HC8 Diagnostiek van onderwijsleerproblemen

Implicaties voor het toepassen van de diagnostische cyclus

• Klachtanalyse: brede screening: alert zijn op signalen in intakegesprek (doorvragen!) en eventueel verkennende observatie.
• Probleemanalyse en verklaringsanalyse. Indien indicaties: nader onderzoek onderwijsleersituatie of kindfactoren (naast leren/cognitie).
• Indicatieanalyse. Indien nodig: verandering bewerkstelligen in onderwijsleersituatie of in kindfactoren (naast leren/cognitie).

De onderwijsleersituatie en het lerende kind

Onderwijsleersituatie

• Uitgangspunt: leren vindt plaats in voortdurende interactie met de omgeving

1. Leergedrag
   • Leertaakgerichtheid: wat moet er gebeuren? Hoe pak ik de taak aan?
   • Taakgedrag: oriëntatie, doel vasthouden, controleren.
   • Actief vs. Passief (leerstrategieën). Doet een leerling mee?
   • Onderzoeken:
     
     1. Observatie in de klas
     2. Individuele observatie tijdens leren
     3. Gesprek met leerling
2. Leerkrachtfactoren
   • Overtuigingen (bijv. m.b.t. intelligentie)
   • Gehanteerde attributies m.b.t. succes en falen
   • Mate van zelfreflectie: mogelijkheid onderwijs bij te stellen
   • Differentiëren van instructie is belangrijk. Het is bijna onmogelijk om iedereen op dezelfde manier te instrueren.
   • Onderzoeken:
     
     1. Gesprek met leerkracht
     2. Vragenlijst ‘Pedagogische stijl’

Leerkracht-leerlingrelatie

• • Affectieve kwaliteit van de relatie
  • Rolverdeling (autonomie-bevorderend versus beperkend)
  • Interactiepatronen
    
    1. Afhankelijk leerlinggedrag directief/sturend leerkrachtgedrag
    2. Aangeleerde hulpeloosheid leerkracht als redder
  • Onderzoeken:
    
    1. Leerkracht-Leerling Relatie Vragenlijst
    2. Interactiewijzer
    3. Kijkwijzer voor interactie of ABC-schema bij observatie

Instructiegedrag leerkracht

2. • Goed klassenmanagement (structuur)
   • Direct instructiemodel: voorkennis activeren > leerstof presenteren > begeleide oefening > zelfstandige verwerking > veelvuldige feedback.
   • Zone van Naaste Ontwikkeling: instructiedifferentiatie
   • Onderzoeken
     
     1. Gesprek met leerkracht
     2. Observatie tijdens instructie
     3. Handelingsplannen evalueren
3. Leertaak
   • Aansluiting methode en instructiebehoefte
   • Geschiktheid van gehanteerde leerprincipes
   • Leertaak die de leermethode overstijgt
   • Onderzoeken
     
     1. Nagaan gebruikte lesmethode
     2. Gesprek met leerkracht
     3. Handelingsplannen evalueren
4. Klasgenoten/groep
   • Leerproblemen risicofactor voor lagere sociale acceptatie
   • Invloed pesten
   • Accepterende omgeving > leerling komt verder
   • Onderzoeken
     
     1. Sociogram van de klas
     2. CompetentieBelevingsSchaal voor Kinderen
     3. Gesprek leerkracht/leerling
5. Gezin
   • Problemen ontlokken vaak specifieke houding naar kind en school.
   • Bijstellen van verwachtingen (er kan bijv. discrepantie zijn in de verwachtingen thuis en op school).
   • Herkenning problematiek, oude pijn
   • Onderzoeken:
     
     1. Gesprek met ouders en leerling: hoe gaan ouders met leerproblemen kind om? Wat roepen de problemen bij de ouders op?
6. School/beleid
   • Zorgbeleid
   • Mogelijkheden Remedial Teaching/Interne begeleiding > professionele didactische hulp
   • Attitude t.o.v. afwijking van gemiddeld leerpatroon
   • Onderzoeken:
     
     1. Gesprek met ouders
     2. Gesprek met leerkracht: navragen (on)mogelijkheden en visie

Het lerende kind

• • Psychosociaal functioneren/gedrag en leerprestaties zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
  • Affectieve ontwikkeling en cognitieve ontwikkeling interacteren.

Signalen leerproblemen

• • Periodieke screening:
    1. Lage scores leerlingvolgsysteem
    2. Disharmonisch leerprofiel
  • Algemeen:
    
    1. Kind heeft geen plezier in leren/school
    2. Onzekerheid/onmacht bij leerkracht

Casus Anton

Diagnostiek van dyslexie

Richtlijnen voor de diagnostiek bij dyslexie

• Stichting Dyslexie Nederland versie 2.0 (SDN)
• Protocol Dyslexie Diagnostiek en Behandeling (PDDB)

Richtlijn SDN

• Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren van accuraat en vlot lezen en/of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking.
• Onderkennende diagnose
  
  • Criterium van significante achterstand
    
    • Cliënten die tot de zwakste 10% van hun leeftijdscohort behoren op een genormeerde lees- en/of spellingtest, hebben een significante achterstand.
  • Criterium van persistente achterstand en didactische resistentie
    
    • De achterstand is persistent indien deze is aangetoond gedurende een periode van drie opeenvolgende meetmomenten.
    • Er is sprake van didactische resistentie indien tijdens deze aaneengesloten periode (minimaal 6 maanden) door de school gedurende minimaal twee perioden extra instructie c.q. interventies op zorgniveau 3 (zeer intensief arrangement: specifieke interventies ondersteund en/of uitgevoerd door de zorgspecialist in de school) zijn aangeboden (zie dia).
  • Exclusiefactoren uitsluiten: factoren die uitgesloten moeten worden als verklaring van het probleem.
• Verklarende diagnose
• Indicerende diagnose

Richtlijn PDDB

• Dyslexie is een specifieke lees- en spellingstoornis met een neurobiologische basis, die wordt veroorzaakt door cognitieve verwerkingsstoornissen op het raakvlak van fonologische en orthografische taalverwerking.
• Stappen:

1. Is er sprake van ernstige lees- en spellingproblemen?
2. Zijn er aanwijzingen voor dyslexie?
3. Is er sprake van een dyslexietyperend cognitief profiel?
4. Is er sprake van alternatieve verklaringen? Dus geen algemene leerstoornis of taalstoornis.

• Onderkennende diagnostiek
  • Deze is gericht op classificatie: is er wel of geen sprake van dyslexie?
    • Als je uitgaat van handelingsgerichte diagnostiek (HGD), dan is de onderkennende diagnostiek ook gericht op het beschrijven van de aard en de ernst van de lees- en/of spellingproblemen.
    • Dus na de onderkennende diagnostiek heb je: kwantitatieve gegevens (testuitslagen), en kwalitatieve gegevens (beschrijving lees- en spellinggedrag).

Kwantitatief: instrumenten PO

• Technisch lezen: woordleestaken
  • DMT
  • EMT
  • Klepel
• Spellingvaardigheid: PI-dictee

Kwalitatief: hoe doe je dat?

• Analyseren, kijken, luisteren, zonder het gedrag van het kind te beïnvloeden.

Foutenanalyses

• Zie richtlijnen voor foutenanalyses bij technisch lezen en spelling H10
• Vier hoofdcategorieën fouten:
  
  • Basisfouten (bij klankzuivere woorden)
  • Regelfouten (bij lees- en spellingregels)
  • Keuzetekenfouten (bij verschillende mogelijkheden)
  • Weetwoordfouten (leenwoorden: ‘knoviskeren’)

Procesonderzoek lezen en spellen

• Hoe verloopt het proces van lezen en spellen?
  • Leesgedrag (spellend versus radend lezen)
  • Spellingsgedrag en beheersing spellingsregels > geautomatiseerd?
  • Nagaan beheersing deelvaardigheden > kan het kind het verschil tussen klanken horen?
  • Leerbaarheid

Enkele punten uit hoofdstuk 10 en 14 (Tak)

Onderzoek naar leervorderingen

• Genormeerde toetsen vs. Criteriumtoetsen
• Didactische leeftijd (d.l.): de leeftijd die je hebt in aantal schoolmaanden (10 per jaar)
• Didactische leeftijdsequivalent (d.l.e.): de score die je haalt op een genormeerde toets
• Leerrendementsquotiënt (LRQ)
• Toepassing: inzicht in aantal onderwijsmaanden achterstand (per vaardigheid)
• Probleem:
  
  • uitgaan van een lineair verlopend proces (is in werkelijkheid dus niet zo).
  • Kleine scoreverschillen kunnen leiden tot aanzienlijke verschillen in dle.

LeerRendementsQuotiënt

• LRQ: verhouding leerervaring en leerresultaat. Toepassing:
  • Inzicht hoeveel rendement het genoten onderwijs heeft gehad (per vaardigheid)
  • Relatieve ernst van de achterstand
    
    • Dyscalculie: LRQ < .67 (vergelijk: 2 jr achterstand)

Taaldiagnostiek

• Vaak doorverwijzen naar specialist in taal en taalontwikkeling (bijvoorbeeld in audiologisch centrum of spraaktaalambulatoria).
• Genoeg basale kennis hebben om het te kunnen signaleren.

Diagnostiek van dyscalculie

Dyscalculie:

• DSM-5 (APA, 2014, p. 118-121)→Neurologische ontwikkelingsstoornissen →315.1: Specifieke leerstoornis met beperkingen in het rekenen. Dyscalculie is een patroon van moeilijkheden door een problematische verwerking van cijfermatige informatie, met het leren van rekenkundige feiten en het accuraat of vlot uitvoeren van berekeningen. Als dyscalculie wordt gebruikt om dit specifieke patroon van rekenmoeilijkheden te specificeren, is het belangrijk om ook bijkomende problemen te specificeren, zoals problemen met cijfermatig redeneren of accuratesse in het verbaal redeneren. Deze stoornis kent drie varianten: licht, matig of ernstig.” (p. 120)
• Dyscalculie: de drie varianten (licht, matig, ernstig) > onzin.

Protocol ERWD: stopt bij zorgniveau 3

Dyscalculie: moeite met leren automatiseren en leren hoe rekensommen eruit zien (zoals verhaalsom).

Diagnostiek van dyscalculie en rekenproblemen

• Protocol Dyscalculie: Diagnostiek voor Gedragsdeskundigen
• Dyscalculie is een stoornis die gekenmerkt wordt door hardnekkige problemen met het leren en vlot en/of accuraat oproepen en/of toepassen van reken-/wiskundekennis (feiten/afspraken).

Drie criteria voor dyscalculie

1. Er is sprake van een significante rekenachterstand ten opzichte van leeftijd- en/of opleidingsgenoten, waar de persoon in het dagelijks leven door gehinderd wordt (criterium van ernst).
2. Er is sprake van een significante rekenachterstand ten opzichte van datgene wat op basis van de individuele ontwikkeling van de persoon verwacht mag worden (criterium van achterstand).
3. Er is sprake van een hardnekkig rekenprobleem, dat resistent is tegen gespecialiseerde hulp (criterium van didactische resistentie).

Diagnostiek van dyscalculie

• Tempo Test Automatiseren; Rekenprocesonderzoek (bijv. Cito-taken).
• Cognitieve capaciteiten meten (verklaringsanalyse); analyse leerlingvolgsysteemgegevens.
• Evaluatie handelingsplannen: effect geboden hulp (LRQ <.67).

Procesonderzoek (hoe leert een leerling)

• Observeren van open handelingen, verborgen handelingen en taakaanpak.
• Vragen naar de oplossingswijze
• Variëren van opgaven door rekentaken aan te bieden die qua oplossingswijze dichtbij net goed of net fout opgeloste opgaven liggen.
• Helpen door middel van het doorlopen van de ‘vijf niveaus van hulp’:
  
  • Meer structuur aanbrengen
  • Complexiteit verminderen (als het goed gaat, keer je weer terug naar de originele som).
  • Verbale hulp geven
  • Materiële hulp geven
  • Modelleren (voordoen-samen doen-nadoen) van de oplossingsprocedure

Belangrijk: op zoek gaan naar Zone van Naaste Ontwikkeling.  Als je daarbij aansluit heb je de grootste kans op succes.

Primaire verklaringen

• Planningvaardigheden
• Benoemsnelheid
• Verbaal en/of visueel-ruimtelijk geheugen
• Aandacht en concentratie
• Number sense (onder voorbehoud)

Testmiddelen planning

• De schaal Planning van de Cognitive Assessment System 2 (CAS2; Naglieri, Das, & Goldstein, 2014).
• De subtest ‘Tower’ van de NEuroPSYchologische test (NEPSY-II- NL; Korkman, Kirk, & Kemp, 2010).
• Aanvullend als screeningsinstrument: de NL-versie van de Behavior Rating Inventory of Executive Functions gedragsvragenlijst (BRIEF; Smidts & Huizinga, 2012): ‘Oudervragenlijst’ en ‘Leerkrachtvragenlijst’.

…

Secundaire verklaringen

• Werkhouding en motivatie
• Competentiebeleving
• (faal)angst
• Leesproblemen
• Sociaal-emotionele ontwikkeling
• Comorbide stoornissen

Testmiddelen…

Co-morbiditeit

• Rekenproblemen van kinderen kunnen samengaan met andere stoornissen of problemen
  • Dyslexie of (ernstig) leesprobleem
  • ADHD
  • DCD
  • ASS
• Dyslexie en dyscalculie

• Waarom hebben kinderen met dyslexie rekenproblemen?
  • Rekenproblemen bij kinderen met dyslexie zijn gelinkt aan de dyslexie: vooral problemen met talige aspecten van rekenen.