Hoorcollege algemene rechtsleer week 7 (2016/2017)

De nieuwe zaaksbehandeling van de bestuursrechter en gezag van de rechter

De rechter staat op…

Aan de hand van dit verhaal wordt het rechterlijke gezag uitgewerkt. Een ruime tijd geleden was er een zitting over studiefinanciering. De studente had eerst haar moeder verloren. Haar vader kreeg vervolgens een nieuwe relatie. De vader overleed uiteindelijk ook. De ex van de vader zette haar uiteindelijk uit huis en daardoor werd haar studie een puinhoop. Dat meisje moest huilen, daarop bood de rechter haar een glaasje water aan. Zowel de griffier als de advocaat werden zenuwachtig. Op het moment dat het glaasje water werd aangeboden zei de studente ‘dankjewel.’ Op dat moment was de rechter heel even haar kompaan. In een zittingszaal zit heel veel dynamiek, bijvoorbeeld over wie er gaat beslissen.

Zo moeten we ook kijken naar de rechter. Er zijn discussies over waarvoor de rechters er zijn. Zijn de rechters er om discussies op te lossen of zijn ze er om mensen in de knel te helpen? Vanuit dat verband gaan we het vandaag bekijken. We gaan kijken naar de Nieuwe Zaaksbehandeling van de bestuursrechter.

Nieuwe Zaaksbehandeling

In het begin van deze eeuw werden heel wat problemen geconstateerd bij het bestuursrecht. Het was niet helder wat partijen moesten doen en het was te langzaam. Je kunt van een rechter niet op stel en sprong verlangen dat hij zijn manier van werken aan gaat passen.

Inhoud van de Nieuwe Zaaksbehandeling

De NZB-rechters streven ernaar om de zaak aan te pakken op de eigen manier. Ze komen tot de conclusie dat ze maatwerk moeten gaan leveren. Maatwerk is binnen de rechtspraak het toverwoord, ook civiele rechtspraak is druk bezig met maatwerk. Bovendien proberen de NZB-rechters een snelle oplossing te bewerkstelligen. Tot 2010 zag je dat de uitkomst van de zaak geen finale geschilbeslechting was maar een kale vernietiging. Op dat moment moest het bestuursorgaan een nieuw besluit nemen. Op het moment dat de burger met dat besluit werd geconfronteerd was hij vaak weer niet tevreden. De NZB-rechter is tevens oplossingsgericht. De zaken worden bovendien veel sneller op zitting geplaatst. Tien jaar geleden kwamen de zaken vaak pas na een jaar op zitting. Dit is rigoureus vervroegd. Ongeveer vier maanden na het instellen van het beroep komt de zaak op zitting. Deze maanden heb je nodig voor het opvragen van stukken en het innen van griffierechten. Deze termijn van vier maanden heb je nodig voor het leveren van maatwerk. Als je een zaak na een jaar op zitting krijgt wil je hem zo snel mogelijk de deur uit hebben. Als je een zaak na vier of vijf maanden op zitting krijgt, geeft de rechter eerder een bewijsopdracht. Er bestaat dus meer ruimte om maatwerk te leveren.

In de eerste jaren was de kritiek dus dat de bestuursrechter niet finaal is. De juridische puzzel werd vaak door de bestuursrechter opgelost, maar er bleef een probleem bloeien. Dit probleem was de reden voor nieuwe rechtszaken. Als er een onderliggend conflict is, zullen burgers wel ergens een besluit vinden om tegenop te komen. Onderliggend is er dus heel vaak een ander probleem.

Als je zaken finaal wilt beslissen moet je in ieder geval aandacht beslissen aan het onderliggende conflict. Het oplossen van de juridische puzzel helpt gewoon niet. De NZB-rechter is actief in regie. Een zaak lag soms twee jaar te rotten in de kans. Het is van belang dat de rechter daar meer regie op gaat voeren. Daarbij is de gedachte dat partijen mee regisseren. Een ander aspect is dat met partijen de mogelijke wijzen van aanpak en uitkomsten van de zaak worden besproken. De rechters zijn ook veel vaker mondelinge uitspraken gaan doen. Dit is van belang, omdat het op een andere manier communiceert. Bij een mondelinge uitspraak is het hoger beroep percentage de helft minder dan wanneer je een schriftelijke uitspraak doet. De mensen zijn dan beter overtuigd.

Escalatieladder van conflicten (Glasl)

Deze ladder is bedoeld als een ladder naar beneden. Als de rechter een dossier voorbereidt kijkt hij waar het conflict zich bevindt:

Win/win: het wordt tijd om gaan te bepalen waar je naartoe gaat op zomervakantie. Je partner wil een stedentrip en jij wil de natuur in. Het is te hopen dat dit zich in de win/win situatie blijft bevinden. Op zich is er een belangentegenstelling, maar je gunt de ander nog wat en wil dat hij tevreden is. Dit zie je maar zelden. Je gaat niet huppelend naar de rechter. Je gaat immers enkel naar de rechter als je er zelf echt niet uitkomt.

Win/lose: in deze fase van conflicten wil jij winnen ten koste van de ander. Als er op je werk iets gebeurt kan je bepalen dat een van de twee de commissie uit gaat.

Lose/lose: hier ga je samen he ravijn in. Het gaat om conflicten die zo overheersend zijn geworden, dat je het niet meer uitmaakt dat het jezelf ten gronde richt. Een vechtscheiding is een voordeel van lose/lose. Je doet dingen die in het nadeel van je kinderen zijn om je ex te dwarsbomen. Hierbij ga je niet snel proberen om een schikking te bereiken.

De rechter bepaalt in zijn voorbereiding aan de hand van deze typologieën waar deze zaak zich bevindt.

Voorbeeld verkeerde inschatting

Bij het lezen van een van de twee ga je inschatten wie de dwarsligger is. Tijdens de zitting ga je heel veel druk uitoefenen op de gemachtigde van de dwarsligger. De andere partij heeft dan de overtuiging dat hij gaat winnen.

Het is dan dus de andere partij die in de weg staat aan de schikking, omdat hij de overtuiging heeft dat hij gaat winnen.

Conflictdiagnose

Als de zaak eenmaal wordt behandeld op zitting kom je bij conflictdiagnose. In dat geval ga je van standpunten naar belangen. Bij het voorbeeld van het reisje met je partner is het standpunt dat je naar de stad wilt. Je vraagt je dan af waarom je partner naar de stad wil, wat hij daar wil bereiken. Pas dan kom je tot een zinvol gesprek. Als rechter zijnde vat je de standpunten samen en dan ga je doorvragen. Uiteindelijk kom je uit op de achterliggende norm. Je spreekt door de zaak heen door steeds te zoeken naar het achterliggende belang, omdat je van daaruit eerder tot een oplossing kunt komen. Vanuit de gedeelde belangen ga je vervolgens naar de oplossing zoeken.

Voorbeeld

Het gaat om een terrasvergunning voor een café. De buren zijn ertegen omdat ze kinderen hebben. Door de terrasvergunning ontstaat er herrie. Het belang van de buren is de rust van de kinderen. De kinderen kunnen niet slapen en de buren zelf kunnen ook niet slapen. De exploitant wil een goede relatie met de buren. Qua belangen zijn mensen het met elkaar eens, maar de standpunten verschillen. Regelmatig lost dit zich op, niet door de vergunning te vernietigen of te vervangen, maar door het in stand houden van de vergunning. Een exploitant is vaak bereid om maatregelen te treffen om te voldoen aan de belangen van de buren. Dit zijn oplossingen waar partijen soms prima uitkomen, als de rechter dat een beetje naar elkaar toe masseert.

Mooiste vragen

Stel dat u deze zaak wint, wat zou voor u betekenen/hoe ziet uw wereld er dan uit?

Stel dat u deze zaak verliest, wat zou dat voor u betekenen/hoe ziet uw wereld er dan uit?

Bij de eerste vraag hebben mensen vaak irreële beelden van wat een rechter voor ze kan doen. Doordat deze vraag expliciet te krijgen kan de rechter dit met partijen bespreken. De rechter bespreekt dus op de zitting de verwachtingen, dit is verwachtingenmanagement. Bij de tweede vraag hebben mensen soms ook hele rampenscenario’s voor zich. Aan de hand van deze twee vragen kan je heel goed aan verwachtingenmanagement doen, om de irreële kant eruit te halen. Als mensen reële antwoorden geven, kan je besluiten om op dat pad door te gaan.

Procedurele rechtvaardigheid

Onder juristen is dit pas de laatste tien jaar bekend geworden. Als juristen het hebben over rechtvaardigheid, hebben ze het bijna altijd over distributieve rechtvaardigheid. Het gaat hierbij om het wel of geen recht hebben op iets. Er wordt dus gekeken naar de rechten en plichten inhoudelijk. Het gaat daarbij om verdelende rechtvaardigheid. De rechtenstudie is voornamelijk daarmee bezig. Voor mensen speelt er echter nog meer dan alleen verdelende rechtvaardigheid. Mensen zijn ook heel gevoelig voor de eerlijkheid van de procedure. Het gaat dan om procedurele rechtvaardigheid. Het gaat om de vraag of er op een eerlijke manier wordt beslist of iemand het wel of niet krijgt.

Voorbeeld

Bij het kopen van een goede computer kijk je naar de houding van een verkoper. Eveneens ben je gevoelig voor een goed verzorgde winkel of de kledingstijl van een medewerker. Mensen zijn gevoelig voor de houding van de verkoper. Je zult in een dergelijke gevallen afgaan op allerlei aanwijzingen, die op zichzelf niets te maken hebben met goede computers. Je gebruikt de aanwijzingen om te kijken of het gaat om een betrouwbare winkel of dat het gaat om een oplichter.

Als jurist heb je vrijwel altijd met mensen te maken met mensen die geen jurist zijn. In het bestuursrecht gaat het mensen om iets wat belangrijk voor ze is en waar veel geld mee gemoeid is. De techniek, in dat geval de juridische techniek, waarmee gaat worden beslist ontgaat de mensen geheel. Je bent als jurist straks getraind. Mensen met wie je straks te maken hebt, zijn dat niet. Als jurist moet je dus zorgen dat je vertrouwen wekt bij mensen die met het recht te maken krijgen, maar niets weten over de juridische techniek.

Iemand die de zittingszaal inkomt weet niet langs welke techniek zal worden beslist. In die situatie ga je je richten op aanwijzen. Als juristen moet je dan klaar zijn om niet alleen het juridische debat te kunnen doen, maar ook om iemand het zo te vertellen dat zijn vertrouwen wordt gewekt. Daarvoor zijn een aantal factoren belangrijk. Mensen kijken voornamelijk of ze met respect worden behandeld. Ze kijken er ook naar of ze voice en due consideration heeft. De rechter moet laten zien dat hij de opvatting van de burger in overweging neemt. Vroeger moest de rechter er als een sfinx zitten. De rechter moet bij het verhaal van iemand knikken en aangeven dat hij het begrijpt. Voor de rest gaat het om explanation, duidelijkheid over de procedure. De persoon moet weten hoe de procedure in zijn werk gaat en wat hij wel of niet kan bereiken met de procedure. Wat ook van invloed is, is enige mate van invloed. Dit hoeft niet zo te zijn dat iemand de boel bij elkaar kan regisseren. Vanzelfsprekend is het directe contact van belang. Mensen moeten voelen dat er een mens in een toga achter de tafel zit. Het moet gaan om iemand waarmee ze contact kunnen hebben, om iemand die geen machine is. Al deze elementen zijn van invloed op de procedurele rechtvaardigheid. Het is niet alleen belangrijk dat de uitkomst rechtvaardig is, maar het is ook van belang dat mensen kunnen ervaren dat er rechtvaardig wordt opgetreden.

Gezag

Als mensen de procedure procedureel rechtvaardig ervaren hebben ze meer vertrouwen in de rechter en zullen ze zich beter houden aan de uitkomst. In dat verband moeten we het hebben over het gezag van de rechter. Nederland geldt als een high-trust samenleving. 69% van de mensen vertrouwt in de rechtspraak. Toch is er een probleem. In de huidige samenleving is het gezag niet meer automatisch. Het gezag moet elke keer weer verdiend worden, het moet opgebouwd worden. Eigenlijk is het een gek spanningsveld. Dat ze allebei kloppen heeft te maken met het volgende. Tot de jaren ‘60/’70 van de vorige eeuw stond institutioneel gezag voorop. Mensen hadden vertrouwen in de rechtspraak, het leger, de politie, de regering, etc. Het persoonlijk gezag was daarvan af geleid. Doordat er vertrouwen was in de politie, had men ook vertrouwen in de politieman. Tegenwoordig staat het persoonlijk gezag voorop. Het institutionele gezag is tegenwoordig een afgeleide. Het persoonlijke gezag is een veel breekbaardere relatie. Iemand komt binnen met een algemeen vertrouwen in de rechtspraak. Tegenwoordig is men echter veel gevoeliger voor het persoonlijke. Op het moment dat de rechter iets stoms doet, brokkelt het algemene vertrouwen keihard af. Bovendien zal de rechter het gevoel hebben dat de rechtspraak in Nederland niet deugd. Hier heeft iedere gezagsdrager mee te maken.

Exit en voice

Iemand die ontevreden is kan reageren met exit en voice. De organisatie kan dit accepteren of niet accepteren.

Voorbeeld

 Bij een veranderende receptuur van je koekje moet je op zoek naar een ander koekje. Als je bij een kerkgenootschap zit, en je bent ontevreden met hoe het gaat, is het onwaarschijnlijk dat je weggaat. Je zult dan je stem verheffen. In een liefdesrelatie kan je in een bepaald geval je stem verheffen. Je kan ook besluiten om weg te gaan. Bij lidmaatschap van de maffia zijn beide situaties onverstandig. Bij beide situaties kan het je de kop kosten.

In 1970 zaten mensen nog in allerlei relaties vast. Mensen waren in de meeste gevallen gevonden. Als je dat vergelijkt met nu, zie je dat we een enorme mobiliteit hebben. Als je niet meer tevreden bent over je liefdesrelatie ga je scheiden, als je niet meer tevreden bent over je baan zoek je een andere baan. In de huidige tijd hebben we geleerd dat alles een optie is. Alle relaties die we aangaan zijn voorwaardelijk en tijdelijk. Eind 2014 ging het over de vrije artsenkeuze. De meeste mensen accepteren de dokter die voor hun neus verschijnt. Op het moment dat men de vrije artsenkeuze in wilden perken zorgde dit voor heibel en een politieke rel. Mensen willen in de huidige tijd een optie hebben, ook al maken ze er bijna nooit gebruik van. Alles in ons huidige leven is bijna vloeibaar.

Voor gezagsdragers is dit moeilijk. Mensen zijn dus gewend dat alle relaties tijdelijk en voorwaardelijk zijn, ze hebben altijd een optie. Bij de rechter geldt dat allemaal niet. De rechter is jou toegewezen. In de huidige tijd zie je daarom dat het aantal wrakingsverzoeken toeneemt, omdat mensen zijn gewend om een optie te hebben. Mensen maken in dat geval gebruik van ‘voice’. Dit past bij het feit dat mensen altijd een optie willen hebben en dat er sprake is van een opt-out. Dat maakt dus ook dat gezagsdragers in de huidige tijd veel harder moeten werken om hun gezag te behouden. Het enkel verrichten van goed werk is niet genoeg. De gezagsdragers moeten goed hun werk doen en de mensen ervan overtuigen dat ze goed hun werk doen. Ze moeten als het ware verantwoording afleggen.

In de jaren ’60 steeg het gezag wanneer mensen iemand niet begrepen. Wanneer je tegenwoordig iemand niet begrijpt is die persoon slecht. Denk hierbij aan een dokter. In de jaren ‘60/’70 ging men er dus vanuit dat het een geleerd iemand was. Tegenwoordig is het uitleggen wat je doet een deel van het winnen van gezag. Als je het niet uit kan leggen verlies je als gezagsdrager je gezag.

De hardware van gezag

Je kunt denken aan het gerechtsgebouw, een toga, en het portret van Koningin Beatrix. Veel mensen binnen de rechtspraak zeggen dat dit allemaal van belang is, omdat het gezag opwekt. Het gaat hierbij echter om symbolen van het oude gezag, van institutioneel gezag. Het gaat om indrukwekkende, anonieme rechtspraak. Ze creëren allemaal afstand tot de burger, met name de toga. Als je wilt focussen op persoonlijk gezag heb je alleen maar last van die toga. Hij zit in de weg aan het uitvoeren van lichaamstaal. Als je de lichaamstaal niet kunt zien, vertrouw je iemand minder.

Als je als gezagsdrager wilt werken aan persoonlijk gezag spelen er hele andere dingen. Het gaat hierbij om het geven van informatie, communicatie en responsiviteit. Als rechter moet je je realiseren dat je niet zomaar een machthebber bent, maar dat juist de burger vraagt om een beslissing te nemen. Als rechter beantwoord je aan verzoek en je moet ook verantwoording afleggen over hoe je daaraan voldoet. Als rechter moet je dus openstaan voor een gesprek met de burger. Je legt verantwoording af over het ingrijpen in die zaak. Daarmee komt het woord dialoog naar boven. De dialoog behoudt het huidige gezag.

Valkuilen van het nieuwe gezag

Je loopt het risico dat je te populair gaat doen, dat je een allemans vriend wordt. In het politieke kader zou je daarbij kunnen denken aan Jesse Klaver. Als je heel transparant communiceert als rechter loopt je het risico dat je partijdig overkomt. Als je nog verder doorschiet kan het weleens zijn dat je ook echt daadwerkelijk partijdig wordt. Als je echt een gesprek aangaat is de kans groter dat je het als rechter zijnde ook echt gaat vallen. Er is dus een risico dat je loopt. Bij het koud communiceren loop je veel minder risico om partijdig te worden. De zitting duurt op zijn langst 45 minuten, de rechter is toch geen psycholoog. Kan de rechter wel echt een gesprek aangaan over iemand zijn persoonlijke gebreken.

Valkuilen oud gezag

De valkuil is dan dat je totaal onbegrijpelijk wordt. Denk hierbij aan het voorbeeld van de onbegrijpelijke arts. De rechter is bang voor emoties en hij is bang om al te veel begrip te tonen. De rechter kan zich verdedigen tegen de emoties, omdat hij niet weet hoe hij er mee om moet gaan. Als de rechter vasthoudt aan het oude gezag wordt hij uiteindelijk betekenisloos. Mensen zullen uiteindelijk andere wegen vinden om hun geschillen op te lossen.

We moeten hier wel een idee over hebben. Het is duidelijk wat het moderne gezag vereist. De komende jaren moeten we een discussie hebben over de verhouding tot de plaats en taak van de rechter. De taak van de rechter is sowieso om juridische puzzels op te lossen. Trekt de rechter geen taken naar zich toe als hij zich bezig gaat houden met het achterliggende conflict?