Artikelsamenvatting bij Varieties of altruism in children and chimpanzees van Warneken & Tomasello - 2009

Vormen van altruïsme bij kinderen en chimpansees

Recente studies suggereren dat jonge kinderen al zeer vroeg in de ontwikkeling een biologische predispositie hebben om anderen te helpen hun doelen te bereiken, om middelen te delen en om anderen te informeren over behulpzame dingen. Chimpansees lijken alleen op mensen in het helpen van anderen om hun doelen te bereiken.

Er is een eeuwenoud debat waarin onderzoekers zich afvragen of mensen van nature altruïstisch zijn, of dat mensen van nature egoïstisch zijn en altruïsme hebben aangeleerd. In de afgelopen decennia is er regelmatig onderzoek geweest naar het empathisch vermogen (het troosten van mensen met emotionele stress) bij jonge kinderen. Ook is er veel onderzoek geweest naar het moreel redeneren van wat oudere kinderen. De laatste jaren is er meer onderzoek gekomen wat ons helpt te begrijpen waar het menselijk altruïsme ontstaat. Een belangrijk punt hierbij is dat altruïsme geen homogene trek is, maar gezien moet worden als een dimensie: het ene organisme laat meer altruïstisch gedrag zien dan het andere organisme. Drie belangrijke en veel onderzochte domeinen zijn het helpen van anderen hun doelen te bereiken, het delen van waardevolle goederen met anderen en het informeren van anderen over dingen die ze nodig hebben of willen weten.

Helpen

Kinderen tussen de veertien en achttien maanden zullen behulpzaam gedrag laten zien wanneer je iets laat vallen en het vervolgens wilt gaan pakken, zonder dat je ze aanspoort of prijst. Ook andere situaties laten behulpzaam gedrag zien bij deze kinderen (bijvoorbeeld het openen van een kastdeurtje wanneer je handen vol zijn). Deze peuters laten dit gedrag zelfs zien wanneer ze een voor hen leuke activiteit ervoor moeten verlaten. Om de hulp te bieden in voorgenoemde situaties, moeten peuters het doel van de ander begrijpen en gemotiveerd zijn om te helpen dit doel te bereiken. Dit gedrag kan worden vergeleken met het gedrag van chimpansees. In sommige situaties zullen ook chimpansees behulpzaam gedrag laten zien. Ook zij hebben geen beloning nodig voor het aanbieden van hulp. Omdat zowel jonge kinderen vroeg in hun ontwikkeling als nauw verwante dieren (chimpansees) behulpzaam gedrag laten zien, kan dit dienen als bewijs voor een biologische basis om hulp te bieden aan iemand die een doel wilt bereiken. Er is zelfs gevonden dat baby’s van zes maanden onderscheid maken tussen geometrische figuren die mensen helpen en geometrische figuren die mensen niet helpen.

Toch moet de mogelijkheid dat ouders hun kinderen in het verleden hebben beloond voor behulpzaam gedrag niet worden vergeten. Het kan dus ook zo zijn dat beloningen de oorzaak zijn van het laten zien van behulpzaam gedrag. Hierom is een studie uitgevoerd bij zowel kinderen als chimpansees, waaruit bleek dat een materiële beloning de hoeveelheid geboden hulp bij beide groepen niet verhoogde. Een studie met peuters van twintig maanden oud heeft zelfs aangetoond dat een materiele beloning de hoeveelheid geboden hulp na de beloning doet afnemen. De beloning ondermijnt dus de intrinsieke motivatie die jonge kinderen hebben om iemand te helpen.

Delen

Kinderen lijken meer waardevolle middelen te willen delen met anderen dan chimpansees. Er zijn vier verschillende manieren van delen:

1. De natuurlijke houding van chimpansees is het concurreren over voedsel. Toch geven ze voedsel aan anderen in sommige situaties, bijvoorbeeld wanneer de ander de gewenste seksuele partner is. Toch is het geven en nemen principe dat meer menselijk is, niet teruggevonden in chimpansees: zij lijken niet het risico te willen nemen dat ze nu voedsel geven en er later iets minder waardevols voor terug krijgen.

2. Chimpansee moeders (en soms ook andere chimpansees) tolereren het dat anderen voedsel bij hen wegnemen, ook als er niets terug wordt verwacht (passief delen). Dit gebeurt voornamelijk wanneer het voedsel van lage kwaliteit is of wanneer het lastig is dit voor zichzelf te houden. Moeders delen het voedsel ook met kinderen, maar vaak zijn dit de restjes. Bij de mensen wordt dit gedrag niet gezien; zelfs relatief jonge kinderen delen voedsel en andere middelen met anderen.

3. Ook vinden chimpansees het moeilijk om een gezamenlijke buit te delen. Wanneer de buit wordt verdeeld in tweeën en ieder één kant van de buit krijgt, gaat alles goed. Maar wanneer de buit in het midden op één hoop ligt, zorgt dit voor competitie. Bij jonge kinderen is dit niet gevonden: zij delen het voedsel gemakkelijk, ook als het op één hoop ligt.

4. Daarnaast kan het chimpansees verbazend weinig schelen hoeveel middelen een partner krijgt, zelfs wanneer het de chimpansee in kwestie niets kost. Bij kinderen wordt tegengesteld gedrag waargenomen; zij nemen eerder iets wanneer een ander ook iets krijgt.

Bovengenoemde verschillen tussen chimpansees en jonge kinderen zijn vrij duidelijk. De oorzaak van die verschillen is dat niet. Eén theorie is dat het gaat om de sociaal-cognitieve verschillen omdat altruïstische hulp vaker wordt gevraagd in een situatie zoals beschreven onder het kopje ‘helpen’.

Een andere verklaring kan zijn dat er in de evolutie een andere stap is in het al dan niet delen van voedsel: bij de mensen zijn vroeg in de evolutie overgegaan van individueel jagen en verzamelen naar samen jagen en verzamelen. Eten zou een domein kunnen zijn waarin mensen meer tolerant (en meer altruïstisch) zijn geworden omdat ze samen moeten leven.

Informeren

De vrije manier van het delen van informatie in de communicatie van mensen kan ook worden gezien als altruïstisch gedrag. De menselijke communicatie wordt gezien als een coöperatieve handeling: in de communicatie moet informatie worden gedeeld die niet relevant is voor de spreker maar wel voor de luisteraar. Een voorbeeld hiervan is dat de spreker de luisteraar de weg wijst. De luisteraar steekt hier iets van op: hij weet waar hij heen moet, terwijl de spreker hier niets voor terug krijgt. Een oorzaak hiervan kan zijn dat het relatief zeer weinig energie kost om een ander te informeren. Toch wordt dit zelfs bij organismen die heel dicht bij het menselijke soort staan niet teruggevonden. Ongeveer elke dierlijke communicatie leidt ertoe dat juist de spreker er iets aan overhoudt: de luisteraar moet iets doen voor de spreker. Uitzonderingen hierop zijn voedselroepen en alarmroepen. Toch lijkt hier ook een soort egoïsme in verborgen te zijn: wanneer een chimpansee alleen eet, is hij veel kwetsbaarder voor gevaar dan wanneer een chimpansee met andere chimpansees eet.

Bij een alarmroep zorgt een chimpansee ook voor bondgenoten voor de verdediging. Ook in de communicatie tussen chimpansees en mensen zijn chimpansees (ook apen die taal hebben geleerd) er in 95% van de gevallen op uit de mens iets voor hen te laten doen. In vergelijking: jonge kinderen laten vanaf hun eerste doelgerichte communicatie zien dat ze andere mensen over iets behulpzaams willen vertellen (bijvoorbeeld wanneer een peuter een volwassene naar een object ziet zoeken). Onderzoek toont aan dat peuters dit doen ongeacht of ze het object zelf willen hebben of dat ze willen dat de volwassene iets doet met het object. Een verklaring voor de verschillen tussen mensen en chimpansees kan zijn dat mensen vroeg in de evolutie samen verzamelden en naar een gezamenlijk doel toewerken, terwijl chimpansees dit niet doen (of hebben gedaan).

Sociale selectiviteit en normen

Omdat kinderen zo jong in hun ontwikkeling al bovenstaand altruïstisch gedrag laten zien, is het onwaarschijnlijk dat dit gedrag cultuurafhankelijk is. Toch is er steeds meer culturele en sociale invloed op de ontwikkeling van kinderen. Ongeveer twee jaar na het ontstaan van altruïstisch gedrag worden kinderen selectiever. Ze zijn bijvoorbeeld vaker altruïstisch naar iemand die waarschijnlijk ook iets terug gaat doen (wederkerigheid). Peuter van drie delen een pop vaker met kinderen die eerder al iets met hen hebben gedeeld.

Dit lijkt evolutionair gezien diepgeworteld te zitten, omdat ook chimpansees gevoelig zijn voor wederkerigheid. Ook chimpansees helpen een ander eerder als die ander hen al heeft geholpen. Kleuters vormen hun altruïstische gedrag naar de sociale normen en regels van hun culturele groep. Vroeg in de kleutertijd kunnen kinderen conventionele normen onderscheiden van morele normen. Morele normen hebben een emotionele basis, conventionele normen hebben dat niet. Er is geen bewijs dat chimpansees of andere niet-menselijke organismen worden beïnvloed bij welke sociale normen dan ook. Hier ligt het verschil tussen mensen en chimpansees: beiden worden altruïstisch op een selectieve manier (op basis van wederkerigheid), maar mensen passen hun gedrag aan aan de sociale normen van de culturele groep, terwijl chimpansees dit niet doen. Cultuur is bij mensen dus niet de oorzaak van het ontstaan van altruïstisch gedrag, maar speelt wel een grote rol in de ontwikkeling ervan.

Conclusie

Vanaf een vroege leeftijd laten kinderen empathisch, behulpzaam, genereus en informatief gedrag zien. De achterliggende mechanismen voor zulk altruïstisch gedrag komen pas later in beeld: wederkerigheid, reputatie en sociale normen. Dit geeft aan dat inductief ouderschap (de ouder legt het kind uit wat de effecten zijn van zijn of haar acties) zeer effectief is bij het bevorderen van altruïstisch gedrag. Daarnaast kan altruïsme niet worden gezien als één enkele trek. Er is sprake van een dimensie waarop het ene individu meer altruïsme laat zien dan het andere.