1. Inleiding

Het kernprobleem dat wordt aangestipt in dit artikel is dat slachtoffers van verkeersongevallen vaak ok zijn met de strafrechtelijke procedure maar niet met de uitkomst er van. Er bestaat als het ware een punitiviteitskloof. 

2. Culpa, hindsights en de perceptie van slachtoffers?

Het lijkt dat slachtoffers de neiging hebben de straffen te licht te vinden, aldus verschillende onderzoeken. De mening van het slachtoffer verschilt natuurlijk van die van de rechter. Die moet zich bezighouden met de gevoelens van het slachtoffer maar ook met feitelijke straftoemeting. In het verkeersstrafrecht gaat het om delicten met vaak ernstige gevolgen maar waarbij niet perse opzettelijk, maar aanmerkelijk onvoorzichtig is gehandeld. Voor het bewijs van culpa moet worden vastgesteld in hoeverre de verdachte het gevolg had kunnen en moeten voorzien. Hier ontstaat een probleem. Uit psychologisch onderzoek blijkt dat achteraf (in hindsight) beoordelen vaak zorgt voor het inschatten van een hogere waarschijnlijkheid dat het mis gaat dan als je het van tevoren (foresight) inschat. Het kan zijn dat de rechter het gevaar vervolgens overschat en dus sneller aanneemt dat de verdachte het gevaar had moeten voorzien. Men moet niet uit het oog verliezen dat alleen dat wat de verdachte voorafgaand aan een gedraging wist of kon weten relevant mag zijn voor de beoordeling ervan. Een ex ante verdedigbare gedraging verandert niet ex post in een fout uitsluitend doordat negatieve gevolgen zijn ingetreden.

3. Waarborgen tegen baisses?


Er worden verschillende waarborgen gegeven voor het voorkomen van de boven. Ten eerste het toepassen van een debiasing-strategie. Een tweede waarborg tegen hindsight bias is dat het bij culpose delicten gaat om gevolgsdelicten. De rechter moet een causaal verband tussen de fout en het gevolg wettig en overtuigend bewezen achten. De juridische waarborgen ter vermijding van hindsight bias dragen bij aan de verwezenlijking van strafrechtelijke beginselen. De keerzijde van de strafrechtelijke waarborgen die de risico’s vanhindsight bias verminderen is dat zij waarschijnlijk leiden tot een verschil in de waardering van verkeersongevallen tussen burgers en strafrechters. Het feit dat er een punitiviteitskloof is zou dus kunnen betekenen dat het verkeersstrafrecht heel goed functioneert. 


4. Roekeloosheid?

Uit het rapport Verkeersslachtoffers blijkt dat de Hoge Raad een te strenge maatstaf gebruikt voor ‘roekeloosheid’. Het criterium is ‘ een buitengewoon onvoorzichtige gedraging van de verdachte waardoor een zeer ernstig gevaar in het leven is geroepen, en ook dat de verdachte zich daarvan bewust was of had moeten zijn’. Dit is strenger dan de wetgever. Het criterium voor roekeloosheid zoals dat uit de wetsgeschiedenis blijkt en de verhouding met ‘gewone’ culpa en de strafverzwarende omstandigheden lopen uit elkaar. In de memorie van toelichting wordt erkend dat roekeloosheid moet worden onderscheiden van ‘gewone’ culpa, maar het criterium waarmee dat onderscheid gemaakt moet worden heeft te weinig onderscheidend vermogen ten opzichte van de gewone schuld en de strafverzwarende omstandigheden uit artikel 175 WVW. De rechter krijgt daarmee een grotere rol bij de afbakening van de verschillende bestanddelen ten opzichte van elkaar. Motiveringen van rechterlijke beslissingen kunnen ertoe leiden dat de betekenis van wettelijke begrippen wordt verduidelijkt en dat daardoor de willekeurige en ongelijke toepassing van begrippen wordt teruggedrongen. 

5. Motiveringsplicht voor de rechter? 

De wetgever heeft in algemene zin aanvaard dat de rechter deze rechtsvormende taak uitoefent in het materiële strafrecht en de wetgever aanvaardt dat tot nu toe ook bij de rechtspraak inzake roekeloosheid. Het voorgaande neemt niet weg dat de wetgever de bevoegdheid heeft om het wettelijke systeem te veranderen, mits die verandering de onderscheidende verduidelijking verschaft die is vereist op grond van het legaliteitsbeginsel. Er zou een onderscheidend criterium moeten worden geformuleerd waarmee de roekeloosheid aan de hand van de omstandigheden van de betreffende gevallen kan worden onderbouwd. Wanneer het formuleren van een dergelijk onderscheidend criterium niet mogelijk is of niet kan worden toegepast in de betreffende gevallen, moet de verdachte worden vrijgesproken. Zo worden verdachten beschermd tegen ongemotiveerde willekeur. Een ander punt dat wordt aangestipt is dat sommige rechters vrij terughoudend zijn met het toepassen van de roekeloosheid situatie. Er zou een analyse moeten worden gedaan om dit vast te stellen. 

6. Dan maar als gevaarzettingsdelicten?

Het gekke is dat als iemand door rood rijdt en er gebeurt niets, dat het dan administratief wordt afgehandeld. Als je iemand echter aanrijdt, staan er hoge straffen op feitelijk gezien dezelfde overtreding. Deze ‘punitiviteitsparadox’ kan ook verklaard worden door psychische biases. Als er geen ongeluk is geweest, wordt het risico onderschat en de strafwaardigheid daardoor ook, terwijl de gedraging niet wezenlijk hoeft te verschillen van een fout waardoor een ongeval is veroorzaakt (hindsight bias). Outcome bias leidt er ook toe dat beslissingen die een negatief gevolg hebben gehad negatiever worden geëvalueerd dan dezelfde beslissing met een goede afloop. Het effect is dus een zekere willekeur in de bestraffing van verkeersdelicten. Dit zou gecorrigeerd kunnen worden door verkeersdelicten vorm te geven als abstracte gevaarzettingsdelicten. Weinig personen zullen het hier mee eens zijn. Daarbij zal het de punitiviteitskloof waarschijnlijk vergroten in plaats van verkleinen. Echter, het belang om de punitiviteitskloof te verkleinen moet altijd worden afgewogen tegen andere belangen.