Inleiding

Culturele criminologie en culturele antropologie hebben belangrijke raakvlakken. Ze hebben een gelijkenis in naamgeving, die een centrale plaats impliceert voor 'het culturele' als verklarende factor in (collectieve) menselijke gedragingen. Een ander raakvlak is het gebruik van etnografisch onderzoek als methodiek. De founding fathers van dit nieuwe perspectief binnen de criminologie zijn Jeff Ferrell, Keith Hayward en Jock Young. Deze auteurs leggen de nadruk op het bestuderen van de betekenis van criminaliteit. Zij bekijken hoe criminaliteit wordt gerepresenteerd en welke rol machtsverhoudingen spelen in de definiëring van crimineel gedrag binnen een samenleving. Zij beschouwen criminaliteit als een (subjectieve) menselijke manier om betekenis te geven aan het bestaan, waarbij aandacht is voor de emoties die het plegen van strafbaar gedrag kan oproepen. Volgens critici is niet altijd duidelijk hoe cultuur 'meespreekt' in dit gedrag en de maatschappelijke en strafrechtelijke reactie daarop en hoe het cultuurbegrip door cultureel criminologen wordt gebruikt.

Volgens Martin O'Brien komt dit doordat cultureel criminologen onvoldoende bekend waren met de klassieke antropologische debatten rondom het cultuurbegrip. Hij gaat met name in op het interpretatieve versus historisch-materialistische cultuurbegrip en impliciet op het sociaalwetenschappelijke structure-agency debate en de essentialistische versus constructivistische cultuuropvatting. Criminologen zouden tegenstrijdige cultuuropvattingen door elkaar heen gebruiken, hetgeen verwarring oproept en tot onlogische analyses leidt. Bij het beschrijven van de reactie op subculturen zien cultureel criminologen 'cultuur' als eendimensionaal, waarbij leden van de mainstream cultuur bestaande regels en normen klakkeloos volgen. Hier wordt 'cultuur' beschouwd als een onvermijdelijke externe 'natuurwet'. Cultuur wordt zowel opgevat als multidimensionaal, in beweging, creatief, geconstrueerd door actoren (agency) als eendimensionaal, star, conservatief, een gegeven feit. Volgens O'Brien wordt het cultuurbegrip door cultureel criminologen gebruikt zoals het hun uitkomt. Cultuur kan alles betekenen en verliest daarmee haar analytische waarde. Hiermee strookt de kritiek dat cultureel criminologen zich eenzijdig bezighouden met 'exotische' subculturen en deze verbijzonderen. Het verband tussen zulke specifieke gedragingen en bredere, culturele en sociale ontwikkelingen wordt onvoldoende gelegd.

Cultuur als betekenisgeving binnen een wijzigende context

Het cultuurbegrip heeft zich binnen de culturele antropologie ontwikkeld van een essentialistische kijk op cultuur (cultuur heeft een eigen essentie en is iets wat men kan hebben/bezitten) naar een constructivistische visie (mensen maken cultuur).

Een romantische visie op cultuur

Antropologen van eind negentiende eeuw waren 'leunstoel-antropologen'. Zij bestudeerden 'exotische volken' op basis van observaties in reisverslagen van ontdekkingsreizigers en missionarissen. In de studies lag de nadruk op het verschil tussen de cultuur van stammen in de koloniale gebieden en de eigen cultuur.

Het heersende paradigma was culturele evolutie, waarbij de westerse cultuur op de hoogste trede van een ladder van ontwikkeling behoorde. Dit paradigma vroeg om een visie op 'culturen' als evident begrensde eenheden die van elkaar verschilden. Een visie die meer gericht was op overeenkomsten, contact en uitwisseling zou het idee van westerse superioriteit in gevaar brengen.

Toen de zich nog vormende leunstoel-antropologie zich verder ontwikkelde in de ‘klassieke periode’ binnen de antropologie (1900-1945), veranderde de visie op cultuur maar zij bleef overwegend essentialistisch. Antropologen als Bronislaw Malinowski en Magareth Mead kwamen uit hun leunstoel om voor langere tijd te participeren en observeren in ‘primitieve stammen’. Dit zorgde voor een bestendiging van het beeld van culturen als duidelijk begrensd en fundamenteel verschillend. Het evolutionistische perspectief maakte plaats voor cultuurrelativisme, waarbij ‘culturen’ als naast elkaar bestaand en gelijkwaardig werden beschouwd. Westerse, imperialistische wijzen van omgang met andere culturen werden inzichtelijker, maar culturen bleven beschouwd als territoriaal gebonden en duidelijk van elkaar te onderscheiden. Het proces van natievorming vanaf het einde van de achttiende eeuw zorgde voor het succes van de essentialistisch cultuurvisie. De nationale elites probeerden met de notie dat een etnische groep onderling verbonden was door bloedbanden, de historische banden met het territoir en een gedeelde cultuur de bevolking van de beoogde natiestaat te overtuigen van het idee van de natie. De romantische, essentialistische visie bepaalde anderhalve eeuw het denken over cultuur.

Culturele grenzen en machtsongelijkheden bevragen

In de periode 1945-1980 veranderde de essentialistisch visie op cultuur in 'moderne' antropologie. De invloed van verschillende culturen en natiestaten op elkaar kreeg belangstelling en de vanzelfsprekend en natuurlijk veronderstelde lands-, groeps en culturele grenzen werden bestudeerd. Volgens Frederic Barth moest het in de antropologie gaan om het proces van grenzen trekken. De omslag binnen de antropologie begon in de jaren '60 en '70, toen diverse belangengroepen in westerse samenlevingen opkwamen voor meer gelijkheid en zich emancipeerden. De dependencia- (Gunder-Frank) en wereldsysteem‐ theorie (Wallerstein) droegen binnen de ontwikkelingsantropologie bij tot kritische aandacht voor de wereldwijde machtsverschillen en de gevolgen van koloniaal imperialisme. De studies van Michel Foucault uit de jaren 1970 zorgden voor een sterk bewustzijn van de disciplinering van het individu en de werking van machtsprocessen. De interpretatieve antropologie had grote invloed op het cultuurbegrip binnen de antropologie. Volgens Clifford Geertz waren antropologen niet in staat objectieve waarheden over andere culturen bloot te leggen. Antropologen moesten proberen de webben van betekenis te interpreteren door intensieve verdieping in de levenswijzen en rituelen van een volk. Hiervan diende een gedetailleerde beschrijving te worden gegeven. Antropologische studies moesten als literaire werken worden gelezen (Ortner). Zijn inzichten zorgden voor een verandering in het denken over het cultuurconcept. Antropologen moesten achter de zichtbare uitingen van gedrag kijken om de culturele betekenis ervan te leren begrijpen.

Situationeel, constructivistisch perspectief

Het postmodernisme droeg bij aan de erosie van de essentialistische kijk op cultuur. Volgens Wim van Binsbergen 'bezitten' individuen niet één cultuur, cultuur is een abstract concept. Culturele achtergrond is niet uniform maar dynamisch en hybride.

Cultuur werd nu bezien als een abstract, subjectief, geconstrueerd en politiek (strategisch toegepast) concept, waarbinnen machtsprocessen niet konden worden genegeerd. Cultuur was dus geen 'ding' of essentie met stabiliteit door de tijd heen, dat door groepsleden werd gedeeld meer, maar een abstract, dynamisch, veranderlijk en geconstrueerd begrip. Deze sociaalconstructivistische visie op cultuur wordt bepaald door het perspectief dat cultuur door individuen wordt geconstrueerd op basis van socialisatie binnen een specifieke politieke, economische, historische en sociale context en in het leven opgedane ervaringen. Volgens constructivisten is cultuur situationeel. Individuen benadrukken in verschillende contexten diverse culturele noties. De kritiek op deze visie luidt dat continuïteit, geschiedenis en tradities van etnische groepen erin worden veronachtzaamd en dat er nauwelijks nog valide uitspraken over cultuur kunnen worden gedaan wanneer dit als subjectief en voor ieder individu verschillend wordt opgevat. Constructivisten hebben echter wel aandacht voor continue culturele waarden en tradities maar kennen daaraan geen zelfstandige oorzakelijke kracht toe. Volgens constructivisten kunnen culturele tradities niet uit zichzelf het gedrag van individuen bepalen. Cultuur is geen verklaring voor gedrag maar dient verklaard te worden.

Het structure-agency-debat

Het constructivistische cultuurbegrip besteedt veel aandacht aan agency van het individu. Dit betreft het vermogen de eigen wil uit te voeren en soeverein te handelen. Bij het 'structure-agency-debat' gaat over de handelingsvrijheid van individuen: bepaalt het individu de hem omringende sociale structuren of bepalen deze structuren het individu? O'Brien stelt dat cultuur niet gelijktijdig kan worden opgevat als oneindig én eindig. Het zou volgens hem onlogisch zijn als dit bepaald zou zijn door vrije wil én beperkt door omringende structuren. Dat idee is echter achterhaald, omdat de wereld niet dualistisch maar veel complexer is.

In de Nederlandse (vooral culturele) criminologie is een (gematigd) constructivitische visie op cultuur steeds vaker te zien in studie van problemen van de multiculturele samenleving, waarbij een wisselende positie wordt ingenomen in het structure-agency-debat.

De voordelen van een culturele blik

Aandacht voor 'cultuur' binnen criminologische studie (vanuit een sociaalconstructivistisch cultuurbegrip en met aandacht voor de wisselwerking tussen structuur én agency) leidt tot nieuwe inzichten. O'Brien stelt dat een onduidelijke opvatting van het cultuurbegrip en een links ideologisch denkkader de culturele criminologie in het leveren van een zekere bijdrage aan het vakgebied. Volgens de auteur kunnen cultureel criminologische studies inzichten bieden die verder gaan dan het duiden van rebelse subculturen. Bovendien kunnen deze studies tot nieuwe criminologische inzichten leiden over de aard, het ontstaan, de betekenis en de gevolgen van crimineel gedrag en de maatschappelijke reactie daarop in de hedendaagse wereld.

De antropologische studie van Paul Stoller over West-Afrikaanse straatverkopers in New York laat zien dat een (sociaalconstructivistische) blik op cultuur een dieper inzicht kan geven in motivaties en onderliggende principes van deviant of strafbaar gedrag; de specifieke vorm die het gedrag aanneemt; de modus operandi; verklaring van gesmede allianties en de machtsverhoudingen in de setting(s) waarin het gedrag vorm krijgt en beperkt (of gestimuleerd) wordt.

De klassieke criminologie schiet tekort als zij geen aandacht besteed aan cultuur. Het risico bestaat dat het onderzoek wordt gebaseerd op etnocentrische, als vanzelfsprekend geldende definities van deviant en strafbaar gedrag en maatschappelijke reacties daarop.

Kritiekpunten

Volgens de auteur ondervangt een dynamische, sociaal constructivistische visie op cultuur de kritiek dat cultureel criminologische studies er onvoldoende in zouden slagen omvattender culturele en sociale ontwikkelingen te duiden. Stanley Cohen pleitte tijdens het criminologische congres in York (2011) voor het verleggen van de grenzen binnen de criminologie. Bovendien zouden andere, mondiale vormen van criminaliteit vaker het onderwerp moeten zijn van studie. Binnen de antropologie bestaat er kritiek op mondialiseringstudies. Er wordt voortdurend gesproken over circulatiestromen van onder andere mensen, goederen en ideeën. Er wordt daarentegen te weinig aandacht besteed aan de wijze waarop mensen, cultuur, goederen veranderen terwijl zij reizen en de wijze waarop de natuur verandert door onder andere de langstrekkende mensen, goederen. Bovendien wordt er te weinig aandacht gegeven aan de ontmoetingen die nodig zijn om circulatie mogelijk te maken en de hindernissen en uitdagingen die mensen tegenkomen wanneer zij proberen zichzelf, hun goederen, kapitaal, beelden over de wereld te bewegen ('frictie').