Artikelsamenvatting bij Formele kinderopvang van Vermeer & Groeneveld

Er is steeds vaker sprake van een gedeelde opvoeding, met name in gezinnen waarbij beide ouders werken en in eenoudergezinnen. Er kan gebruik gemaakt worden van zowel formele (professionele opvang) als informele (oppas door derden) opvang van de kinderen. Dit hoofdstuk beschrijft de formele opvang voor kinderen tussen de 0 en 4 jaar oud (kinderdagverblijven en gastouders).

De formele kinderopvang is aan veel discussie onderhevig. Dit gaat dan vaak niet over het welzijn van het kind, maar eerder over financiën en mogelijke sluiting van kinderopvangcentra. De bedrijfsvoering en financiële situatie van de kindercentra voeren steeds vaker de boventoon, ten koste van het kind.

Historische achtergronden

Halverwege de achttiende eeuw worden de eerste vormen van formele kinderopvang waargenomen: matressenschooltjes. De omgeving van deze matressenschooltjes was vaak niet optimaal: de verzorgster had vaak zeer veel kinderen onder haar hoede en de voorzieningen waren slecht. Er kwamen steeds meer klachten welke resulteerden is de totstandkoming van kinderbewaarplaatsen (tweede helft negentiende eeuw). Hier werden kinderen vanaf een paar weken oud opgevangen. Nog steeds had één verzorgster veel kinderen onder haar hoede, maar de voorzieningen waren aanzienlijk verbeterd. Ook persoonlijke hygiëne kreeg veel aandacht.

In de jaren '50 van de twintigste eeuw kwam de aandacht voor het kind steeds meer naar voren. Het idee van kinderopvang veranderde hierdoor, maar dit drong nog niet door tot de dagelijkse praktijk.

In de jaren '60 en '70 werd de kinderopvang beschikbaar voor alle kinderen (in plaats van voor de armere kinderen). Door het feminisme kwam er een steeds grotere vraag naar kinderopvang.

Wet kinderopvang

Het heeft lang geduurd voordat er iets in de wet is opgenomen over kinderopvang:

• 1990: Stimuleringsmaatregel kinderopvang

• 2005: eerste wettelijk kader

• 2015: peuterspeelzalen vallen binnen het wettelijk kader kinderopvang

De Wet kinderopvang gaat over de kwaliteit van de kinderopvang, het toezicht op de kinderopvang en de financiering van de kinderopvang. De kwaliteitseisen zijn echter erg globaal beschreven in de wet. Er zijn wel beleidsregels met de minimale vereisten aan een kinderopvang.

Gebruik van kinderopvang

Tot 2013 is er een stijging te zien in het aantal kinderen dat wordt opgevangen binnen de formele kinderopvang. De afname die hierna te zien is kan deels worden verklaard door het dalende geboortecijfer. Daarnaast maken procentueel minder kinderen gebruik van de kinderopvang en hebben de verminderde omstandigheden op de arbeidsmarkt mogelijk ook een bijdrage geleverd. Ook is de kinderopvangtoeslag verlaagd, waardoor er vaker voor informele opvang wordt gekozen.

Empirisch onderzoek

Empirisch onderzoek naar kinderopvang kan worden verdeeld in:

• Positieve effecten op de cognitieve ontwikkeling. Op dit gebied is nog weinig onderzoek gedaan, omdat bevordering van de cognitieve ontwikkeling altijd werd gezien als een onderdeel van de peuterspeelzaal.

• Negatieve effecten op de sociaal-emotionele ontwikkeling.

Het maakt niet uit wat er exact wordt onderzocht: de kwaliteit van de kinderopvang blijkt een cruciale rol te spelen in de ontwikkeling van het kind. Een kinderopvang heeft een hoge kwaliteit wanneer:

• De opvang het kind veiligheid biedt.

• De opvang de persoonlijke en sociale competenties vergroot.

• De opvang het kind regels, waarden en normen aanleert.

Om de kwaliteit te meten wordt vaak gebruik gemaakt van proceskenmerken (kenmerken van het proces van zorg en opvoeding) en van structurele kenmerken (kenmerken die bijdragen tot een goed opvoedproces).

Kinderopvang en gehechtheid aan de primaire verzorger

De gehechtheidstheorie speelt een grote rol binnen onderzoek naar de sociaal-emotionele ontwikkeling van het jonge kind. Er werd een tijd lang gedacht dat kinderopvang een nadelige invloed uitoefende op de gehechtheidsrelatie tussen de moeder en het kind, omdat het van invloed was op de mate van sensitiviteit van de moeder. Dit is ongegrond gebleken, wanneer gebruik wordt gemaakt van opvang van goede kwaliteit.

Het grootste Amerikaanse onderzoek naar kinderopvang is de NICHD studie. Uit dit onderzoek bleek dat met name kinderen die opgevangen werden in slechte kwaliteit kinderopvang en die thuis niet in een optimale opvoedomgeving verkeerden, een vergroot risico liepen op een onveilige hechting. Ook toonde dit onderzoek aan dat kinderopvang van goede kwaliteit een problematische opvoedsituatie thuis kan compenseren.

Gehechtheid pedagogisch medewerkers

Kinderen kunnen zich hechten aan meerdere personen Deze personen hoeven niet per se biologisch verwant te zijn; er kan dus ook een gehechtheidsrelatie tussen een kind en een pedagogische medewerker ontstaan. Ongeveer 65% van de kinderen hecht zich veilig aan de moeder en vader en/of de pedagogisch medewerker.

Onderzoek toont aan dat een netwerk van veilige gehechtheidsrelaties een positief effect heeft op het kind. Een veilige gehechtheidsrelatie met een pedagogisch medewerker kan compenseren voor een onveilige gehechtheidsrelatie met de moeder.

Een meta-analyse toont een veilige gehechtheidsrelatie met een professionele opvoeder in 42% van de gevallen. Dit ligt lager dan veel andere onderzoeken aantonen, wat verklaard kan worden door de grote variëteit aan studies, meegenomen variabelen en proefpersoonkenmerken. Kinderen die opgevangen werden in een gastouderopvang waren vaker veilig gehecht aan de verzorger dan kinderen in kinderdagverblijven.

Het welzijn van kinderen in de formele kinderopvang

Leids onderzoek naar het welbevinden van kinderen in de kinderopvang richtte zich op drie pijlers:

• Sensitiviteit

• Algemene kwaliteit

• Geluidsniveau

Het welzijn van het kind wordt omschreven als in hoeverre het kind zich veilig en ontspannen voelt en geniet van de activiteiten. De fysiologische stress is gemeten met behulp van speeksel. Er werd zowel onderzoek gedaan op kinderdagverblijven als binnen de gastouderopvang. Gastouderopvang lijkt een gunstigere effecten te hebben op het kind dan kinderdagverblijven. Het welzijn van kinderen en de sensitiviteit van de opvoeders in een gastoudersetting zijn beter dan op een kinderdagverblijf. Het geluidsniveau is lager. Er aren geen fysiologische stressverschillen tussen beiden typen opvang. De hoeveelheid cortisol (stresshormoon) heeft een normaler verloop wanneer een kind thuis is dan wanneer een kind wordt opgevangen in formele setting.

Het welzijn van de kinderen hing, zoals verwacht, samen met de kwaliteit van de opvang. Het geluidsniveau bleek van invloed te zijn op het welzijn van het kind (een hoger geluidsniveau of een zeer fluctuerend geluidsniveau leidde tot een lager gevoel van welbevinden). Onverwachts bleken lage geluidsniveaus op het kinderdagverblijf ook samen te hangen met een lager niveau van welbevinden.

Terwijl het cortisolniveau binnen de professionele opvang over de dag nagenoeg gelijk blijft, hebben kinderen met een dalend cortisolniveau (= normaal) gedurende de dag op het kinderdagverblijf een hogere kwaliteitsscore. Kinderen met een sensitieve opvoeder binnen de gastoudersetting hebben een lager cortisolniveau (= gunstiger) dan kinderen met een minder sensitieve opvoeder.

Cultuurvergelijkend onderzoek

Er zijn veel cultuurverschillen in de kinderopvang: de kinderopvang wordt op een andere manier geregeld binnen de verschillende culturen. Zo hebben kinderen uit gezinnen met lage inkomens in Chili recht op gratis opvang, omdat de opvang daar kwalitatief veel bijdraagt aan de opvoeding. Kinderopvang wordt hier gezien als een verrijking. Dit leidt ertoe dat kinderen vanaf een half jaar ruim veertig uur per week doorbrengen in de formele kinderopvang (Nederland: ca. 2-3 dagen per week). Onderzoek toont aan dat de kinderopvang de moeder-kind relatie in Chili niet negatief beïnvloedt.

De kwaliteit van professionele kinderopvang lijkt in Australië het hoogst te zijn, terwijl deze in Azië als laagst wordt beschouwd. Nederland zweeft ergens in het midden wat kwaliteit betreft. Hierbij moet wel worden meegenomen dat de Amerikaanse meta-analyse die dit onderzocht relatief veel aandacht gaf aan de fysieke omgeving, terwijl dit in niet alle landen (waaronder Nederland) als zeer belangrijk wordt beschouwd.

Onderzoek van UNICEF gaf tien maatstaven om het kinderopvangbeleid te toetsen. Scandinavische landen scoorden hier het hoogst en Nederland belandde ook hier in de middenmoot. Australië werd hier laag beoordeeld.

Toekomst

Formele kinderopvang zal waarschijnlijk altijd een onderdeel blijven van onze maatschappij. Het is belangrijk het belang van het kind voorop te stellen en het belang van het bedrijf juist ondergeschikt te maken. Het blijft belangrijk om af te vragen hoe kinderen buitenshuis en in groepsverband de beste opvoeding kunnen genieten. De kwaliteit van de opvang is zeer belangrijk voor het gevoel van welzijn dat een kind ervaart en op de ontwikkeling van het kind. De kwaliteit kan met korte interventies worden verhoogd. Hier ligt een belangrijke taak voor de pedagoog.