1. Inleiding

Het indekken tegen schade is iets van alle tijden. In de loop der tijden zijn er vier mechanismen ontstaan waardoor benadeelden hun schade geheel of gedeeltelijk op andere kunnen afwentelen:

1. Het stelsel van sociale zekerheid

De sociale zekerheid is een publiekrechtelijk geregelde vorm van collectieve solidariteit. Iedereen draagt een beetje bij aan de financiering daarvan. Kenmerkend voor de sociale zekerheid is dat het een zeker bestaansminimum probeert te garanderen. Het doel is dus niet om iemand voor schade te compenseren. Het gevolg hiervan is wel dat een slachtoffer ook aanspraak hierop maakt als diegene zelf schuld heeft aan de oorzaak van de schade. Verder biedt het ook geen compensatie voor evt. emotioneel leed. 

2. Particuliere verzekering

Via een particuliere verzekering (privaatrechtelijke overeenkomst) kunnen mensen zich verzekeren tegen allerlei onheil. De omvang van de dekking wordt geregeld in de voorwaarden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan je zorgverzekering die je kunt upgraden.

Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen een sommenverzekeringen en schadeverzekering. Bij een schadeverzekering wordt het risico op bepaalde schade afgedekt met een verzekering. Bij een sommenverzekering bestaat er geen relatie tussen de schade en uitkering. Een voorbeeld hiervan is een ongevallenverzekering waarbij de verzekeraar verplicht is om tot uitkering van een bedrag waarvan de hoogte is gekoppeld aan de mate waarin het slachtoffer invalide wordt. Een ander voorbeeld is de aansprakelijkheidsverzekering waarop later nog wordt ingegaan.

3. Fondsen

Voor bepaalde gevallen heeft de overheid een fonds opgericht om slachtoffers gedeeltelijk te compenseren voor het hen overkomen leed. Hierbij gaat het om situaties waarin het aansprakelijheidsrecht geen soelaas biedt of omdat de schade niet op een andere manier verhaald kan worden. Een voorbeeld hiervan is het Schadefonds Geweldsmisdrijven. In de praktijk spelen dit soort fondsen bij de afwikkeling van schade een marginale rol.

4. Aansprakelijkheidsrecht

Mits er aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, biedt het aansprakelijkheidsrecht het slachtoffer de mogelijkheid om zijn schade af te wentelen op de veroorzaker daarvan. De schade wordt hiermee verplaatst van de benadeelde naar de aansprakelijke. Bij de hierboven gegeven voorbeelden wordt de schade juist verspreid over een grote groep mensen of algemene middelen.

2. Wat zijn de kenmerken van en de verhoudingen binnen het aansprakelijkheidsrecht? 

Een belangrijk kenmerk van het aansprakelijkheidsrecht is dat het de doelstelling heeft het slachtoffer volledig te willen compenseren. En niet dus slechts een bestaandsminimum garanderen. Dit betekent dat het slachtoffer in de positie wordt gebracht waarin hij zou hebben verkeerd als de schadeveroorzakende gebeurtenis niet zou hebben plaatsgevonden. Daarnaast heeft de benadeelde vaak ook recht op smartengeld.

Uit het bovenstaande blijkt dat een slachtoffer zijn schade vaak op verschillende manieren vergoed kan zien. Afstemming van deze aanspraken gebeurd min of meer automatisch doordat men enkel de schade vergoed kan krijgen die hij niet elders vergoed krijgt. Heeft men bijv. de schade volledig vergoed gekregen van de veroorzaker dan kan er geen aanspraak meer gedaan worden op een fonds en vice versa. Juridisch gesproken komt dit neer op voordeelstoerekening (6:100 BW). De reeds vergoede bedragen worden al als voordeel gezien. 

3. Wat zijn de bronnen van verbintenissen en wat is samenloop? 

Er zijn vijf bronnen van verbintenissen die naar burgerlijk recht worden onderscheiden. Een verplichting tot betaling namelijk uit verschillende bronnen voortvloeien:

• De zaakwaarneming (6:198 BW)
• onverschuldigde betaling (6:203 BW)
• ongerechtvaardigde verrijking (6:212 BW)
• overeenkomst (6:74 BW)
• onrechtmatige daad (titel 6.3)

In deze samenvatting komt alleen de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad ter sprake.

4. Wat is een onrechtmatige daad?

4.1. Algemeen

De onrechtmatige daad komt in titel 3 van boek 6 BW aan de orde en bevat op zichzelf verschilelnde grondslagen voor aansprakelijkheid. Zie voor het overzicht het rijtje hieronder:

• Onrechtmatige daad (6:162 BW)
• groepsaansprakelijheid (6:166 BW)
• aansprakelijkheid voor kinderen (6:169 BW)
• aansprakelijkheid voor ondergeschikten (6:170 BW)
• aansprakelijkheid voor niet-ondergeschikten (6:171 en 172 BW)
• aansprakelijkheid voor gebrekkige roerende zaken (6:173 BW)
• aansprakelijkheid voor een gebrekkige opstal (6:174 BW)
• aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen (6:175-178 BW)
• aansprakelijkheid voor dieren (6:179 BW)
• Nog enkele andere regelingen in afdeling 6.3.3 en 6.3.4(a)

Hoewel in bepaalde gevallen de bovenstaande regelingen naar elkaar verwijzen, vormen zij ieder een afzonderlijke grondslag voor aansprakelijheid. Het staat de benadeelde vrij om te kiezen op welke grondslag de vordering wordt gebaseerd. Het begrip onrechtmatige daad kan in enge zin (6:162 BW) en in ruime zin (titel 3.3) benaderd worden. Het hangt van de context af wat er wordt bedoeld met onrechtmatige daad.

4.2 Wat is persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid?

Aansprakelijkheid kan worden onderscheiden in persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid. Er is sprake van persoonlijke aansprakelijkheid wanneer men zelf het schadeverwekkend gebeuren heeft doen ontstaan. Er kan ook sprake zijn van aansprakelijkheid in een bepaalde hoedanigheid (kwalitatieve aansprakelijkheid). Dit kan omdat men heeft in te staan voor personen, of het gedrag daarvan, tot wie men in een bepaalde betrekking staat. Het is ook mogelijk dat men heeft in te staan voor een veilige toestand of werking van zaken waarvan men eigenaar, producent of gebruiker is.

Kwalitatieve aansprakelijkheid kan als consequentie hebben dat iemand aansprakelijk is, terwijl hij geen deel uitmaakt aan het ontstaan hiervan. Denk bijvoorbeeld aan een werkgever die aansprakelijk is, terwijl zijn chauffeur een aanrijding veroorzaakt. Wanneer er sprake is van aansprakelijkheid zonder schuld spreekt men van risicoaansprakelijkheid.

In het Burgerlijk Wetboek (BW) is een duidelijke scheiding aangebracht tussen persoonlijke aansprakelijkheid (afd. 6.3.1) en kwalitatieve aansprakelijkheid anderzijds (afd. 6.3.2). In hoofdstuk 3 en 4 wordt hier nader op ingegaan.

4.3 Hoe wordt een onrechtmatige daad vastgesteld?

De fase waarin onderzocht wordt of er een grondslag voor aansprakelijkheid is wordt aangeduid als de vestigingsfase. Om vervolgens vast te stellen of de aansprakelijke de volledige schade moet vergoeden,en in welke mate dient er te worden gekeken naar afd. 6.1.10 BW. Dit onderzoek noemt men de omvangsfase. In de praktijk is het onderscheid tussen beide fasen niet altijd even duidelijk maar zijn de afdelingen wel van elkaar gescheiden in het wetboek.

5. Kan een verbod op een (on)rechtmatige daad gevorderd worden?

Wanneer er sprake is van een dreigende onrechtmatige daad of een herhaling hiervan, kan degene wiens belang dreigt te worden aangetast een verbod bij de rechter vorderen. Dit kan echter alleen wanneer er sprake is van een reële dreiging, de eiser belang heeft bij een verbod en het verbod voldoende is bepaald.

Het is mogelijk dat een verbod strijdig is met een/het algemeen belang, maar dat het toestaan van een gedraging betekent dat de belangen van enkele individuen worden opgeofferd ten behoeve van de meerderheid. In zo’n geval bestaat de oplossing uit het toestaan van de gedraging, maar met de verplichting de benadeelden te compenseren. Deze problematiek speelt voornamelijk in de verhouding overheid-burger. Men spreekt hier ook wel over het beginsel van gelijkheid voor openbare lasten.

6. Hoe zit het met aansprakelijkheidsverzekeringen?

Het belang van de aansprakelijkheidsverzekering voor het moderne aansprakelijkheidsrecht is groot. Het accent hierbij is steeds meer komen te liggen op het garanderen dat de benadeelde zijn schade vergoed krijgt. In bepaalde gevallen heeft de wetgever een aansprakelijkheidsverzekering verplicht. Denk bijvoorbeeld aan de Wet Aansprakelijkheidsverzekering Motorrijtuigen (WAM).

Of een bepaald risico verzekerbaar is hangt af van verschillende factoren. Onder andere van of de verzekeraar een indicatie heeft van de kans dat het risico zich verwezenlijkt en de omvang van de schade die daarbij ontstaat. Zonder deze gegevens is het namelijk moeilijk om de hoogte van een premie vast te stellen.

Er zijn factoren die de verzekerbaarheid negatief kunnen beïnvloeden. Het toepassen van hedendaagse zorgvuldigheidsnormen op gedragingen uit het verleden bijvoorbeeld (retroactieve werking). Oftewel aansprakelijkheid voor iets waar de verzekeraar geen rekening mee heeft kunnen houden vanwege veranderende normen. Daarnaast is het voor verzekeraars lastig als zij schade moeten vergoeden die niet door hun verzekerde is ontstaan. Bijvoorbeeld de schade die door een medicijn is aangericht, die zich jaren later pas openbaart wanneer het niet meer te achterhalen is welke producent dat medicijn verschaft heeft.

De aansprakelijkheidsverzekering mag het de verzekerde juist niet financieel mogelijk maken om onrechtmatig schade toe te brengen. De aansprakelijkheidsverzekeraar wordt dan namelijk de sponsor van onrechtmatig gedrag. Verzekeringspolissen bevatten om deze reden opzetclausules. Op grond van deze clausules is de verzekeraar niet verplicht tot uitkering wanneer de verzekerde opzettelijk onrechtmatige schade toebrengt.

7. Welke ontwikkelingen hebben plaatsgevonden in het aansprakelijkheidsrecht?

Binnen het aansprakelijkheidsrecht heeft een ontwikkeling plaatsgevonden van schuld naar risico. Deze ontwikkeling wordt duidelijk in de totstandkoming van risicoaansprakelijkheden. Voor deze ontwikkeling bestaan een aantal reden.

Ten eerste heeft de technische en industriële ontwikkeling een grote rol gespeeld. Hierdoor ontstonden (en ontstaan) steeds meer bronnen van gevaar die schade toe konden brengen zonder dat er een persoonlijk verwijt te maken viel. Individuen die schade lijden door activiteiten die in het algemeen belang zijn (industrialisatie, verkeer) dienen hun schade vergoed te krijgen.

Er zijn risicoaansprakelijkheden die samenhangen met de aansprakelijkheid voor een rechtmatige daad. Denk bijvoorbeeld aan de aansprakelijkheid van een bezitter van een dier. De bezitter is aansprakelijk voor de door het dier aangerichte schade. Men kan dus niet zomaar uitgaan van de negentiende eeuwse theorie ‘geen aansprakelijkheid zonder schuld’.

Om risicoaansprakelijkheden te rechtvaardigen wordt er gekeken naar de volgende argumenten:

• Gevaar. Wie gevaar vermeerdert, vermeerdert daarmee zijn aansprakelijkheid (het gevaar dat van een zaak uitgaat);

• Heeft iemand profijt van een bepaalde zaak of activiteit? ‘Wie de lusten heeft moet ook de lasten dragen’;

• Vermogen om de schade te dragen ('capacity to bear the loss');

• Verzekerbaarheid. Een schadevergoedingsplicht kan echter niet alleen afhangen van de mogelijkheid tot verzekering.

8. Wat zijn de functies van het aansprakelijkheidsrecht?

Door middel van het aansprakelijkheidsrecht wordt een evenwicht gevonden tussen de behoefte aan veiligheid enerzijds en de behoefte aan vrijheid anderzijds. Op welke behoefte de nadruk ligt verschilt per tijd en plaats. Het aansprakelijkheidsrecht heeft daarmee in ieder geval twee functies: compensatie en preventie.

De functie van het aansprakelijkheidsrecht is om te bepalen in welke gevallen er recht bestaat op compensatie. Preventie is een functie die vooral in de economische analyses van het aansprakelijkheidsrecht centraal staat. Er wordt onderzocht welke regels voorzichtig gedrag stimuleren. Dit betekent echter niet dat schade ten koste van alles moet worden voorkomen. Daarnaast hoeft de aanwezigheid van een aansprakelijkheidsverzekering de preventieve werking van het aansprakelijkheidsrecht niet te ondermijnen. De stimulans tot voorzichtig gedrag bestaat dan namelijk uit het eigen risico, eventuele sancties en het in gebruik nemen van veiligheidsvoorschriften.

Het aansprakelijkheidsrecht heeft een defensieve, rechtshandhavende functie. Maar daarnaast ook een offensieve functie. Het beschermt namelijk niet alleen de bestaande verhoudingen maar biedt ook ruimte aan niet van te voren vastgelegde rechten.

Ten slotte heeft het aansprakelijkheidsrecht een ventielfunctie. Gevoelens van onvrede die door de politiek onvoldoende worden weggenomen kunnen via het aansprakelijkheidsrecht bij de rechter belanden.

9. Het verjaren van rechtsvorderingen

9.1 Algemeen

De vordering tot schadevergoeding uit onrechtmatige daad kent net als rechtsvorderingen in het algemeen een verjaringstermijn. Eventueel kan deze verjaringstermijn van rechtswege worden verlengd. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen een lange en een korte verjaringstermijn. Voor enkele gevallen bestaat zowel een korte als een lange verjaringstermijn.

9.2 Wanneer is er sprake van een korte verjaringstermijn?

De Hoge Raad heeft besloten dat aan een korte verjaringstermijn (5 jaar) niet alleen rechtszekerheid, maar ook billijkheid ten grondslag ligt. De verjaringstermijn neemt hierbij geen aanvang wanneer de benadeelde niet in staat is een vordering in te stellen en de oorzaak van deze onmacht valt toe te rekenen aan de aansprakelijke. Het gaat hierbij voornamelijk om slachtoffers van mishandeling, die in verband met het verwerkingsproces langer nodig hebben om een vordering in te stellen.

9.3 Wanneer is er sprake van een lange verjaringstermijn?

Een lange verjaringstermijn (20 tot 30 jaar) is objectief, maar de redelijkheid die in art. 6:2 BW wordt voorgeschreven kan in de weg staan van de mogelijkheid dat de veroorzaker zich beroept op verjaring.

9.4 Kan een verjaringstermijn gestuit worden?

De verjaringstermijn van de vordering tot schadevergoeding kan door stuiting weer opnieuw beginnen. Dit kan door een eis, schriftelijke mededeling of aanmaning. Het komt erop neer dat de schuldenaar zich bewust is van het feit dat de schuldeiser nog aanspraak maakt op vergoeding, zodat de schuldenaar niet meer beschermd kan worden met verjaring. Daarnaast heeft het instellen van een eis (rechtsvervolging) ook een stuitende werking. Hetzelfde geldt voor een een beding in een overeenkomst, zoals een vaststellingovereenkomst of een erkenning door een schuldenaar.

10. Wat is de invloed van de EU en de claimcultuur?

10.1 Wat is de invloed van de EU?

De invloed van de EU op het nationale aansprakelijkheidsrecht is relatief beperkt. Het aansprakelijkheidsrecht in lidstaten bestaat vrijwel geheel uit nationaal recht. Europese Richtlijnen op het gebied van aansprakelijkheidsrecht bestaan wel.

10.2 Is particuliere schadeafhandeling wel efficiënt?

Particulieren zien soms af van hun recht op schadevergoeding door de hoge psychische druk en het tijdrovende proces. Dit komt voornamelijk naar voren wanneer een particulier het moet opnemen tegen een grote onderneming of soms zelfs de overheid.

Wanneer er sprake is van een groot aantal slachtoffers kan er een collectieve actie worden ingesteld. Dit is zowel voor slachtoffer als voor aangesprokene meestal niet efficiënt. Om hiervoor een oplossing te vinden zijn er vier wettelijke regelingen tot stand gebracht:

• Wet Collectieve Massaschade (WCAM). De wet maakt het mogelijk een vaststellingsovereenkomst voor de gehele groep slachtoffers verbindend te laten verklaren door de rechter.

• Wet deelgeschilprocedure voor letsel- en overlijdensschade. Deze wet maakt het mogelijk dat in het buitengerechtelijk afwikkelingstraject het oordeel van de rechter wordt gevraagd over een geschilpunt dat partijen verdeeld houdt.

• Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad. Deze wet geeft de rechter de mogelijkheid om een rechtsvraag te stellen aan de Hoge Raad.

• Voorschotregeling. Slachtoffers kunnen een schadevergoeding vorderen en zich meningen in het strafproces.

10.3 Wat is een claimcultuur?

Met een claimcultuur wordt een mentaliteit bedoelt, waarin mensen elkaar vaak en voor hoge bedragen aansprakelijk stellen voor geleden schade (denk aan de claims in de Verenigde Staten). Het gevolg hiervan is dat mensen en bedrijven zich moeten indekken of verweren tegen claims, waardoor zij meer kosten moeten maken. De verzekerbaarheid van bepaalde risico’s komt hiermee in gevaar, de rechterlijke macht wordt meer belast en er worden onnodige voorzorgsmaatregelen genomen. Er ontbreken echter harde feiten om te stellen dat er daadwerkelijk sprake is van een claimcultuur. Wel is het aantal claims toegenomen maar het bedrag dat door rechters wordt toegekend nauwelijks gestegen. 

10.4 Hoe zit het met technische ontwikkelingen?

Technische ontwikkelingen vragen steeds meer aandacht. Denk bijvoorbeeld aan zelfrijdende auto's waarbij de aandacht van de menselijke bestuurder naar de aansprakelijkheid van de producent verschuift. De vraag welke (ethische) eisen men kans tellen aan dergelijke producten moet nog worden beantwoord. 

11. Wat is het plan van behandeling in dit boek?

In hoofdstuk 2 komen de persoonlijke aansprakelijkheden aan bod. In hoofdstuk 3 komen de kwalitatieve aansprakelijkheden ter sprake. In hoofdstuk 4 worden de resterende aansprakelijkheden behandeld. Tot slot vinden we in hoofdstuk 5 een uitwerking van de omvangsfase in het aansprakelijkheidsrecht.