Wat is het effect van stress op diabetes en het metabolisme? - Chapter 4

In dit hoofdstuk wordt het effect van stress op diabetes en het metabolisme besproken.

Waar haalt het lichaam zijn energie vandaan tijdens een stresssituatie?

Er is direct energie nodig bij een acute stresssituatie. Het lichaam haalt de benodigde energie dan uit vet, de lever of uit de spieren die op dat moment niet nodig zijn.

Het lichaam haalt het voedsel dat mensen eten uit elkaar om het te gebruiken en op te slaan en deelt het op in de volgende moleculen:

• Aminozuren: dit zijn de bouwstenen van proteïne.
• Suikers: later maakt het lichaam hier complexere suikers van.
• Vetzuren en glycerol: dit zijn de bouwstenen van vet.

Enzymen in de maag en de darmen bewerkstelligen het bovenstaande. Enzymen zijn chemische stoffen die complexe moleculen kunnen doen afnemen. De verkregen bouwstoffen komen in de bloedstroom terecht. Het bloed vervoert ze naar de cellen in het lichaam die deze stoffen nodig hebben.

Het lichaam slaat overtollige bouwstoffen op. Enzymen in vetcellen kunnen vetzuren en glycerol aan elkaar koppelen, zodat er triglyceriden ontstaan. Cellen in de spieren en lever hechten vooral glucosemoleculen aan elkaar. De ontstane glucosekettingen heten glycogen. Enzymen in verschillende cellen in het lichaam binden op die manier ook aminozuren aan elkaar, waardoor proteïnen ontstaan.

De alvleesklier scheidt het hormoon insuline uit. Insuline zorgt ervoor dat de bouwstoffen bij de juiste cellen komen en zorgt op die manier voor de stofwisseling in de toekomst.

Bij regelmatig eten, scheidt de alvleesklier al bij voorbaat insuline uit, nog vóórdat het glucosegehalte in het lichaam is gestegen. Het parasympatische zenuwstelsel stuurt dit aan. Dit vermogen van het lichaam is een goed voorbeeld van de anticiperende kwaliteit van de allostatische balans.

Hoe werkt mobilisatie van energie tijdens een stressfactor?

Het afbreken van voedsel is precies wat het lichaam moet doen na te veel eten. Het is echter ook precies wat het lichaam niet moet doen bij een bedreigende stressfactor. Het lichaam scheidt minder insuline uit tijdens een grote stressfactor, omdat het lichaam het sympatische zenuwstelsel inschakelt en het parasympatische zenuwstelsel uitschakelt. De uitgescheiden glucocorticoïden voorkomen dat er bouwstoffen naar de vetcellen worden vervoerd. Dit werkt de werking van de nog rond circulerende insuline tegen.

De vrijgekomen stresshormonen keren het opslagproces van voedingsstoffen om, zodat er energie vrijkomt. Het gaat om de volgende hormonen:

• Glucagon.
• Epinefrine.
• Norepinefrine.

In de vetcellen worden triglyceriden uit elkaar gehaald, waardoor verzuren en glycerol weer vrijkomen in de circulatie. Deze hormonen zetten glucogen ook weer om in glucose, wat vervolgens weer in de bloedstroom komt.

Dezelfde hormonen zetten de niet gebruikte proteïnes in de spieren weer om in aminozuren. Het lichaam stuurt deze aminozuren vervolgens naar de lever, waar de lever het omzet in glucose voor energie. Dit is nodig, omdat aminozuren geen energiebronnen zijn en glucose wel. Dit aanmaken van glucose door de lever heet gluconeogenesis.

Door al deze processen ontstaat er zeer veel energie voor de spieren, waardoor er actie ondernomen kan worden.

Glucocorticoïden en andere stresshormonen blokkeren tijdens een stressreactie de opname van energie in de spieren en in vetcellen. Tijdens de stressreactie zijn spieren die nodig zijn echter in staat om deze blokkade te doorbreken en voldoende bouwstoffen te bemachtigen. Dit zorgt ervoor dat alleen de benodigde spieren energie krijgen.

Er zijn mensen met bepaalde ziekten waarbij het lichaam onder andere te lage niveaus van glucocorticoïden en/of epinefrine en norepinefrine heeft. Het lichaam heeft dan te weinig energie tijdens een stressreactie, omdat het de bovenstaande processen niet in werking kan stellen.

Waarom worden mensen ziek?

Het te vaak activeren van de stressreactie kan problemen in de stofwisseling veroorzaken. Iedere keer dat het lichaam energie opslaat en vervolgens weer opneemt, verliest het een deel van de energie. Het kost veel energie om de bouwstoffen uit de circulatie te halen en via enzymen aan elkaar vast te maken en op te slaan. Vervolgens kost het weer energie om de enzymen de bouwstoffen uit elkaar te laten halen en de lever heeft energie nodig om glucose aan te maken. Bij het te vaak actieveren van de stressreactie verliest het lichaam dus veel energie.

Bovendien is het slecht voor de spieren. Deze bevatten namelijk veel proteïnen die deels afgebroken worden tijdens stress. De spieren krijgen te weinig kans om te herstellen als het lichaam de stressreactie te vaak activeert. Er is echter een enorme hoeveelheid stress nodig om serieuze schade aan te brengen, omdat de spieren maar een kleine volumevermindering ondergaan bij iedere stressreactie.

Wat is myopathie?

In sommige gevallen geven clinici patiënten grote hoeveelheden glucocorticoïden, hierdoor kan myopathie ontstaan. Dit houdt in dat de spieren steeds verder afgebroken worden. Dit ziet men ook in patiënten die gedurende een lange tijd bedlegerig zijn.

Bovendien is het slecht als vet en glucose vaak in de bloedstroom circuleert, omdat dan de kans groter is dat het zich gaat hechten aan beschadigde bloedvaten. Dit vergroot de kans op atherosclerose. Ook de slechte vorm van cholesterol (low-density lipoprotein-associated cholesterol, oftewel LDL cholesterol) speelt een rol bij het krijgen van atherosclerose. Dit soort cholesterol hecht zich vast aan de beschadigde bloedvaten, terwijl goede cholesterol (high-density lipoprotein-associated cholesterol, oftewel HDL cholesterol) verwijderd is van de beschadigde bloedvaten en onderweg is naar de lever om afgebroken te worden. Het totale cholesterolgehalte in het bloed is niet zo betekenisvol, omdat er twee verschillende soorten cholesterol bestaan. De processen in het lichaam verhogen het LDL cholesterolgehalte en verlagen het HDL cholesterolgehalte tijdens stress.

Wat is diabetes?

Bij sommige mensen ziet het immuunsysteem de cellen in de alvleesklier die insuline uitscheiden als vijandige cellen en valt deze aan. Deze auto-immuunziekte heet jeugddiabetes. Een andere naam voor deze soort diabetes is diabetes type 1, of insulineafhankelijke diabetes. Doordat zo iemand te weinig of geen insuline uit kan scheiden, is hij niet goed in staat om glucose op te nemen in de cellen die ervoor bedoelt zijn. Om deze reden sterven cellen uit, is er niet genoeg energie en functioneren verschillende organen niet goed. Bovendien blijven glucose en vetzuren dan circuleren in de bloedstroom, waardoor de kans op atherosclerose groter is.

Iemand met diabetes moet met insuline spuiten ervoor zorgen dat het insulinegehalte voldoende hoog blijft. Wanneer dit niet het geval is, krijgen cellen te weinig energie en het glucosegehalte wordt te hoog. Te veel insuline is echter ook niet goed. Dit kan leiden tot te weinig energie voor de hersenen, wat weer kan leiden tot een shock en zelfs een coma en neuronen die schade toebrengen.

Bij een diabeet is het belangrijk dat de stofwisseling evenwichtig verloopt. Hoe beter de stofwisseling, des te minder de kans op complicaties en des te hoger de levensverwachting is.

Glucocorticoïden zorgen er voor dat vetcellen minder gevoelig worden voor insuline. Deze vetcellen maken bepaalde hormonen aan die ervoor zorgen dat andere weefsel ook minder gevoelig raken voor insuline. Stress zorgt dus voor weerstand tegen insuline. Deze weerstand tegen insuline is vooral slecht voor mensen die jeugddiabetes hebben. Wanneer zij chronische stress hebben, gaan deze mensen zich slecht voelen, totdat ze er achter komen dat het komt doordat hun insulinegehalte te laag is. Ze moeten dan meer insuline inspuiten, waardoor de cellen nog meer weerstand kunnen gaan bieden. Wanneer de stressfactor voorbij is, is het voor deze personen erg moeilijk om in te schatten wanneer ze weer minder insuline hoeven spuiten, omdat verschillende delen in het lichaam op verschillende momenten weer hun normale sensitiviteit voor insuline terugkrijgen.

Onderzoeken hebben aangetoond dat mensen in de drie jaren vóór het begin van jeugddiabetes significant meer grote stressfactoren hadden dan anderen. Regelmatige stress en/of grote stressreacties vergroten mogelijk de kans op het ontstaan van jeugddiabetes, versnellen de ontwikkeling van jeugddiabetes en kunnen zorgen voor grote complicaties als de ziekte zich eenmaal helemaal ontwikkeld heeft.

Kan diabetes ook op latere leeftijd ontstaan?

Diabetes kan ook ontstaan op latere leeftijd. Het probleem ligt dan niet bij een tekort aan insuline, maar bij een fout van de cellen om te reageren op insuline. Dit soort diabetes wordt daarom ook wel insulin-resistant diabetes genoemd. Een andere naam hiervoor is diabetes type 2.

Wanneer men ouder wordt, wordt men vaak iets dikker en tegelijk iets minder actief. Dit vergroot het risico op diabetes type 2. Het heeft te maken met verschijnselen die in de Westerse wereld vaak samengaan met ouder worden en staat los van het ouder worden zelf. Mensen die oud zijn, maar niet dik zijn, hebben geen vergroot risico op dit type diabetes.

Het aantal vetcellen in het lichaam staan vast in de volwassenheid. Deze vetcellen kunnen vol raken. Als dit het geval is, kunnen overtollige vetzuren niet meer opgeslagen worden en zullen deze door het lichaam circuleren, met alle gevolgen van dien (zoals atherosclerose). De vetcellen zullen minder responsief worden ten opzichte van insuline en deze cellen nemen minder glucose op.

De overvolle vetcellen scheiden bovendien hormonen uit die ervoor zorgen dat ook andere vetcellen en spieren resistent worden tegen insuline. De alvleesklier reageert hierop door steeds meer insuline uit te scheiden, totdat de cellen die de insuline uitscheiden vernietigd worden. In dit geval heb je jeugddiabetes gekregen. Dit is onomkeerbaar, terwijl de diabetes type 2 hersteld kan worden door gewicht te verliezen.

Stress heeft dus een ongunstige werking op dit soort diabetes, omdat dit er voor zorgt dat je vetcellen minder responsief zijn voor insuline en dat er vetzuren en glucose door de bloedstroom circuleren.

In de Westerse wereld en met name in de VS hebben steeds meer mensen last van overgewicht en lijden ook steeds meer mensen aan deze diabetesvorm voor volwassenen. Bovendien worden de mensen die deze vorm van diabetes krijgen steeds jonger. Zelfs onder kinderen komt deze vorm al vaker voor dan jeugddiabetes. De voornaamste oorzaken hiervan zijn het meer eten van (ongezond) voedsel en minder bewegen.

Wat houdt het metabolisch syndroom in?

Het stofwisselingssysteem en het systeem van hart en vaten zijn nauw met elkaar verbonden. Het metabool syndroom (een stofwisselingsziekte, ook wel ‘syndroom X’ genoemd) heeft te maken met de connectie tussen deze twee systemen.

Er zijn verschillende dingen die verkeerd kunnen gaan in het lichaam:

• Verhoogd insulineniveau.
• Verhoogd glucoseniveau.
• Verhoogde bloeddruk.
• Insulineweerstand.
• Té veel LDL-cholesterol.
• Té weinig HDL-cholesterol.
• Té veel vet of cholesterol in het bloed

Wanneer iemand last heeft van meerdere van deze dingen, lijdt diegene aan het metabool syndroom. Het metabool syndroom voorspelt ook de kans op andere grote ziekten, zoals hartaanvallen en beroertes. Dit is gebleken uit een onderzoek van Seeman.

Het kan voorkomen dat alle bovenstaande niveaus nog net binnen de medische grenzen liggen, maar dat er meerdere niveaus tegelijk erg hoog zijn. Deze mensen hebben dan veel kans op het metabool syndroom en ook op ernstige ziekten. Hetzelfde gebeurt bij stress.