Wat is het doel van afbakeningen?

Het is belangrijk de grens tussen wetenschap en pseudo-wetenschap aan te geven, zowel om theoretische als praktische redenen. Echte wetenschap moet worden gescheiden van zijn "lookalikes". Dat is bijvoorbeeld belangrijk in de zorg, rechtszaal en journalistiek. Na Laudan's "death certificate" in 1983 leek het werken aan de afbakening te zijn afgenomen: hierin zegt hij dat het niet gaat lukken om goede criteria te vinden om de grote hoeveelheid verschillende mogelijke wetenschappelijke methoden aan te meten. Maar nu is het weer actueel en sommige filosofen zeggen dat criteria niet per se nodig zijn, maar dat het op andere manieren vastgesteld kan worden of met behulp van meer discipline-specifieke criteria. 

Wat is de "wetenschap" in pseudo-wetenschap?

Het woord "pseudo-wetenschap" heeft automatisch al een waardeoordeel in zich, het is namelijk een lasterlijke term. Hoe dit waardeoordeel wordt gespecificieerd is controversieel. Dit waardeoordeel volgt op het feit dat het woord "wetenschap" al een soort waardeoordeel in zich heeft, ook al is dat minder aanwezig. Als iets "wetenschap" wordt genoemd impliceert dat namelijk dat het positief bijdraagt aan onze kennis. Maar naast een beschrijvende kant is er ook een normatieve kant in hoe het woord vaak wordt gebruikt. Het concept van "wetenschap" komt uit een heel historisch proces en is door veel omstandigheden beïnvloed. Om de term niet te ingewikkeld te maken moet er worden gefocust op een van de twee kanten. In deze tekst zal meer op de normatieve kant worden gefocust: dus de fundamentele betekenis van "wetenschap". 

Het Engelse woord "science" wordt vooral gebruikt voor de natuurwetenschappen. Maar ook politiek en sociologie worden hierbij meegerekend als wetenschap, terwijl onderzoek in literatuur en geschiedenis niet altijd zo wordt genoemd. Het Duitse woord "Wissenschaft" is dan veel breder en neemt alle academische richtingen mee. De Duitse term is omdat hij meer compleet is, meer adequaat in het afbakenen van het type systematische kennis dat van belang is als je het onderscheid wil maken tussen wetenschap en pseudo-wetenschap. 

Uiteindelijk hebben alle verschillende academische richtingen als doel om systematisch en kritisch te onderzoeken om optimaal te begrijpen hoe iets te werk gaat. De verschillende disciplines die de "community of knowledge disciplines" vormen worden alsmaar meer onderling afhankelijk, en zo komen de verschillende gebieden (bijv. geesteswetenschappen en natuurwetenschappen) steeds meer samen.

De "community of knowledge discliplines" zoals de natuur-, geestes- en sociale wetenschappen staan dus tegenover bewegingen als homeopathie, creationisme, astrologie en bijvoorbeeld Holocaust ontkenning, die in strijd staan met de methodes en resultaten van de "community of knowledge disciplines". 

Wat is de "pseudo" in pseudo-wetenschap?

Wat houden non-, on-, en pseudo-wetenschap in?

Het begrenzen van wetenschap is niet hetzelfde als de grens aangeven tussen wetenschap en pseudo-wetenschap, want dit is te simpel. Niet alle non-wetenschap is namelijk pseudo-wetenschap. Religie en metafysica zijn voorbeelden van non-wetenschap. Mahner gebruikte de term "parawetenschap" om non-wetenschappelijke maar niet pseudo-wetenschappelijke fenomenen aan te geven. 

Er zijn verschillende wetenschaps-ontkennende termen. "Onwetenschappelijk" is een minder breed concept dan "non-wetenschappelijk", omdat het een echte tegenstelling met wetenschap weergeeft. "Pseudo-wetenschappelijk" is dan weer een minder brede term en dekt de pogingen tot wetenschap die niet lukken, dus eigenlijk de "slechte wetenschap". Pseudo-wetenschap is eigenlijk onechte wetenschap, en gaat om ideeën die ten onrechte als ideeën worden beschouwd die gebaseerd zijn op wetenschappelijke waarheden/methodes. 

Wat is een veelvoorkomende beschrijving van pseudo-wetenschap?

Veel kenners zeggen ook dat pseudo-wetenschap non-wetenschap is, die zich voordoet als wetenschap. Deze mensen zeggen dat om pseudo-wetenschappelijk genoemd te worden, iets moet voldoen aan twee criteria: 1. het is niet wetenschappelijk en 2. er wordt geprobeerd te doen alsof het wetenschappelijk is.

Wat is het doctrinale component?

Een probleem met voorgenoemde criteria is dat het te breed is, er zijn namelijk fenomenen die beide criteria hebben maar alsnog niet worden gezien als pseudo-wetenschap. Een voorbeeld is wetenschapsfraude. Hierdoor is er een groep kenners die aangeeft dat er iets in de criteria mist en wel nodig is om iets pseudo-wetenschap te noemen, namelijk: "deviant doctrine": oftewel, iets wordt pseudo-wetenschap genoemd als er wordt volgehouden om "nepwetenschap" te promoten. Dus het is geen incident maar een bewuste, aanhoudende poging. Dit is de reden dat wetenschapsfraude niet vaak als pseudo-wetenschap wordt gezien.

Wetenschap kan zowel op geïndividualiseerde als ongeïndividualiseerde manier worden bekeken. De geïndividualiseerde kant houdt in dat bijvoorbeeld astronomie en biochemie verschillende wetenschappen zijn, terwijl de ongeïndividualiseerde kant zegt dat ze deel zijn van dezelfde wetenschap; dat het voorbeelden zijn van dezelfde intellectuele activiteit. Dit verschil is belangrijk want bij pseudo-wetenschap is er geen verenigd beeld zoals bij wetenschap, iets gaat dan om een specifieke richting van de pseudo-wetenschap. 

Met dit in oogpunt genomen kan criteria 2 worden vervangen door: 2. het is deel van een non-wetenschappelijke doctrine, waarbij wordt gedaan alsof iets wetenschappelijk is.

Bij pseudo-wetenschap wordt ook gedaan alsof iets een gesloten zaak is, terwijl wetenschap volgens de meeste kenners juist gaat om een methode om dingen te (blijven) testen. 

Wat houdt een breder beeld van pseudo-wetenschap nog in?

Doctrines die pseudo-wetenschappelijk worden genoemd lijken niet eens altijd op wetenschap. Daarom nam Grove onder pseudo-wetenschap ook de doctrines op die proberen alternatieven te geven op wat wetenschap zegt, of proberen te claimen dat ze kunnen uitleggen wat wetenschap (nog) niet kan uitleggen. Lugg zei ook: helderzienden zijn pseudo-wetenschappelijk, of ze nou gelijk hebben of niet, en ook al pretenderen ze niet wetenschappelijk te zijn. 

Met dit in oogpunt genomen kan criteria 2 weer worden vervangen, door: 2. het is deel van een doctrine, waarbij wordt gedaan alsof de meest betrouwbare kennis die voorhanden is over dit onderwerp wordt toegepast. 

Vaak houden kenners de vorige criteria theoretisch aan, maar wordt de laatstgenoemde eigenlijk toch het meest gebruikt. Het maakt het wel verwarrend want het kan dus verschillen per gebruikte criteria of iets als pseudo-wetenschap wordt benoemd.

Wat zijn de doelen van de afbakeningen?

De afbakeningscriteria kunnen voor alle verschillende (pseudo)-wetenschappelijke elementen in principe goed worden gebruikt, dus voor bijvoorbeeld de theorie, de wetenschappelijke vraag, de specifieke methode, enzovoort. Het is meer problematisch of een van deze elementen fundamenteel genoeg is om de andere elementen buiten beschouwing te laten. 

Derksen wil met het afbakenen focussen op de (pseudo)-wetenschapper, dus de persoon. Zijn argument is dat pseudowetenschap rust op wetenschappelijke (valse) voorwendselen, en dat deze te maken hebben met en komen van de persoon. Maar het is eigenlijk de kritische houding en rationaliteit die in instituties zit, en niet persoonlijke kenmerken, die wetenschap onderscheidt van non-wetenschap. Want: iemand die magie beoefent in een pre-geletterde maatschappij is niet per se minder rationeel dan een moderne wetenschapper, maar er is geen intellectuele omgeving die rationeel en kritisch meekijkt. 

Wat is de rol van tijd in het afbakenen?

Sommigen zeggen dat dit "tijdloos" moet zijn. Maar dat betekent dat iets wat vroeger als wetenschap werd gezien nu ook als wetenschap zou moeten worden gezien, en dat houdt natuurlijk geen stand. Wetenschap gaat juist om verbetering en groei en is niet tijdloos. De veranderlijkheid van wetenschap maakt het afbakenen wel moeilijker. Derksen gaf naast die reden nog 2 andere redenen waarom afbakenen moeilijk is: wetenschap is heterogeen en zelfs gevestigde wetenschap is niet altijd vrij van fouten. 

Wat zijn alternatieve criteria voor het afbakenen?

Wat is het beeld vanuit "logical positivism?"

In 1930 ontwikkelden zij verificationist benaderingen voor wetenschap. Het idee was dat wetenschap van metafysica kon worden gescheiden door in principe te verifiëren te zijn. Dit wordt vaak genoemd als het over de afbakening tussen wetenschap en pseudo-wetenschap gaat, maar dat is niet helemaal accuraat omdat het toen om het verschil tussen wetenschap en metafysica ging, dus om iets anders.

Wat is het beeld vanuit "falsificationism?"

Popper zei dat het afbakeningsprobleem de sleutel was tot de meeste fundamentele problemen in de filosofie van wetenschap. Hij wees controleerbaarheid als criterium af, en kwam in plaats daarvan met het criterium van falsifieerbaarheid: dus een theorie moet, om wetenschappelijk te zijn, ook criteria hebben waardoor de theorie evt. kan worden verworpen. Het gaat bij hem om de logische structuur van theorieën. Maar dit criterium kreeg kritiek, want er zijn ook pseudo-wetenschappelijke theorieën die weerlegbaar zijn: bijvoorbeeld astrologie is getest en faalde. Poppers beschermers geven aan dat zijn criterium niet genoeg is, maar wel noodzakelijk, en dat hij ook als criterium geeft dat de theorie goed wordt getest en dat negatieve uitkomsten worden geaccepteerd. Maar Popper heeft veel tegenstrijdige en vage dingen gezegd, waardoor wat hij precies bedoelde met zijn falsificationism niet altijd duidelijk werd.

Wat is het beeld vanuit "puzzle-solving?"

Kuhn ging tegen Popper in. Hij vond dat Poppers theorie eigenlijk alleen voor zeldzame gevallen kon worden gebruikt, als het om een hele theorie ging. Hij vond dat in de "normale wetenschap", tussen de revolutionaire theorieën door, de kenmerken van wetenschap het meest naar voren kwamen. Dan gaat het om het oplossen van puzzels, wat Kuhns criterium is voor wetenschap. Bijvoorbeeld het verschil tussen astrologie en astronomie: in de astronomie kon je volgens Kuhn puzzels oplossen, als een uitkomst niet goed was loste je het op door de theorie aan te passen of meer te meten. In de astrologie werkt dat niet. Popper was het zwaar oneens met Kuhn, maar had ook een andere definitie van puzzels. 

Wat is het beeld vanuit wetenschappelijke vooruitgang?

Lakatos vond dat Poppers criterium feiten te niet deed, paste hem daarom aan en noemde het: "sophisticated (methodological) falsificationism". Volgens hem moet je niet kijken naar een theorie of hypothese maar naar een heel onderzoeksprogramma, gekenmerkt door een serie theorieeën die elkaar telkens vervangt. Als niet elke nieuwe theorie meer empirische inhoud heeft dan de vorige, is het volgens hem pseudo-wetenschap. 

Volgens Thagard is het pseudo-wetenschap bij 2 criteria: 1. de theorie gaat niet vooruit, en 2. er wordt weinig moeite gedaan om de theorie verder te helpen en de onderzoekers werken niet helemaal eerlijk. Dus hier kan een theorie nonprogressief zijn maar als er hard en goed wordt gewerkt het wel als wetenschap worden beschouwd.

Rothbart kwam met het eligibility criterium. Hij keek naar de normen die je in acht moest nemen als je een theorie ging testen, en naar de normen om te bepalen of een theorie überhaupt getest moest worden. De daarvoor benodigde eligibility criteria houden in dat de theorie het succes van de rivaliserende theorie moet inkapselen, en dat de theorie met testbare implicaties moet komen die inconsistent zijn met die van de rivaal. 

Reisch zei dat een bepaald veld niet wetenschappelijk was als het niet te passen valt binnen de bestaande wetenschappen. 

Wat is het beeld vanuit epistemische normen?

Merton kwam ermee om de criteria te baseren op de value base van wetenschap. Volgens hem wordt wetenschap gekenmerkt door een ethos, die bestaat uit vier sets van institutional imperatives:

1. Universalism. De afwijzing of acceptatie van bepaalde claims mag niet afhangen van de persoon. Het gaat om vastgestelde, objectieve criteria.

2. Communism. De resultaten van wetenschap horen toe aan de gemeenschap, niet aan een persoon of groep. 

3. Disinterestedness. Er moet een bepaald "instutional control" zijn om persoonlijke of ideologische motieven van onderzoekers weg te nemen.

4. Organized skepticism. Wetenschap mag ook nauwkeurig onderzoek omvatten in velden die voor sommigen waarheid zijn (bijvoorbeeld in het geloof). 

Zijn ideeën worden vaak weggezet als te gesimplificeerd.

Wat zijn de multi-criteria benaderingen?

Behalve natuurlijk Merton's theorie hebben de meeste voorgenoemde theorieeën maar een criterium. Maar er zijn ook lijsten aan criteria om pseudo-wetenschap te herkennen, bijvoorbeeld:

1. Belief in authority. Sommige mensen bepalen wat goed of fout is.

2. Unrepeatable experiments. Anderen kunnen niet, met dezelfde uitkomst, het na doen.

3. Handpicked examples. Er worden voorbeelden gebruikt die niet altijd representatief zijn voor de hele categorie.

4. Unwillingness to test. 

5. Disregard of refuting information. 

6. Built-in subterfuge. Het testen van de theorie is zo aangepakt dat de theorie alleen maar bevestigd kan worden.

7. Explanations are abandoned without replacement. 

Veel kenners, zoals Bunge, zeggen dat alleen multi-criteria lijstjes voldoende zijn voor het herkennen van pseudo-wetenschap. Dupré zei dat wetenschap het best kan worden begrepen als een "Wittgensteinian family resemblance concept": er is een set aan kenmerken die wetenschap weergeven, en elk deel van wetenschap zal sommige kenmerken hebben, maar geen een zal ze allemaal hebben. Een minimaal criterium van wetenschap: het is een systematische zoektocht naar kennis, waarbij de validiteit niet afhangt van de persoon maar door iedereen gecheckt of ontwikkeld kan worden.

Wat zijn nog termen om pseudo-wetenschap te beschrijven?

Wat is "science denialism"? 

Terwijl sommige pseudo-wetenschap graag eigen theorieeën wil promoten ("pseudo-theory promotion", zoals astrologie), wil sommige pseudo-wetenschap juist wetenschap bevechten ("science denialism", zoals het ontkennen van klimaatverandering). Soms worden beide vormen ook gecombineerd. Voor "science denialism" worden vaak niet-kloppende controverses in het leven geroepen.

Wat is "skepticism"? 

Er zijn drie verschillende gebruiken/betekenissen van de term "skepticism":

• Een filosofische methode, waarbij wordt getwijfeld aan claims die voor waar worden aangenomen (= "philosophical skepticism")

• De kritiek op pseudo-wetenschap (= "defence of science") 

• Kritiek op bepaalde gebieden die wetenschap heeft aangetoond (bijvoorbeeld, ontkenners van klimaatveranderingen noemen zichzelf dan sceptici, dan ook wel weer "pseudosceptici" genoemd) (= "science denialism")

Wat houdt "resistance to the facts" in?

Dit is het niet willen accepteren van ondersteunde feiten.

Eenheid vinden in diversiteit

Ook al verschillen de verschillende genoemde criteria, vaak leidt het wel tot dezelfde keuze in wat pseudo-wetenschap is of niet. Natuurlijk zijn er sommige puntjes van twijfel, zoals Freud's psychoanalyse, maar er is vooral veel consensus. Toch moet er meer duidelijk worden hierin, en zijn er ook veel andere gebieden waar in verdiept kan worden, zoals bijvoorbeeld de afbakening tussen wetenschap en andere betrouwbare non-wetenschappelijke kennis.