HC9 Gezinsdiagnostiek

Doelen

1. Theoretische domeinen van het systeemdenken herkennen
2. Systematische begrippen gebruiken om naar gezinnen te kijken
3. Vanuit verschillende perspectieven naar gezinnen kijken
4. Relevante technieken inzetten om informatie te verzamelen

Theoretische domeinen van het systeemdenken herkennen

Systeemdenken

• Het geheel begrijpen door te kijken naar de interactie tussen de delen.
• Het systeemdenken is onderliggend aan verschillende perspectieven.

Theoretische domeinen

• General Systems Theory
  • Vorige eeuw ontstaan
  • Streven naar een overkoepelende theorie: gericht op complexiteit en onderlinge afhankelijkheid tussen en binnen systemen.
  • Multidisicplinair onderzoek
  • Filosofische theorie, niet empirisch
  • Geen empirisch onderzoek
  • Systeem: een systeem is samengesteld uit elementen die georganiseerd zijn door de consistente aard van de relatie tussen deze elementen.
  • Natuurlijke systemen
    
    • Belangrijkste kenmerken:
      
      • Regels en codes voor onderlinge omgang
      • Processen die verandering promoten & processen die verandering tegengaan (denk aan ontwikkeling van kinderen)
      • Organisatie ontwikkelt zich door de tijd
• Cybernetica (vorm van systeemtheorie): gebruik van feedback
  
  • Feedback en duurzaam bestaande gezinssystemen
  • Hoe houd je verandering en stabiliteit in balans?
  • De cybernetica is de wetenschap die zich bezighoudt met de besturing van systemen: de controle van biologische en mechanische systemen, de communicatie binnen biologische en mechanische systemen, en de feedback.
• Kritiek
  
  • Individu/mensbeeld: je kijkt alleen naar iemand in het systeem, maar je moet ook het individu zien.
  • Historie
  • Betekenisgeving
• Dus: Communicatie als beïnvloeding (pragmatiek): zicht op interactie. Hoe communiceren mensen met mensen binnen en buiten het gezin?
  
  • Communicatie als beïnvloeding: als je communiceert beïnvloedt je elkaar.
  • Plaatje: zender en ontvanger van boodschap

Systemische begrippen gebruiken om naar gezinnen te kijken

Eerst: we kunnen niet niet communiceren

• Aanvaarding-verwerping-verandering-symptoomvorming
• Voorbeeld: vliegen naar Nieuw-Zeeland. Je gaat alleen, zit wel naast iemand in het vliegtuig: aanvaarding > zet de sfeer voor communicatie. Je kan ook de boodschap verwerpen (wel reageren, maar duidelijk laten merken dat je met rust gelaten wilt worden). Veranderen: je gaat wel in op de boodschap, maar je gaat verder met een boodschap die niet past bij die van de buurvrouw. Symptoomvorming: bijv. zeggen dat je hoofdpijn hebt en dat je rustig gaat zitten > beïnvloedt de communicatie.
• Er zijn dus wel verschillende manieren om te reageren, maar je reageert altijd.

Gesloten vs. Open systemen

• Wel of niet doorlaatbare grenzen naar de omgeving. Grens tussen gezin en omgeving zijn wel altijd open. Informatie-uitwisseling met de omgeving.

Context

• Context is bepalend voor de betekenis
• Citroen: de gele citroen is bijzonder als die tussen groene limoenen ligt.
• Moet je je bij gezinnen ook van bewust zijn: wat betekent dit gedrag voor dit gezin? Verschillende betekenissen bij gezinnen (zoals druk gedrag).

Lineaire causaliteit en circulariteit

• Circulair kijken naar een gezin i.p.v. lineair.
• Strijd na echtscheiding binnen een gezin met kinderen.
  
  • Lineair: oorzaak en gevolg. De man is weggegaan, heeft vrouw en kinderen alleen gelaten > man is agressor. Vrouw is slachtoffer.
• Lineair model
  
  • Onderscheid oorzaak-gevolg
  • Vaste rollen
  • Rollen verstarren verder: als derde kan je alleen maar kijken op die manier > beeld wordt sterker.
  • Parallelproces
  • Eenzijdige (of enkelvoudige) partijdigheid: als derde persoon: of kiezen voor vader, of kiezen voor moeder.
• Circulair model
  
  • Onderkennen complexiteit communicatie
    
    • Geen vaste rollen.
  • Onderkennen circulariteit
    
    • Hoe meer de een gaat dwingen, hoe meer de ander een stapje terug doet > gaat de ander weer meer dwingen.
  • GGG: meer van hetzelfde: gevoelens, gedachten, gedrag
  • Exploreren onderliggende patronen en motieven
  • Ruimte voor verandering en beïnvloeding
  • Meerzijdige (of meervoudige) partijdigheid: je hoeft niet voor één persoon te kiezen. Je kijkt meer naar het geheel, de interacties.
• Kritiek!
  
  • Verwaarlozing?
  • Mishandeling?
  • Misbruik?
  • Nu wordt het circulair kijken anders. Juist de bedoeling om eerst wel lineair te kijken > actie ondernemen. Daarna is het mogelijk om met de volwassenen naar gedragspatronen te kijken.

Interpunctie in communicatie

• Binnen een systeem
  • Interactieketens: net als in een geschreven tekst (leestekens). Interacties zijn afgelopen en gaan weer ergens anders over > we geven een begrenzing aan (structuur).
  • Structuur aanbrengen in reeksen uitwisselingen
  • Begin/eind om greep te krijgen op geheel
  • Vanuit begin oorzaak-gevolg relaties
    
    • Interpunctieverschil: de een geeft een ander begin aan de reeks dan de ander.
  • Overeenkomstige interpunctie is geen probleem
• Voorbeeld Job
  
  • Job heeft moeite om naar school te gaan.
  • Vader: vindt dat hij wel streng moet zijn omdat hij moeder te zwak vindt.
  • Moeder: Job beschermen. Vindt dat vader niet ziet dat Job het moeilijk heeft.
• Wat zien we?
  
  • Wederzijdse verwijten over gedrag
  • Geen verantwoordelijkheid nemen voor eigen gedrag
  • > Zich niet kunnen verplaatsen in het standpunt van de ander

> interventie: circulair denkende derde om tot gezamenlijke interpunctie te komen.

• • • Gezamenlijke interpunctie: ouders samen kijken wat er met het kind aan de hand is. Hoe gaan we daarmee om? Hoe bespreken we dit met de juf? Gezamenlijke interpunctie: dit is de zorg en zo gaan we het aanpakken.

Inhoud en betrekking

• Voorbeeld stoelen (twee stellen die koffie drinken > koffie is op)
• Manier waarop er met boodschap (koffie is op) omgegaan wordt, varieert.
• Boodschap op betrekkingsniveau: hoe gaan wij met elkaar om? Relatie tussen zender en ontvanger van boodschap.
• Dus de boodschap kan een andere betekenis hebben op betrekkingsniveau
• Elke boodschap heeft een inhouds- en een betrekkingsniveau
• Inhoud betreft dingen
• Betrekking gaat over de zgn. relatiedefinitie; hoe ziet men zichzelf en de ander in deze relatie.

Levenscyclus van families

1. Uit huis gaan
2. Het nieuwe paar
3. Huwelijk en kinderen
4. Gezin met adolescenten
5. Adolescenten vertrekken en ouders blijven
6. Gezin in latere levensfase geconfronteerd met ouderdom en dood

• Kritiek op cyclus
• Evenwicht stabiliteit en verandering:
  
  • Overgang van de ene naar de andere fase. Zorgt vaker voor vragen bij de hulpverlening. Wellicht zijn dit meer kwetsbare periodes.

Veerkracht

• Neiging om in te zoomen op wat er niet goed gaat.
• Veerkracht:
  
  • Psychiatrie: wanneer iemand zijn leven weer oppakt na trauma
  • Tegenwoordig: hoe kun je omgaan met veranderingen?
• Vragen aan gezinnen: hoe heb je eerdere problemen aangepakt?
• Aandacht voor veerkracht van gezin is belangrijk!
• Bronfrenbrenner: veerkracht is niet alleen iets van de individu alleen. Het kan ook gaan om veerkracht van landen etc.

Betekenisgeving en narratieven

• Betekenisgeving bepaalt door gezin (bijv. dat drukke gedrag), maar ook door de bredere omgeving (bijv. cultuur).
• Narratieven: verhalen die mensen vertellen over hun eigen (gezins-)leven. Zijn bij mensen die bij de hulpverlening komen vaak iets negatiever. Belangrijk om betekenisgeving daarachter te achterhalen.

Enkelvoudige vragen, meervoudige vragen

• Achtergrond & betekenis
• Theoretisch referentiekader
• Causaliteit: kun je zeggen wat de oorzaak en het gevolg is?
• Aanpak
• Hulpvraag vanuit het systeem
• Voorbeeld enkelvoudige vraag: Tom is erg verlegen. Ouders en leerkracht denken aan sociale vaardigheidstraining.
• Voorbeeld meervoudige vraag: Stefan heeft meerdere problemen.

Analyse

• De vragen / problemen zijn nauwelijks te identificeren
• Achtergrond & betekenis van de vragen / problemen niet te onderscheiden
• Meerdere theoretische referentiekaders nodig om de vragen / problemen te verklaren
• Verklaringen zijn multi-causaal
• Meerdere gezinsprocessen zijn verstoord en verstoren elkaar

Beleid

• Enkelvoudig (Tom): focus op inhoud: wat gaan we doen?
• Meervoudig (Stefan): eerst op de betrekking focussen: waar gaat het nou over? Wie wil hulp? Samenwerkingsrelatie gezinsleden en verwijzen. Hulpverleningsgeschiedenis uitvragen (wat is er al eerder gebeurd?).

Doel 3&4

• Naar gezinnen kijken vanuit verschillende perspectieven
• Technieken inzetten om relevante informatie te verzamelen

Cognitief-gedragsgericht perspectief

• Diagnostiek als aparte fase
• Conversatie heel belangrijk
• Gezamenlijke keuze te veranderen gedrag: van verschillende gezinsleden horen wat de zorgen zijn. Daarna samen keuze maken wat het gedrag is dat je wil veranderen.
• Vragenlijsten: registreren wat voor zorg het is, hoe vaak het voorkomt, bij wie het voorkomt etc.
• Monitoringsopdrachten: registreren en meten van signalen of gedrag

Structureel perspectief

• Problemen ontstaan als gezinnen zich niet kunnen aanpassen aan verander(en)de omstandigheden.
• Diagnostiek
  
  1. Exploreren gezinstype: cohesie in gezin.
     
     1. Continuüm: kluwen gezin/los zand gezin.
     2. In een kluwen gezin zijn hele hechte relaties in de fasen. Loyaliteit, gedeelde meningen. Separatie- en individuatieproblemen.
     3. Los zand gezin: afstand, gebrekkige onderlinge betrokkenheid. Onafhankelijkheid, individualiteit, trage reactie op probleemgedrag. Problemen bij gezinsleden komen niet snel naar voren, iedereen gaat z’n eigen gang > vertraagde reactie op probleemgedrag.
     4. Heeft ook te maken met de grenzen van een gezin. Bij een los zand gezin meer open begrenzing naar de buitenwereld.
  2. Exploreren gezinsstructuur: hiërarchie
     
     1. Subsysteem ouders – subsysteem kinderen
     2. Effectief functionerend systeem
        1. Grenzen tussen de subsystemen samenhangend met levensfase
        2. Wisselende allianties & coalities
     3. Grensoverschrijdingen/grensvervagingen
        1. Stabiele coalitie
        2. Omleiding (zondebokmechanisme)
        3. Triangulatie: ouders kunnen niet goed door één deur, communiceren alleen nog via het kind.
        4. Parentificatie: er is geen driehoek meer. Hiërarchie tussen ouders en kind is weg. Kind neemt rol van functioneren ouders over.

Multigenerationeel perspectief

• Filosofisch georiënteerd
• Vrijheid in verbondenheid: je kan pas vrij een eigen leven leiden als je verbinding hebt met anderen.
• Loyaliteiten
• Vergevingsgezindheid: bereid zijn om elkaar iets te vergeven in families.
• Transgenerationele overdracht: niet alleen ouders-kinderen. Ook grootouders-kinderen.
• Diagnostiek
  
  1. Exploreren verticale (met ouders ect.) & horizontale (met bijv. eigen partner) loyaliteiten en overdracht.
  2. Invoegen: contact maken
  3. Systematische vragen
  4. Tijdlijn/genogram: helder krijgen met elkaar welke betekenis eraan gegeven wordt.
  5. Reflectie-bevorderende vragen

Oplossingsgericht perspectief

• Gewenste situatie realiseren
  1. Verandering faciliteren: op welke manier kan ik deze gezinsleden helpen om verandering aan te brengen in de situatie?
• One step behind: je maakt de gezinsleden a.h.w. leiders.
• Co-constructie cliënt, omgeving en therapeut: met elkaar samen kijken.
• Kortdurende therapie met een duidelijke focus.
• Diagnostiek
  
  1. Wat is de gewenste situatie? Waar willen jullie naartoe?
  2. Oplossingsgerichte conversatie
  3. Toekomstprojectie: wondervraag/schaalvragen
     
     1. Wondervraag: stel het probleem is er niet meer, hoe gaat het dan?
     2. Schaalvraag: aangeven op een schaal van 0-10 in hoeverre een verandering al bereikt is.
  4. Focus ligt dus op de gewenste situatie en het praten daarover.
  5. Uitzonderingen identificeren: uitzonderingsvragen: waar gaat het al goed?
  6. Focussen op het goede: continueringsvragen: wat is er al/doen jullie al?
• Welk eigen potentieel kan ingezet worden?
  
  1. Observatieopdrachten/voorspellingen
• Welke steunbronnen zijn er in de omgeving?
  
  1. Oplossingsgericht genogram: in kaart brengen van familiepotentieel