Kwalitatieve interviews, waaronder het interviewen van rechters, vormen een relatief nieuwe methode binnen het gebied van rechtsonderzoeken. Hierdoor rijst de vraag welke toegevoegde waarde en geschikte toepassing deze methode heeft. In de afgelopen jaren is een extra dimensie toegevoegd aan deze methodologische benadering in het licht van de globalisatie van het recht en de invloed op de rol van gerechten. De interviewmethode wordt nu ook toegepast in onderzoeken aangaande de transnationale context (wisselwerking van internationaal, regionaal en nationaal recht) van juridische besluitvorming. In dit artikel wordt ingegaan op twee hoofdvragen die samenhangen met deze ontwikkelingen: 1) waarom zouden rechtsonderzoekers het interviewen van rechters als onderzoeksmethode in aanmerking moeten nemen? 2) met welke methodologische overwegingen moet rekening worden gehouden wanneer deze onderzoeksmethode wordt gehanteerd?

Inleiding

Kwalitatieve interviews, waaronder het interviewen van rechters, vormen een relatief nieuwe methode binnen het gebied van rechtsonderzoeken. Hierdoor rijst de vraag welke toegevoegde waarde en geschikte toepassing deze methode heeft. In de afgelopen jaren is een extra dimensie toegevoegd aan deze methodologische benadering in het licht van de globalisatie van het recht en de invloed op de rol van gerechten. De interviewmethode wordt nu ook toegepast in onderzoeken aangaande de transnationale context (wisselwerking van internationaal, regionaal en nationaal recht) van juridische besluitvorming. In dit artikel wordt ingegaan op twee hoofdvragen die samenhangen met deze ontwikkelingen: 1) waarom zouden rechtsonderzoekers het interviewen van rechters als onderzoeksmethode in aanmerking moeten nemen? 2) met welke methodologische overwegingen moet rekening worden gehouden wanneer deze onderzoeksmethode wordt gehanteerd?

De auteurs willen in dit artikel hun ervaringen delen die zij hebben opgedaan door het interviewen van rechters, als een onderzoeksmethode aangaande juridische besluitvorming in transnationaal verband. Een van de auteurs heeft de kennis, ervaring en houdingen omtrent (de toepassing van) EU recht van burgerlijke rechters in Polen geanalyseerd. De ander heeft de veranderende praktijken onder invloed van de globalisatie van de hoogste gerechten in Frankrijk, Nederland, Canada, de VS en het VK bestudeerd. Ondanks de verschillende onderzoeksobjecten, zijn grotendeels dezelfde methodologische instrumenten gebruikt en zijn de doeleinden vergelijkbaar. Daarom zijn de ervaringen met kwalitatieve interviewmethoden in één artikel opgenomen, om inzicht in de voor- en nadelen van deze methode te verkrijgen.

Beweegredenen: wat houdt de opkomst van interdisciplinair rechtsonderzoek naar rechterlijke praktijken in?

Interdisciplinariteit kan worden omschreven als een methodologische benadering waarin twee of meer disciplines of benaderingen worden geïntegreerd in één onderszoekskader. Interdisciplinariteit lijkt een steeds belangrijkere rol te spelen binnen onderzoeksprojecten die worden gedaan door (Nederlandse) rechtenstudenten. Met deze ontwikkeling van interdisciplinair rechtsonderzoek houdt het toenemende gebruik van empirische onderzoeksmethoden, in het bijzonder het gebruik van de kwalitatieve interviewmethode, verband.

Wat is de oorzaak van de toenemende interdisciplinariteit en empirische oriëntatie van rechtsonderzoek?

Rechtsleer in Europees-continentale systemen bestaat van oudsher uit een dogmatische analyse van wetgeving, jurisprudentie en juridische doctrine. Deze 'intern' recht benadering is in veel rechtsscholen in Frankrijk en Duitsland nog steeds dominant. In Nederland is deze benadering een van de meest significante binnen sommige gebieden van rechtsonderzoek (ondernemingsrecht, belastingrecht en strafrecht). Rechtsscholen in Nederland bewegen zich echter steeds meer richting de oriëntatie van rechtsonderzoek uit de VS, dat enorm interdisciplinair van aard is geworden. Er is sprake van een 'extern' perspecief op recht. Deze ontwikkeling gaat samen met het toegenomen gebruik van empirische onderzoeksmethoden, waaronder het kwalitatieve interviewen, door rechtenstudenten. Empirische benaderingen worden vaak toegepast in de gebieden 'recht en economie' en 'recht en maatschappij'.

Volgens Larouche is deze ontwikkeling van interdisciplinariteit het resultaat van langdurige sociaal-economische trends, zoals globalisatie en digitalisatie. Om met deze uitdagingen om te kunnen gaan, pleit hij voor een rechtsleer die gekenmerkt wordt door een non-nationale, interdisciplinaire en empirische oriëntatie van rechtsonderzoek. De non-nationale focus maakt een meer abstract rechtsonderzoek mogelijk, wat past bij de huidige verwevenheid van rechtsstelsels in de wereld. Interdisciplinariteit leidt tot een verrijking van de rechtsleer met de inzichten die worden ontleend aan onderzoeken binnen de filosofie, politiek, economie, sociologie en psychologie. Een empirische focus maakt het mogelijk dat de rechtsleer de verbinding met de realiteit hervindt, wat leidt tot een ruimer inzicht.

De ontwikkeling van interdisciplinariteit en de verhouding tot sociaal-economische tendensen zijn zichtbaar in het onderzoeksgebied dat zich richt op het sociaal-juridisch onderzoek naar rechterlijke praktijken.

Wat houdt de opkomst van een nieuw onderzoeksgebied (rechterlijke praktijken) in?

Met betrekking tot het non-nationale aspect van rechtsonderzoek, hebben de Europeanisatie en internationalisatie van het recht verschillende onderzoeksvragen opgeroepen omtrent de rol van de rechter in een multi-level rechtssysteem met een pluraliteit aan juridische actoren. Een non-nationale benadering is onder meer nodig in een onderzoek naar rechterlijke besluitvorming ten aanzien van EU recht of het EVRM.

Interdisciplinaire benaderingen vloeien voort uit de opkomst van sociaal-juridische onderzoeken sinds de jaren '70. In de huidige context van globalisatie en toegenomen maatschappelijke eisen, hebben rechtenstudenten hun aandacht verschoven naar de rol van 'extrasystemetische factoren' in het rechterlijk feitenonderzoek en de motivering van uitspraken. Aan de ene kant heeft de toegenomen maatschappelijke roep om correcte en transparante rechterlijke uitspraken geleid tot analyses van psychologische gebreken in de rechterlijke besluitvorming. Aan de andere kant is door de toegenomen verwijzing naar niet-bindende bronnen, waaronder wetgeving, jurisprudentie en doctrine uit andere jurisdicties, de interesse gewekt van vergelijkende juristen en theoretici.

In de laatste decennia maken rechtsgeleerden gebruik van de interviewmethode, ter bestudering van de verschillende aspecten van het rechterlijk functioneren.

Methodologie: wat zijn de mogelijkheden en uitdagingen van het interviewen van rechters in transnationaal verband?

Algemeen overzicht: welke sociaal-wetenschappelijke onderzoeksparadigma's en onderzoeksmethoden zijn er?

Er zijn drie algemene onderzoeksparadigma's te onderscheiden op het gebied van sociale wetenschappen: postpositivisme, kritische theorie en interpretivisme. Het eerste paradigma is gebaseerd op de veronderstelling dat enkel neurale (objectieve), empirische en wetenschappelijke methoden de waarheid over onze sociale realiteit kunnen weergeven. De kritische theorie, die zich richt op machtsverhoudingen in maatschappijen en de impact daarvan, is gebaseerd op het bekritiseren en veranderen van de maatschappij, in plaats van het proberen te begrijpen of te verklaren. Interpretivisme staat tegenover positivisme en empirie en is gebaseerd op de ideeën van rationalisme en relativisme. Interpretivisten, waaronder de auteurs zich scharen, geloven dat de realiteit zoals we deze kennen sociaal is vormgegeven en dat de bij onderzoekers reeds bestaande gedachten en opvattingen onderzoek beïnvloeden en vormen.

Binnen de zojuist genoemde onderzoeksparadigma's is een verscheidenheid aan kwantitatieve en kwalitatieve methoden beschikbaar voor onderzoekers. In de pragmatische benadering, die heerst in de hedendaagse sociaal-juridische rechtsleer, kunnen de kwantitatieve en kwalitatieve methoden gecombineerd worden. Hun resultaten kunnen in één onderzoeksproject worden geïntegreerd. Kwantitatieve methoden waarvan bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt zijn enquêtes houden en statistische data-analyses uitvoeren. Kwalitatieve methoden, die beschrijvende data opleveren, betreffen etnografisch onderzoek, historische studies en inhoudsanalyses. De meest gehanteerde onderzoekstechnieken betreffen het houden van interviews, het observeren van deelnemers of het analyseren van documenten. Het houden van kwalitatieve interviews is een gebruikelijke onderzoekstechniek binnen het terrein van sociaal en cultureel onderzoek, maar krijgt ook steeds meer aandacht binnen andere disciplines, waaronder de rechtsleer.

Het interviewen van rechters past binnen de beschreven ontwikkeling van interdisciplinariteit en empirisch onderzoek omtrent rechterlijke praktijken. Op basis van de ervaringen die zijn opgedaan tijdens het onderzoeksobject, kan worden gewezen op enkele overwegingen die verbonden zijn met de onderzoeksbenadering: 1) de rol van het houden van interviews binnen de empirische onderzoeksmethodologie, 2) toegang tot en de representativiteit van de groep van de ondervraagden, 3) het gebruik van de semi-gestructureerde interviewtechniek, 4) transcriptie van de data en de toegevoegde waarde van de interviewmethode in de analyse.

Welke rol speelt van het houden van interviews in de empirische onderzoeksmethodologie?

In het kader van het onderzoeksproject betreffende het functioneren van Poolse burgerlijke rechters als gedecentraliseerde EU rechters, is een interdisciplinaire benadering gehanteerd, waarin zowel juridische als empirische methoden zijn geïntegreerd. Het doel van het project was om uit te vinden hoe bekend de rechters zijn met de rechtsorde van de EU, wat hun ervaringen zijn met het toepassen van EU recht in hun dagelijks praktijk, en welke houdingen rechters hebben ten opzichte van EU recht.

Het empirische deel bestond uit een gemixte benadering: zowel kwantitatieve als kwalitatieve methoden werden geïntegreerd in één project. Een belangrijk onderdeel van het onderzoek betrof het houden van kwalitatieve interviews. In juli 2010 zijn 25 semi-gestructureerde diepteinterviews afgenomen bij rechters uit verschillende gerechten (provinciale, uit grote steden, verschillende soorten kamers, eerste en tweede aanleg). Zowel mannen als vrouwen en rechters uit verschillende leeftijdscategorieën namen hieraan deel.

Daarnaast zijn ook interviews met rechters van de hoogste nationale gerechten in vijf westerse rechtssystemen (VS, Canda, VK, Nederland, Frankrijk) gehouden omtrent de veranderende rol en werkwijzen door de invloed van globalisatie. Het doel hiervan was uit te vinden waarom rechters rechtsbronnen uit buitenlandse rechtssystemen bestuderen en hoe zij argumenten uit deze bronnen gebruiken in de beslechting van nationale zaken. Door middel van interviews met 33 rechters in de geselecteerde rechtssystemen is geprobeerd te verklaren welke individuele benaderingen bestaan omtrent het gebruik van buitenlands recht in rechterlijke besluitvorming, en hoe deze benaderingen de beoordeling in zaken beïnvloeden. Bij de selectie van gerechten is rekening gehouden met de overeenkomsten en verschillen die kunnen bestaan op grond van 1) de juridische traditie waarbinnen de rechters functioneren (common law of civil law), 2) de competenties, compositie en werkdruk van de gerechten, 3) de verwachte verschillen in leiderschap van gerechten in de transnationale rechterlijke dialoog op basis van de omvang van het rechtssysteem waarin de gerechten functioneren en genealogische of taalkundige verbindingen met andere rechtssystemen.

In het hoogste gerechten project werd de voorkeur gegeven aan de kwalitatieve analysemethode. Vanwege het beperkte aantal rechters zou het verzamelen van kwantitatieve data vereisen dat nagenoeg alle rechters meewerken, hetgeen moeilijk te bereiken zou zijn geweest. Daarnaast heeft de kwalitatieve interviewmethode als voordeel dat het de rechters de mogelijkheid biedt zich genuanceerder uit te drukken, vergeleken met de kwantitatieve anonieme vragenlijstmethode. Bovendien maakt het gebruik van interviews het mogelijk om aanvullende vragen te stellen, waardoor de verkregen antwoorden beter geïnterpreteerd kunnen worden. De uit de interviewen verkregen informatie is, ter vaststelling van de betrouwbaarheid, gelinkt aan een analyse van jurisprudentie en andere bronnen die informatie verschaffen over rechterlijke benaderingen.

Hoe zit het met de toegang tot en de representativiteit van de groep respondenten?

De respondenten hebben geheel vrijwillig en vrijblijvend ingestemd met de deelname aan het interview. Het project was daarmee erg afhankelijk van de bereidwilligheid van de rechters om mee te werken en hun ervaringen te delen. Om te compenseren voor mogelijke gebreken inzake de resprentativiteit van de groep respondenten, is naast de interviewmethode een aantal andere technieken toegepast, waaronder de triangulatiemethode. Wat betreft de representativiteit geldt dat zowel rechters die positief als terughoudend tegenover het toepassen van buitenlands recht staan hebben deelgenomen. De mogelijke overrepresentativiteit van een bepaald 'type' rechter is geen probleem, omdat het onderzoek zich niet richt op de kwantitatieve toepassingen van buitenlands recht. Het onderzoeksdoel is immers het beschrijven en analyseren van de verschillende aspecten van de ontwikkeling van de praktijken van de hoogste gerechten.

Hoe is gebruik gemaakt van de semi-gestructureerde interviewtechniek?

In beide projecten vonden de interviews plaats in de vorm van een kwalitatief, semi-gestructureerd dieptegesprek. Deze techniek past met name goed bij de interpretivistische onderzoeksbenadering die zich richt op het begrijpen van de sociaal-geconstrueerde realiteit en menselijke gedrag in specifieke contexten. In het Poolse project was voorafgaand aan de interviews een lijst met open vragen opgesteld inzake de ervaringen van de rechters met EU recht, hun kennis van EU recht en hun houdingen ten opzichte van de rol die het EU recht hen heeft opgelegd. De semi-gestructeerde techniek maakte het mogelijk om het interview een andere wending te geven, afhankelijk van de persoonlijke achtergrond, kennis en ervaring met EU recht van de betreffende rechter. Daarnaast maakt de techniek het niet alleen mogelijk antwoorden op de vragen te verkrijgen, maar ook de redenen voor de gegeven antwoorden, en om meer gedetailleerde opinies of opvattingen te horen. Tot slot kan middels een semi-gestructureerd diepteinterview meer aandacht worden geschonken aan de specifieke problemen die rechters ervaren omtrent EU recht, en hun aanbevelingen te horen.

Ook in het hoge gerechten project werd de semi-gestructureerde interviewtechniek gekozen. De gestelde vragen hadden betrekking op 1) de persoonlijke ervaringen van de rechters met internationale en buitenlandse elementen in hun besluitvorming, 2) de deelname van de rechters binnen de internationale betrekkingen van hun gerecht, 3) het type van de buitenlandse juridische materialen die zij gebruiken in hun besluitvorming en de praktische aspecten van de zoektocht naar en het gebruik van deze materialen, 4) de persoonlijke achtergrond van de rechters, 4) de persceptie van de rechter omtrent hun rol in de machtscheiding op nationaal niveau en binnen de globale juridische context.

Transcriptie en analyse van de onderzoeksdata: wat is de toegevoegde waarde van de interviews?

Het houden van kwalitatieve interviews (in verschillende landen) is tijdrovend en duur. Daarnaast zijn er praktische obstakels, zo moet gekozen worden tussen het opschrijven van de verkregen informatie of het opnemen ervan. De toestemming voor dit laatste kan geweigerd worden en in het eerste geval kunnen bepaalde elementen van het interview onopgemerkt blijven.

In het Poolse project werden de interviews na de ontmoeting met de rechter getranscribeerd en geanalyseerd, met als doel het vinden van gemeenschappelijke patronen die tot een algemene theorie kunnen leiden. De interviews maakten het mogelijk de rechters persoonlijk te leren kennen, de resultaten van het kwantitatieve onderzoek (vragenlijst) te verklaren en de problemen die verbonden zijn aan het rechterlijk functioneren in de Europeesrechtelijke context nader te identificeren. Uit de kwantitatieve data bleek bijvoorbeeld dat de rechters te weinig kennis hebben van EU recht. In de interviews werd nagegaan wat de redenen hiervoor zijn en hoe het probleem opgelost zou kunnen worden. Ook kan tijdens interviews worden nagegaan of er sprake is van onverschilligheid, frustratie e.d. De aanwezigheid van de menselijke factor kan op twee tegenstrijdige manieren worden geïnterpreteerd. Aan de ene kant kunnen de emoties die rechters tonen aangeven welke problemen verbonden zijn aan het functioneren van de rechterlijke macht in de context van EU recht. Aan de andere kant kan dit er ook toe leiden dat de focus in het interview verloren gaat; de vraag rijst hoe de getoonde emoties vertaald moeten worden en of deze relevant zijn in het juridische kader en onderdeel moeten uitmaken van het onderzoek. Daarnaast bieden kwalitatieve interviews niet alleen een contextueel begrip van de rechterlijke ervaring met EU recht, maar tevens waardevolle inzichten in de oorzaak-gevolg verhoudingen van de wijze waarop rechters hun functie vervullen. Zo toonden de interviews bijvoorbeeld dat (het gebrek aan) kennis van EU recht en ervaringen met de toepassing ervan de houding van rechters ten opzichte van EU recht beïnvloeden. Rechters met weinig ervaring met EU recht hadden een wat meer sceptische houding.

In het hoogste gerechten project werden aantekeningen die tijdens het interview waren gemaakt zo snel mogelijk daarna uitgetypt. De aantekeningen werden per thema geselecteerd en samengevoegd in een landelijk rapport. In deze rapporten stonden voorlopige aannames, inclusief een indicatie die aangaf of deze werden gedeeld door meerdere rechters of juist uitzonderlijk van aard waren. Daarnaast werd openbare informatie met betrekking tot de gerechten verbonden aan de interviewresultaten. De landelijke rapporten vormden de basis voor de beschrijving en vergelijkende analyse van de praktijken van de hoogste gerechten in verschillende academische artikelen en uiteindelijk een boek. Het vergelijkende en empirische onderzoek toonde dat de persoonlijke benadering van een rechter een erg bepalende factor is met betrekking tot de invloed van bindende buitenlandse rechtsbronnen, waaronder EU recht, en het gebruik van niet-bindende buitenlandse materialen, zoals buitenlandse jurisprudentie, in de beslechting van een zaak. Gebleken is dat individuele rechters een belangrijke invloed hebben op de manier waarop buitenlands recht wordt gebruikt in hun gerecht. Relevante aspecten zijn hun betrokkenheid (of niet) in transnationale rechterlijke netwerken en hun (des)interesse in buitenlands recht. Daarnaast blijkt dat rechters de overtuigingskracht van argumenten vaak belangrijker vinden dan de formele wettelijke status van de bronnen waaruit deze argumenten voortvloeien. In dit verband bepalen individuele benaderingen of rechters het al dan niet gebruiken van niet-bindend buitenlands recht passend vinden. Tevens is duidelijk geworden dat de verwijzing naar niet-bindende buitenlandse bronnen afhankelijk is van drie belangrijke factoren: taal, traditie en het aanzien van buitenlandse gerechten. De afwezigheid van een systematische benadering maakt dat rechters beticht kunnen worden van 'cherry picking', inhoudende dat zij alleen die buitenlandse bronnen aanvoeren die de gewenste uitkomst in een zaak ondersteunen.

Welke conclusies kunnen worden getrokken?

De opgedane ervaringen met kwalitatieve interviews tonen dat het een uitdagende, maar ook erg motiverende bezigheid is. Zij hebben een grote toegevoegde waarde en de potentie om rechtsstudies te verrijken als een methode die de klassieke doctrinale benadering complementeert. Geen enkele methodologische benadering kan het complete plaatje weergeven, vooral als het gaat om een onderzoeksobject dat in beweging is. Desondanks hebben de kwalitatieve interviews het mogelijk gemaakt om te ontdekken wat en hoe rechters werkelijk denken, en hoe zij werken. We hebben gezien welke factoren van invloed zijn op de dagelijkse rechterlijke besluitvorming. Een pure juridische analyse had dit inzicht niet getoond. Volgens de auteurs is deze benadering in het bijzonder waardevol binnen de steeds internationaal wordende jurdische context en in het licht van de ontwikkeling van een globale rechtsleer. Er moet echter ook rekening worden gehouden met verschillende aspecten die verband houden met de interviewmethode. Zo moet de representativiteit altijd verzekerd zijn en spelen er verschillende technische obstakels. Wanneer je de min- en pluspunten tegen elkaar afweegt, blijkt dat het houden van kwalitatieve interviews potentie heeft als een onderzoeksmethode voor rechtenstudenten.