Vaak wordt beweerd dat psychologen verschillende paradigma’s gebruiken om abnormaal gedrag te begrijpen, en dat elk onderdeel een unieke bijdrage levert. Dit is bijvoorbeeld voor het cognitieve paradigma niet het geval. Er worden twee schijnbaar niet te verenigen benaderingen onderscheiden:

• Emotionele stoornissen zijn het resultaat van problematische beoordelingen en overtuigingen, gemeten door introspectieve zelfbeoordeling.

• Emotionele stoornissen zijn het resultaat van abnormaliteiten in de

  informatieverwerking, waarvan de invloed wordt gemeten door openlijke

  gedragsuitingen (reactietijden bijvoorbeeld).

Het doel van dit artikel is de beoordelingsbenadering en de kritiek hierop te bekijken. Er wordt gepleit voor een methodologisch pluralisme.

Normaal gesproken bedoelt men de theorie van Beck als men de ‘cognitieve benadering van emotionele stoornissen’ aanhaalt. Beck hield zich voornamelijk bezig met psychoanalyse, maar zag al snel beperkingen en heeft een theorie en therapie geformuleerd om depressie te behandelen. Hierna volgden anderen met overeenkomstige theorieën over angst, OCD en PTSS. Het centrale thema in deze theorieën is dat overtuigingen ertoe doen. Overtuigingen vormen de causale basis van de verkeerde beoordeling van lichamelijke sensaties, gedachten en dergelijke, betrokken bij een angststoornis. De relevante overtuigingen en beoordelingen worden vastgesteld in de theorie. Een voorbeeld is het model over paniekaanvallen van Clark: iemand krijgt een paniekaanval als hij of zij lichamelijke sensaties verkeerd opvat als het voorteken van een ramp. Een ander voorbeeld is het model over OCD van Salkovskis: opdringerige gedachten worden alleen obsessies als de persoon ze op een bepaalde manier opvat. De beoordelingsbenadering is dus duidelijk een rationele benadering. Bovendien wordt er normalisatie van psychopathologie verondersteld: symptomen zijn te verwachten consequenties van problematische overtuigingen, waardoor zelfs neurobiologische ‘abnormaliteiten’ in een ander licht komen te staan.

Ondanks het succes van deze theorie en de daarop gebaseerde therapie, is er ook veel kritiek ontstaan. Lang vindt de verklarende waarde van de theorie beperkt. Daarnaast benadrukte Macleod dat mensen over het algemeen slecht zijn in het beschrijven van factoren die hun gedrag beïnvloeden.

Mensen zijn zich vaak niet bewust van de oorzaak van hun gedrag, en daardoor zijn de introspectieve evaluaties niet veel waard, is het argument. Zoals in het in de theorie wordt beschreven, is de manier van redeneren van patiënten met wanen bijvoorbeeld te bekijken tegen logische standaarden. Wanneer noemen we iets dan pathologisch? Overtuigingen kunnen dan wel rationeel te verklaren zijn, dat maakt de gebeurtenis zelf nog niet ‘normaal’ (denk aan opdringerige gedachten). De kritiek is voornamelijk op te delen in conceptuele en methodologische bedenkingen.

Lang (1988) benaderde de verklaring methodologisch: een beroep doen op de catastrofische interpretatie als oorzaak van paniek vraagt om de onderliggende oorzaak van paniek. Macleod (1993) heeft voornamelijk een methodologische bedenking: niet te observeren mechanismen kunnen best iets verklaren, maar deze moeten dan wel gemeten worden door objectieve indexen. Een zelfverslag is dat niet.

De overtuigingsbenadering heeft niet geleden onder de kritieken. Voornamelijk therapeutisch is deze benadering beduidend vruchtbaarder dan de informatieverwerkingsbenadering. Dat de therapie vaak gebruik wordt en effectief is, wil nog niet direct zeggen dat de theorie klopt. Ook de zogenaamde volkspsychologie zorgt ervoor dat de overtuigingsbenadering ‘in leven wordt gehouden’. Volkspsychologie is de alledaagse theorie die we in elke dag gebruiken om andermans gedrag te verklaren en voorspellen. Belangrijk met betrekking tot de betrouwbaarheid van introspectieve verslagen is de theorie van Tulving (1985): vooruitgang in de kennis van het geheugen betekent dat we verschillende soorten bewustzijn moeten vastleggen en kunnen meten, als een onderdeel van ervaring of als een afhankelijke variabele. Mensen gebruiken twee soorten geheugen om herkenning te beoordelen: kennen versus herinneren. Ook al is dit onderscheid gebaseerd op introspectieve fenomenen, het staat wel in relatie met belangrijke verschijnselen. In sommige gevallen zijn zelfverslagen gelijk aan de onderliggende cognitieve mechanismen. Bovendien bestaan er van veel aspecten van psychopathologie geen openlijke gedragsmatige uitingen (zoals obsessies in OCD).

Concluderend kan gesteld worden dat methodologisch pluralisme gerechtvaardigd is. Sommige zelfverslagen zijn misleidend, maar op andere momenten kan het precies zijn wat nodig is op een bepaald moment, afhankelijk van de vraag. Een zelfverslag is essentieel als men de overtuigingen van de patiënt wil weten. Over het algemeen kunnen mensen antwoord geven op ‘wat-vragen’, maar vaak niet op ‘hoe-vragen’.