Artikelsamenvatting bij Culpa in causa in het criminele milieu van Rozemond en ter Haar - 2017

1. Inleiding

Dit artikel betreft de situatie dat een crimineel zich in een criminele setting begeeft en een beroep doet op noodweer als de situatie uit de hand is gelopen. De Hoge Raad heeft zich nog niet expliciet of impliciet uitgelaten over de gevolgen van deze situatie en de slagingskansen van een beroep op noodweer(exces).

2. De rechtsordehandhaving, een essentieel tweede noodweerpijler?

De rechtsordehandhaving is een noodzakelijke grondslag voor de rechtvaardiging van noodweer. Het uitoefenen van het noodweerrecht versterkt dus het gevoel van veiligheid van het ‘gezagsgetrouwe publiek’ en dringt geweld in de samenleving terug. Als rechtsordehandhaving bij zelfverdediging volledig ontbreekt, kan de zelfverdediging niet als een vorm van noodweer in de zin van art. 41, eerste lid, Sr worden aangemerkt. Het is de vraag in hoeverre zelfverdediging binnen een criminele (en dus antisociale)setting, nog onze belangen als samenleving behartigt.

3. De verruimende en beperkende werking van de rechtsordehandhaving?

Er vindt een verruiming plaats door het toepassen van de rechtsordegrondslag omdat het recht op zelfverdediging ook geldt voor de verdediging van een ander. Een aanval op een ander bedreigt namelijk niet de autonomie van de verdachte/te hulp schietende verdediger, maar wel de rechtsorde. De ‘noodhelper’ verdedigt daarmee de rechtsorde die de aanvaller met zijn agressie tegen het slachtoffer schaadt. Daarbij zijn ook proportionaliteit, subsidiariteit en verdedigingsnoodzaak van belang. Het is beperkend via objectieve en subjectieve noodweervereisten (verdedigingswil). Zonder verdedigingswil zal de uitoefening van geweld door degene die zich op noodweer beroept de rechtsorde niet verdedigen maar juist schaden.

4. De anterieure verwijtbaarheid

Enkel omdat iemand zich in het criminele milieu bevindt betekent niet dat hij meteen geen recht op noodweer meer heeft. Als hij gewoon ergens een kop koffie aan het drinken is moet hij zich toch kunnen verdedigen. Het wordt lastiger als de persoon in kwestie zich ergens naar toe begeeft waarvan hij weet dat escalatie een reële optie is.

5. Wat is een ‘criminele levensstijl’ of een ‘criminele setting’?

Bij een criminele levensstijl kan worden gedacht aan personen die zich bewust begeven in een crimineel milieu waarin conflicten met geweld worden opgelost. Van een criminele setting is sprake als er een legaal en legitiem doel bij de latere verdediger ontbreekt en het al duidelijk was dat het uitermate onverstandig zou zijn om (gewapend) naar een bepaalde gelegenheid te gaan. Niet enkel voor zichzelf maar ook voor betrokkenen. Dan is er vrij snel sprake van een criminele setting. Er zit dus wel een verschil tussen de twee punten.

6. Culpa in causa in verband met een criminele levensstijl/setting?

Het verrichten van een verdedigingshandeling in een criminele setting kan tot gevolg hebben dat de rechtsorde minder bescherming nodig heeft. Om toch een beroep op noodweer te kunnen doen moet de deuk in de rechtsorde worden gecompenseerd. Dat is alleen mogelijk als er strengere eisen worden gesteld aan de noodweervereisten; proportionaliteit en subsidiariteit.

7. Hoe beïnvloedt de criminele levensstijl de rechtsordeverdediging als onmisbare noodweerpijler?

Een noodweerbeperking kan worden aangenomen als iemand zich in een criminele setting begeeft en hij op grond van zijn criminele levensstijl had moeten kunnen weten dat de situatie zou escaleren en zou kunnen worden aangevallen. Volgens de Hoge raad lijkt deze noodzakelijke grondslag naar de achtergrond te zijn verdwenen door de strenge eisen die de Hoge Raad stelt aan de verwerping van een beroep op noodweer vanwege culpa in causa. Die rechtspraak lijkt erop neer te komen dat de verdachte slechts dan zijn beroep op noodweer verspeelt wanneer hij de aanranding heeft uitgelokt door provocatie of door het opzoeken van de confrontatie. Wanneer geen sprake is van uitlokking omdat de aanrander al van plan was om tot de aanval over te gaan, heeft de verdachte die zich met geweld tegen de aanranding verdedigt in beginsel een beroep op noodweer. Ook bij de beoordeling van de proportionaliteit en de subsidiariteit lijkt het element van de rechtsordehandhaving geen grote rol te spelen in de rechtspraak van de Hoge Raad.

8. De rechter over de culpa in causa en relevante factoren

Ergens tussen ‘het zich illegaal bewapend begeven in een riskante situatie’ en  ‘het uitlokken van een aanranding door de confrontatie te zoeken levert’ ligt de grens. In de lagere rechtspraak lijkt een tussenvariant te zijn ontwikkeld voor culpa in causa in het criminele milieu. Het enkele feit dat de verdachte zich in een riskante situatie begeeft of de confrontatie zoekt, is op zich niet voldoende voor de verwerping van een beroep op noodweer. Verschillende factoren die samenhangen met het feit dat de verdachte actief is in het criminele milieu en daardoor bijdraagt aan de escalatie van gewelddadige conflicten, kunnen ertoe leiden dat hij zijn beroep op noodweer verspeelt. Dit moet ook een rol spelen bij de beoordeling van de subsidiariteit en de proportionaliteit.