen effect hebben wanneer de instrumentele respons een automatische gewoonte is geworden. De ratten in deze studie vertoonden een duidelijke toename van de instrumentele respons tijdens de blootstelling aan de geconditioneerde stimulus, ondanks de eerdere devaluatie van voer. Volgens Yin en Knowlton (2006) is het voorstelbaar dat hetzelfde effect ook optreedt in het geval van verslaving. Door neurale sensitisatie en Pavloviaanse conditionering zullen drugstimuli sterke drang kunnen ontlokken wat instrumenteel drugsgebruik extra motiveert. Zelfs wanneer drugsgebruik is geëscaleerd en de gevolgen van dit gebruik vooral negatief zijn, dan nog zullen drugstimuli drugsgebruik extra kunnen motiveren. Dit gedrag zal dan inmiddels een automatische stimulus-responsgewoonte zijn.

Aangezien verslaving volgens zowel het sensitisatiemodel en het automatische-gewoontemodel het gevolg is van leren door ervaring met drugs, dient men om een verslaving te voorkomen ervaring met drugsgebruik zoveel mogelijk te beperken, danwel te bemoeilijken.