Wat wordt verstaan onder psychologische stress? - Chapter 13

In dit hoofdstuk wordt besproken wat wetenschappers onder psychologische stress verstaan.

Op het gebied van de biologie komen verschillende deelgebieden samen, waaronder fysiologie en psychologie. Ieder deelgebied levert zijn eigen specifieke bijdragen. Zo werd bijvoorbeeld ontdekt dat de hersenen verschillende feedbacksystemen hebben. Deze systemen geven aan of bijvoorbeeld het ideale niveau van glucocorticoïden al bereikt is of niet. De ene keer meten de hersenen vooral de kwantiteit van de glucocorticoïden. De andere keer meten ze vooral de snelheid waarmee het niveau telkens verandert. Ook hebben de verschillende deelgebieden samen ontdekt dat het lichaam niet alleen goed in staat is om iets stressfactoren waar te nemen, maar dat het ook perfect kan inschatten hoe ver en hoe snel bepaalde niveaus zullen afwijken van hun ideale niveau.

Later werd er ontdekt dat psychologische factoren de stressreactie kunnen regelen. Twee stressfactoren die volkomen identiek zijn en de allostase in het lichaam in gelijke mate verstoren, kunnen toch verschillend worden waargenomen en ingeschat door het lichaam. Uit onderzoek bleek dat psychische factoren alleen ook een stressreactie konden veroorzaken. Selye en Mason hebben veel onderzoek gedaan naar deze kwesties.

Wat zijn de bouwstenen van de psychologische factoren?

De fysioloog Weiss heeft een experiment gedaan bij ratten om te kijken welk effect psychologische factoren hebben. Hij diende een rat met regelmaat milde elektrische schokken toe. Na verloop van tijd ontwikkelde de rat een aanhoudende stressreactie. Deze rat zou op de lange termijn een grote kans hebben om een maagzweer te krijgen.

Een andere rat kreeg exact dezelfde schokken en met dezelfde regelmaat, maar deze rat kon als hij een schok ontving aan een houtblok knagen. Dit houtblok vormde een uitlaatklep voor zijn frustraties. Deze rat liep daardoor veel minder risico op het ontwikkelen van een maagzweer.

Het is van belang om bij het ondergaan van stress frustratie te kunnen uiten. Dit kan op meerdere manieren. Mensen zijn zelfs in staat om zich deze uitlaatklep van frustratie voor te stellen en daarmee al de stressreactie te verminderen. Een uitlaatklep van frustratie is effectief als het je kan afleiden van de stressfactor. Met name sport is een goede uitlaatklep, want daardoor kan iemand alle energie kwijt die hij door middel van de stressreactie had vrijgemaakt.

Frustratie en agressie kan met ook projecteren op anderen. Dit is vooral een specialiteit van apen. Wanneer een mannetje een gevecht met een ander mannetje heeft verloren, slaat de verliezer vaak een klein aapje om zijn frustratie kwijt te kunnen.

Tevens blijkt uit onderzoeken bij apen dat de reactie op stress verminderd wordt, als de apen sociale ondersteuning (social support) van soortgenoten krijgen. Wanneer apen echter in een omgeving zijn met vreemden verergert de reactie op stress.

Net als bij apen werkt bij mensen sociale steun positief. Er is onderzoek gedaan naar mensen die blootgesteld werden aan een stressfactor met en zonder een ondersteunende, aanwezige vriend. Uit deze onderzoeken bleek dat mensen die een vriend bij zich hadden, een kleinere cardiovasculaire stressreactie lieten zien. Bovendien hebben mensen met een vaste partner en/of goede vrienden langere levensverwachtingen.

Bij mensen die sociaal geïsoleerd zijn, is het sympatische zenuwstelsel extreem actief. Deze mensen hebben daarom vaker last van hartziekten. Sociale steun kan ook bestaan op gemeenschapsniveau. Wanneer iemand in een minderheidsgroep zit, is de kans dat hij ziektes ontwikkelt ten gevolge van stress groter naarmate er minder anderen in diezelfde minderheidsgroep zitten.

Een andere factor die een effect heeft op stress is voorspelbaarheid. Voorspelbaarheid werkt stressreducerend.

Wanneer iemand vaak bloot staat aan een bepaalde stressfactor treedt er op een gegeven moment een gewenningsreactie op. De stressreactie wordt hierdoor steeds kleiner.

Als er geen stressfactoren zijn en de voorspelbaarheid van andere, standaardprocessen wordt verstoord, kan dit ook weer leiden tot een stressreactie. .

Er zijn ook situaties waarin een stressreactie meer voorkomt bij iemand bij wie de realiteit van de buitenwereld minder stressvol is.

Een mindere ernstige, maar ook minder voorspelbare stressfactor leidt tot meer stress.

Sapolsky suggereert dat er toch een verschil is tussen mensen en dieren. Hij denkt dat mensen de grootte van de stressreactie tijdens de stressfactor kunnen beïnvloeden. Dit baseert hij op het feit dat mensen verschillende copingstrategieën hanteren, afhankelijk van hoe lang de stressfactor zal duren.

Wat is de rol van controle bij een stressreactie?

Een andere belangrijke factor met betrekking tot de stressreactie is controle. Uit onderzoeken met ratten is gebleken dat ratten die controle hebben over de stressfactor de stressreactie in mindere mate vertonen. Ze gaven de ratten de mogelijkheid om de stressfactor te stoppen door op een hefboom te drukken. Deze ratten hadden een lagere stressreactie dan wanneer ze deze controle niet hadden. Wanneer men deze controle vervolgens weghaalde werd de stressreactie aanzienlijk groter.

Het werkt ook als de rat alleen maar denkt dat hij controle heeft. Ze namen een rat die getraind was om op de hefboom te drukken tijdens het blootstaan aan de stressfactor. De hefboom koppelden ze vervolgens los van het mechanisme, zodat het niet meer werkte, maar dat de rat wel nog op de hefboom kon drukken. Vervolgens stelden ze de rat bloot aan minder hevige stressfactoren. De rat dacht dan dat de verminderde stressfactoren het gevolg waren van zijn controle over de stressfactor, door middel van de hefboom. Deze ratten vertoonden ook een kleinere stressreactie.

Onderzoek toont dus aan dat het al helpt om de illusie te hebben dat er controle is. Uit gelijksoortige experimenten bij mensen kwamen dezelfde resultaten. Tevens bleek uit deze onderzoeken dat de stressreactie hetzelfde was bij mensen die de stressfactor controleerden door op een knopje te drukken, als bij mensen die de stressfactor wel konden controleren, maar dit niet deden. De overtuiging dat je controle hebt over de stressfactor is dus belangrijker dan deze controle uitvoeren.

Het uitoefenen van de controle moet echter wel vrijwillig gebeuren. Wanneer een rat het aantal elektrische schokken kon verminderen door in een rad te rennen, werd de stressreactie kleiner als de rat dit vrijwillig deed. Als de rat echter gedwongen werd om in het rad te rennen, had hij een zeer grote stressreactie.

Beroepsstress ontstaat meer door een gebrek aan controle, dan door een teveel aan controle en verantwoordelijkheid. Vooral wanneer er veel van iemand gevraagd wordt in zijn beroep. Als er weinig controle is, loopt iemand een groter risico op het krijgen van hart- en vaatziekten. Controle is ook erg belangrijk bij beloningen. Uit onderzoeken bij zowel duiven als ratten is gebleken dat zij liever voedsel ontvingen als beloning voor het doen van een eenvoudige taak, dan wanneer ze dit voedsel zomaar kregen.

Er is een sterk verband aangetoond tussen controle en voorspellende informatie, waarbij meer controle en meer voorspellende informatie zorgen voor minder stress.

Een andere belangrijke component in het verminderen van de stressreactie is het gevoel dat de situatie verbetert. Als een muis de ene dag vijftig schokken per uur krijgt en de andere dag twintig, zal deze muis een kleinere stressreactie vertonen. Een muis die echter de ene dag tien schokken krijgt en de andere dag ineens twintig, zal een grotere stressreactie gaan vertonen. Ook een grotere stressreactie dan de muis die van vijftig naar twintig schokken ging, ondanks dat ze hetzelfde aantal schokken kregen.

Kortom, de volgende psychologische factoren hebben een belangrijke invloed op de stressreactie:

• Controle.
• Voorspelbaarheid.
• Sociale steun.
• Kunnen uiten van frustratie.
• Een stressfactor zien als verbetering of verslechtering van de situatie.

Er is ook overlap mogelijk tussen deze factoren. Dit kan positief zijn of negatief. Voorspelbaarheid kan bijvoorbeeld zwaarder wegen dan de waarneming, dat de situatie beter wordt.

De stressreactie kan echter niet verminderen door bovenstaande factoren te manipuleren tot een maximaal niveau. De juiste hoeveelheden van onvoorspelbaarheid enz. zorgt voor stimulatie.

Wat is de invloed van voorspelbaarheid op een stressreactie?

Voorspelbaarheid heeft niet altijd een effect op de stressreactie. Dat is vaak zo in de volgende gevallen:

• Waarschuwing voor iets onwaarschijnlijks.
• Waarschuwing voor iets erg waarschijnlijk.
• Waarschuwing voor iets vanzelfsprekends.
• Waarschuwing heel kort of heel lang voor het plaatsvinden van de stressfactor.

Waarschuwingen kunnen ook zorgen voor een grotere stressreactie, bijvoorbeeld in de volgende gevallen:

• Waarschuwing voor een zeer stressvolle gebeurtenis.
• Een vage waarschuwing.

Wat voor effect heeft controle op de stressreactie?

Controle kan zowel een gunstig als ongunstig effect hebben op de stressreactie. Het heeft een ongunstig effect als men denkt controle te hebben over een stressfactor, maar deze controle er in werkelijkheid niet is. Iemand kan dan denken dat het zijn schuld is dat de stressfactor plaatsvond, omdat jij het kon voorkomen. Dit zorgt voor een grotere stressreactie.

Mensen zouden kunnen zeggen dat de ander er niets aan kon doen en zich niet schuldig hoeft te voelen tijdens het verlenen van sociale steun. Ook leggen mensen vaak de schuld bij het slachtoffer om zichzelf te ontdoen van schuldgevoelens.

Mensen die een sterke interne locus van controle hebben hebben een grotere stressreactie dan mensen die een externe locus van controle hebben als ze geconfronteerd worden met een oncontroleerbare gebeurtenis.

Ondanks de nuancerende uitspraken die zojuist gedaan zijn met betrekking tot controle en voorspelbaarheid, is het over het algemeen toch zo dat hoe minder controleerbaarheid en voorspelbaarheid een persoon ervaart, des te groter het risico is op een stressgerelateerde ziekte.