Intelligentietests worden veel gebruikt en bijna standaard afgenomen wanneer er psychodiagnostisch onderzoek wordt gedaan. Is dit standaard afnemen wel nodig of gerechtvaardigd? Er zijn vier doelen voor intelligentieonderzoek in de praktijk van de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ). Ze kunnen elkaar gedeeltelijk overlappen.

1. Intelligentie als beschrijvend gegeven

Intelligentie kan meer vertellen over de intellectuele grenzen, mogelijkheden en beperkingen van een cliënt. Het is ook de beste voorspeller voor de school- en beroepscarrière. Voor de volwassen cliënten van de GGZ is de school-en beroepscarrière vaak al voorbij. De reden voor het afnemen van een IQ-test wordt dan het verklaren van de discrepantie tussen scholings-en beroepsniveau of tussen deze niveaus enerzijds en de klinisch geschatte intelligentie anderzijds. Dat kan bijvoorbeeld door persoonlijkheidsvariabelen (angstigheid) of langdurige symptomen, zoals verhoogde afleidbaarheid. Het intelligentieonderzoek geeft geen beschrijving van de persoon en de uitkomst moet dat ook genuanceerd worden. IQ is geen absoluut getal, maar eerder een range. Om IQ als beschrijvend gegeven te gebruiken moeten naast de rapportage van het IQ ook de verschillende gemeten capaciteiten vermeld worden. Een psycholoog moet in de rapportage toelichten dat verschillende tests ook verschillende capaciteiten meten, anders worden verschillende IQ scores verkeerd geïnterpreteerd. De therapeut zou eigenlijk alleen de relevante subtests af moeten nemen, want de gehele tijdrovende test afnemen is onnodig. Een observatie tijdens het afnemen geeft soms een betere beschrijving van de cliënt dan de score.

2. IQ als kenmerk of oorzaak van een stoornis

Volwassen cliënten met een handicap hebben vaak in hun kindertijd een intelligentietest gedaan, waaruit bleek dat ze beperkte intellectuele vermogens hadden. Deze test wordt vaak op latere leeftijd herhaald, zodat er gekeken kan worden of specifieke intellectuele capaciteiten verder ontwikkeld zijn in de loop van de tijd. En er kan gekeken worden waar de zwakke punten van de cliënt liggen, zodat daarvan geen overvraging plaats vindt. Dit kan namelijk leiden tot automutilatie. Psychodiagnostisch onderzoek (PO) mag niet beperkt blijven tot alleen intelligentieonderzoek,omdat lichte verstandelijke beperkingen daarmee vaak niet gevonden worden. Aanwijzingen voor een lichte verstandelijke beperking: een lage opleiding in combinatie met een verandering van het (gezins)systeem die vooraf ging aan de problemen van de cliënt, familiebelasting van genetisch bepaalde syndromen en psychotherapieresistentie. School-en werkgerelateerde problematiek zijn altijd een reden voor intelligentieonderzoek. Het kan de discrepantie tussen eisen en mogelijkheden verklaren en ook onevenwichtheden in het IQ profiel.

Extra informatie over intelligentie: er is geen eenduidige definitie van intelligentie. De interne (bijvoorbeeld probleemoplossend vermogen), externe (bijvoorbeeld praktisch toepassen van belangrijke kennis en aanpassen aan omgeving) en creatieve (nieuwe problemen snel doorzien en oplossen) intelligentie werken samen, maar zijn onafhankelijk.

3. Bepaling van intellectuele achteruitgang

Een mogelijke oorzaak van achteruitgang is bijvoorbeeld schizofrenie. Een intelligentietest is een onbetrouwbare index voor intellectuele achteruitgang doordat hersenbeschadiging en belangrijke cognitieve functies niet worden gemeten. Daarom mag het niet automatisch in neuropsychologisch onderzoek gebruikt worden. Enkele testen, zoals de GIT en WAIS, zijn wel goed genoeg voor neuropsychologisch onderzoek, maar deze kunnen apart afgenomen worden. De waarden van een score op een intelligentietest is beperkt wanneer patiënten duidelijke symptomen vertonen. Bijvoorbeeld: bij symptomen van depressie komt psychomotorische vertraging voor en dit heeft invloed op alle taken waarbij de tijd opgenomen wordt. Een test kan dan afgenomen worden om te observeren, maar als observatie de enige reden is, is het omslachtig om een hele test af te nemen.

Extra informatie over de IQ score: de intelligentiequotiënt is een ratio van de mentale leeftijd en de chronologische leeftijd. De formule: (IQ = (ML/CL)*100).

4. Het intelligentieprofiel

Omdat een IQ score een optelsom is van de capaciteiten is een totale IQ score misleidend. De capaciteiten hangen niet met elkaar samen. Hoe meer verschillen tussen de subtests hoe minder waarde een IQ score heeft. Daarom kan het handig zijn om een intelligentieprofiel te maken, zodat de sterkere en zwakkere prestaties op de subtests dan weergegeven kunnen worden. Met de volgende overwegingen moet rekening gehouden worden: subtests met een lage betrouwbaarheid kunnen uitschieters veroorzaken en er komen grote verschilscores voor in de normale populatie, waardoor een profiel moeilijk te interpreteren is. Een profiel kan ook gebruikt worden om hypotheses te vormen, die dan met uitgebreider onderzoek onderzocht moeten worden.

Extra informatie over intelligentietests: de meest gebruikte Nederlandse intelligentietests zijn de Wechsler schalen, de Raven Progressive Matrices, de Groningse Intelligentie Test, de Snijder-Oomen Niet-verbalen Intelligentietest, de Nederlandse Leesvaardigheidstest voor Volwassenen.