Wat is het circadiaanse ritme?

Het circadiaanse ritme, ook wel slaap-waakritme genoemd, is een biologisch ritme waarvan de cyclus ongeveer één dag duurt (24 uur). Zoogdieren bezitten een intern gereguleerd ritme dat hen in staat stelt op regelmatig terugkerende milieufactoren te anticiperen, zoals dag en nacht. Het mechanisme dat het circadiaanse ritme reguleert bevindt zich in de hypothalamus in een gebied dat nucleus suprachiasmaticus wordt genoemd.

Hoe werkt de nucleus suprachiasmaticus?

Licht dat op het netvlies van de ogen valt wordt via speciale ganglioncellen naar de nucleus suprachiasmaticus geleid. Deze ganglioncellen bevatten een lichtgevoelig pigment genaamd melanopsine. Tegelijkertijd stimuleert de nucleus suprachiasmaticus andere hersengebieden, zoals de pijnappelklier. De pijnappelklier produceert het hormoon melatonine, dat wordt geproduceerd tijdens de afwezigheid van daglicht. Op basis van de visuele informatie over de omgeving die de nucleus suprachiasmaticus ontvangt, past deze zich continu aan en oefent deze een andere invloed uit op andere hersengebieden.

Uit welke twee processen bestaat het slaap-waakritme?

Het slaap-waakritme wordt gereguleerd door twee processen. Het circadiaanse proces werkt als een klok en reageert op licht. Bij daglicht ontvangen we een signaal om wakker te worden en als het donker wordt een signaal om te gaan slapen. Het homeostatische proces wordt actief als we te lang wakker zijn en slaap nodig hebben.

Wat is het circadiaanse proces?

Het circadiaanse proces reguleert de dagelijkse ritmes van het lichaam en de hersenen. Dit proces wordt sterk beïnvloed door prikkels van sociale- en omgevingsfactoren en is onafhankelijk van wakker worden en vermoeid zijn. Bij depressieve individuen komen vaak slaapstoornissen in het circadiaanse ritme voor die verband houden met een verandering van het circadiaanse proces of met een verkeerde afstemming tussen slaap en de sociale en fysieke omgeving.

Wat is het homeostatische proces?

Het homeostatische proces is waakafhankelijk en reguleert de drang om te slapen. Bijvoorbeeld wanneer iemand minder geslapen heeft dan normaal, ontstaat er een soort slaapschuld die leidt tot een toename van de homeostatische drang, wat resulteert in meer uren diepe slaap.

Hoe zijn slaapstoornissen gerelateerd aan depressie?

Slaapstoornissen en depressie komen zo vaak tegelijk voor dat bij een afwezigheid van slaapklachten de diagnose depressie met voorzichtigheid moet worden gesteld. De meest voorkomende slaapstoornissen bij depressie zijn pavor nocturnus (nachtangst), nachtmerries, slapeloosheid en hypersomnie.

Wat is pavor nocturnus?

Pavor nocturnus of nachtangst is een slaapstoornis die gekenmerkt wordt door de volgende verschijnselen: 1) het plots wakker worden uit diepe slaap, meestal in de eerste helft van de nacht, 2) het zich niet kunnen herinneren van een droom, 3) het lijkt alsof de persoon wakker is ook al is dat vaak niet het geval, 4) de persoon kan schreeuwen en slaan met armen en benen, en 5) de persoon is totaal onbereikbaar, omdat deze eigenlijk nog slaapt. Personen die lijden aan pavor nocturnus lijden vaak ook aan angst, depressie, obsessief-compulsieve neigingen en fobieën.

Wat zijn nachtmerries?

Een nachtmerrie is een buitengewoon angstaanjagende droom waaruit iemand abrupt wakker wordt. Eenmaal wakker herstelt de oriëntatie van een persoon zich snel, heeft de persoon een gedetailleerde herinnering aan de nachtmerrie (waarin vaak bedreigingen voor overleving, veiligheid en zelfrespect voorkomen) en kan deze nauwelijks meer in slaap vallen. Nachtmerries zijn gerelateerd aan het gebruik van en stoppen met medicijnen, geheugenstoornissen overdag en angstgevoelens als gevolg van slechte nachtelijke slaap.

Wat veroorzaakt nachtmerries?

Er bestaat nogal wat discussie over de oorzaken van nachtmerries. Er bestaan veel verschillende modellen, waaronder neopsychoanalytische theorieën, persoonlijkheidsmodellen, evolutionaire modellen en neurobiologische modellen. Volgens deze modellen vertegenwoordigen dromen een emotioneel adaptieve functie (bijvoorbeeld door middel van beeldcontextualisering, desomatisering van gevoelens, stemmingsregulatie of angstuitdoving). Nachtmerries worden gezien als een versterkte uitdrukking van een emotioneel adaptieve functie of als bewijs van de ineenstorting ervan.

Wat is insomnie?

Insomnie of slapeloosheid is een slaapstoornis waarbij er een probleem is met het in slaap vallen en/of blijven slapen en/of niet-herstellende slaap gepaard met verminderd functioneren overdag, gedurende ten minste vier weken. Minstens meer dan de helft van de personen die aan een ernstige depressie lijdt, vertoont slapeloosheid. Bepaalde geneesmiddelen die vaak worden voorgeschreven bij het behandelen van depressie kunnen slapeloosheid verergeren en een goed en volledig herstel van depressie belemmeren.

Wat is hypersomnie?

Hypersomnie is een slaapstoornis die wordt gekenmerkt door overmatige slaperigheid en dutjes overdag die niet resulteren in een meer verfrist of alert gevoel. Het gaat hier niet om een gebrek aan nachtrust en er zijn personen die tijdens dezelfde depressieve periode zowel slapeloosheid als hypersomnie ervaren.

Hoe is manipulatie van het slaap-waakritme gerelateerd aan de behandeling van depressie?

De behandeling van depressie berust op zogenaamde somatische therapie. Dit is een vorm van lichaamsgerichte therapie waarbij de nadruk ligt op de verbinding tussen lichaam en geest. Er worden hierbij vaak zowel farmacologische hulpmiddelen als manipulatieve interventies gebruikt, zoals chronotherapie, lichttherapie en manipulatie van het slaap-waakritme. Deze interventies zijn gemakkelijk en direct beschikbaar en blijken even effectief te zijn als het gebruik van medicijnen.

Wat is lichttherapie en hoe beïnvloedt het slaap?

Lichttherapie is opzettelijke blootstelling aan direct zonlicht of kunstlicht met een vergelijkbare intensiteit om medische aandoeningen te behandelen. Door het licht in de ogen wordt de productie van melatonine in de hersenen gestopt en kan het slaap-waakritme worden gemanipuleerd. Het werd oorspronkelijk ontwikkeld om seizoensgebonden affectieve stoornis, antepartum depressie en eetstoornissen te behandelen. Tijdens de eerste week van de behandeling lijkt lichttherapie, vooral ‘s ochtends, een kleine antidepressieve werking te hebben, met name bij patiënten die last hebben van slaaptekort.

Waarom is de manier waarop lichttherapie wordt toegepast van belang?

De effecten van licht zijn afhankelijk van het tijdstip waarop het wordt toegediend. Omdat de biologische klok bij ouderen vaak vervroegd is, kan in het geval van moeite met inslapen ´s nachts en moeite met wakker worden ´s ochtends, een behandeling met fel licht in de ochtend de bedtijd reguleren.

Waarom is voorzichtigheid geboden wanneer gekeken wordt naar de werkzaamheid van antidepressiva bij slaaptekort?

Slaaptekorten kunnen snel worden ¨opgelost¨ met antidepressiva, maar het effect is meestal van korte duur, omdat er vaak een volledige of gedeeltelijke terugval is na een herstelslaap of een klein dutje. Depressieve patiënten die al een behandeling van hun slaap-waakritme hebben ondergaan, zijn vaak razend enthousiast over de snelheid en effectiviteit van antidepressiva, maar zij moeten gewaarschuwd worden voor een snelle terugval.

Welke verbanden tussen depressie, slaap-waakritme en behandelingen zijn nog meer van belang?

• De antidepressieve werking op slaaptekort lijkt te worden beïnvloed door patiëntkenmerken.

• Er lijkt een nauw verband te zijn tussen het neurotransmittersysteem en het circadiaanse ritme. 

• Individuele genetische kenmerken van het moleculaire mechanisme van de biologische klok spelen een rol bij de manifestatie van stemmingsstoornissen, waaronder de leeftijd van het begin van de stoornis, het risico op herhaling, de reactie op behandeling van de slaapcyclus en behandeling met medicatie.

Op welke manier zijn emotieregulatie overdag en nachtrust bidirectioneel met elkaar verbonden?

Stoornissen in de emotieregulatie overdag verstoren de nachtelijke slaap en het circadiaanse ritme. Vervolgens dragen de effecten van slaaptekort in een escalerende en vicieuze cirkel tot moeilijkheden bij het reguleren van emoties de volgende dag.

Wat kan worden geleerd van het vergelijken van melatoninewaarden van zwangere depressieve vrouwen met zwangere vrouwen zonder depressie?

Vergeleken met zwangere vrouwen zonder depressie, dalen de melatoninewaarden bij zwangere depressieve vrouwen ´s nachts, terwijl deze bij postpartum depressieve vrouwen met name in de ochtenduren toenemen. De lage melatoninewaarden bij zwangere depressieve vrouwen kunnen hun vermogen om melatonine te gebruiken als regulator van het circadiaanse ritme in gevaar brengen. De desynchronisatie van het circadiaanse ritme maakt zwangere vrouwen vatbaar voor verdere depressieve stemmingswisselingen.