De rechtsstaat: ‘Wachten op een nieuwe dageraad?’ Is over de rechtsstaat de nacht gevallen, nu instituties zoals de onafhankelijke rechtspraak en de gebondenheid van het bestuur aan grondrechten ter discussie worden gesteld? - Hirsch Ballin - 2011

Inleiding

De wijze waarop het recht wordt gesproken en de gebondenheid van het bestuur aan de grondrechten is een discussie die bij velen weerstanden oproept. Op deze discussie reageren met de redenering, dat grondrechten en internationale verplichtingen gerespecteerd worden, volstaat niet. De overtuiging moet zodanig van aard zijn dat de rechtsstaat wordt gewild, gevierd en gedragen.

Kern

Vroeger was het voornamelijk de juristen die over ‘de rechtsstaat’ spraken. Maar tegenwoordig wordt de term ook als trefwoord gebruikt voor de overheid die het recht handhaaft. De rechtsstaat dient er immers juist toe, de overheid aan banden te leggen. Maar voor verscheidene juristen was dit de wereld op z’n kop: Het is de overheid die de rechtsstaat aan zijn burgers oplegt. Dat commentaar was systematisch correct, maar verloor toch iets wezenlijks uit het oog: Als we wensen dat burgers vertrouwen hebben in de rechtsstaat, dan gaat het niet alléén om dat het recht bescherming biedt tegen onbehoorlijk overheidsoptreden, maar dat burgers ook erop kunnen rekenen dat wetsovertreders op hun plichten worden gewezen.

De relatie tussen de rechtsstaat en de cultuur is een essentieel element die door juristen verwaarloost wordt. Het tijdig herkennen van opvoedingsproblemen, bestraffen met preventie als doelstelling en het voorbereiden van een terugkeer in de samenleving vallen ook onder het bereik van het krachtig en doordacht optreden. Volgens de auteur horen deze onderdelen ook bij de maatvoering die een rechtsstaat eigen moet zijn. Dit lijkt heel wat anders dan de verdediging van de rechtsstaat waar juristen vaak mee zijn opgevoed. Proportionaliteit en subsidiariteit vereisen ‘niet teveel’, maar ook ‘niet te weinig’.

Een tweede element dat wél stevig in de juridische begripsvorming verankerd is, is de rechtsstaat als garant van de grondrechten. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Nederland de effectieve bescherming van grondrechten en mensenrechten tot grondslag van onze rechtsorde gemaakt. Daarentegen bestaat In de politiek een benadering waarbij grondrechten als hinderlijk voor het gewenste beleid worden gezien: Dit wordt ondersteunt met de redenering dat het nóg mooier zou zijn als men bij het optreden tegen misbruik en dwang in huwelijks-en gezinsemigratie minder last zouden hebben van het fundamentele recht op huwelijks- en gezinsvorming: Zie: Art.8 EVRM. Hierbij gaat wel een waarschuwing vooraf: Wie democratie en grondrechten van de mens als kenmerk van een rechtsstaat tegen elkaar uitspeelt, maakt hierbij meer dan een denkfout.

De derde en laatste element van de rechtsstaat is: de rol van de rechter. Zij zijn onafhankelijk omdat ze gebonden zijn aan wet en recht. De mogelijkheden van hoger beroep en cassatie verkleinen het risico van fouten die iemand definitief in onverdiend ongeluk stort. Dat is echt de reden waarom de rechtsstaat ankerplaats van vertrouwen kan en moet zijn.

Slot

Vaak wordt aangevoerd dat rechters niet gekozen zijn, en politici wel. Dat klopt: Politici worden gekozen en rechters niet. Maar de legitimatie van politici ligt niet enkel in het feit dat ze gekozen zijn. Ze zijn gekozen op grond van een constitutionele democratie. Democratische macht is altijd beperkte macht. Denk hierbij aan de scheiding van drie machten: Trias Politica. Omgekeerd is het een dure plicht van de rechter de democratisch gelegitimeerde bestuurders aan de basis van hun bevoegdheden te houden. De rechters ontlenen dus hun legitimatie aan diezelfde constitutie.